مصاحف همبسته متعلق به مکتب بصره (نسخه منسوب به امام علی در آستان قدس، نسخه منسوب به هارون الرشید و نسخه 5122 در کتابخانه ملی فرانسه) تلاش برای تاریخ‌گذاری و تعیین خاستگاه
محورهای موضوعی : تاریخ قرائات
1 - استادیار، گروه مطالعات قرآن، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
کلید واژه: نسخه خطی, بصره, قرائت, إعراب گذاری,
چکیده مقاله :
در میان نسخه‌های کهن قرآنی متعلق به قرون نخست اسلامی، مجموعه‌ای از مصاحف خطی یافت می‌شود که نظام آوانگاری ثبت شده در آنها ویژگی خاصی در اعراب‌گذاری هاء ضمیر مفرد مذکر نشان می‌دهد. در این دست مصاحف هاء ضمیر مفرد مذکر که گاه از آن تعبیر به هاء کنایه می‌شود در کلماتی که قبل از آن یاء ساکنه یا کسره آمده باشد همچون: "الیه"؛ "فیه"؛ "علیه"؛ "اخیه"؛ "بعدِه"؛ "فضلِه" و... همچنین هاء متصل به فعل مجزوم که از آن تعبیر به هاء اضمار می‌شود در کلماتی چون: "یُؤَدِّه"؛ "نُؤته"؛ "یَتَّقْه"؛ "نُصْلِه" و ... دارای علامت ضمه هستند. تنها مورد استثناء در این دسته، واژه "به" است که علامت کسره را برای هاء نشان می‌دهد. بررسی سه نسخه تقریباً کامل، از میان چندین نسخه یافت شده با این خصوصیت نشان داد که این مصاحف نه تنها دارای خصوصیات مشترک نسخه‌شناختی همچون خط نگارش و قطع مصحف‌اند. بلکه ویژگی‌های متنی و قرائی موجود در این مصاحف تعلق به مکتب بصره را در هر سه نسخه نشان می‌دهد. بنابراین با مجموعه‌ای از مصاحف همبسته مواجه‌ایم که احتمالا مابین اواخر قرن دوم تا اواخر قرن چهارم، در منطقه بصره و توابع آن همچون مناطقی از ایران تولید شده‌اند.
AbstractThe characteristic of vocalizing the third person singular masculine pronoun hā’ with -u (ḍamma), in words that the pronoun hā is preceded by -i (kasra) or -ī (yā’) like: “'Akhīhu”, “fīhu” and also the hā’ attached to a jussive (majzūm) verbal form like: “Nu'utihu”, “Nuşlihu” is widely attested in early Qur’an manuscripts.AbstractThe characteristic of vocalizing the third person singular masculine pronoun hā’ with -u (ḍamma), in words that the pronoun hā is preceded by -i (kasra) or -ī (yā’) like: “'Akhīhu”, “fīhu” and also the hā’ attached to a jussive (majzūm) verbal form like: “Nu'utihu”, “Nuşlihu” is widely attested in early Qur’an manuscripts.AbstractThe characteristic of vocalizing the third person singular masculine pronoun hā’ with -u (ḍamma), in words that the pronoun hā is preceded by -i (kasra) or -ī (yā’) like: “'Akhīhu”, “fīhu” and also the hā’ attached to a jussive (majzūm) verbal form like: “Nu'utihu”, “Nuşlihu” is widely attested in early Qur’an manuscripts.
منابع
۱ .مصحف شریف منسوب به امام علی بن ابیطالب )۱۳96ش(، نسخه شماره ۱ کتابخانه مرکزی
آستان قدس رضوی، تحقیق: طیار آلتی قوالچ، حمیدرضا مستفید، مرتضی توکلی، مرکز طبع و نشر
قرآن با همکاری سازمان ابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
2 .ابن خالویه، محمد بن احمد)۱۴27ق(، إعراب القراءات السبع و عللها، تصحیح: اسیوطی،
ابومحمد، دارالکتب العلمیه، بیروت.
۳ .ابن الجزری، محمد بن محمد)2۰۰9 م(؛ غایة النهایه فی طبقات القراء، تحقیق: جمال الدین محمد
شرف و مجدی فتحی السید؛ دار الصحابه للتراث، طنطا.
۴ .ابن جنی، عثمان بن جنی)بیتا(، المحتسب فی تبیین وجوه شواذ القراءات و االیضاح عنها،
تحقیق: عطا، عبدالقادر، دارالکتب العلمیه، بیروت.
5 .ابن مجاهد، ابوبکر)بیتا(، السبعه، تحقیق: شوقی ضیف، دارالمعارف، مصر.
6 .ابن مهران، احمد بن حسین)2۰۰7 م(، الغایه فی القراءات العشر، تحقیق: احمد فرید مزیدی،
دارالکتب العلمیه، بیروت، لبنان.
7 .ابن حوقل، محمد بن حوقل)۱9۳8 م(، صورة االرض، دار صادر ،بیروت.
8 .ابوحیان، محمد بن یوسف)۱۴2۰ق(، البحر المحیط فی التفسیر، تصحیح: جمیل، صدقی محمد،
دارالفکر، بیروت، لبنان.
9 .ابن سرِّاج، عثمان، محمد، محمد بن سری)۱۴۳۰–2۰۰9 ،)األصول فی النحو، مکتبۀ الثقافۀ الدینیۀ،
قاهره، مصر.
۱۰ .اخفش، سعید بن مسعده، و شمسالدین، ابراهیم.) ۱۴2۳ق(، معانی القرآن )اخفش(، دار الکتب
العلمیۀ، بیروت، لبنان.
۱۱ .اصطخری، ابوزید، احمد بن سهل)بیتا(، المسالک و الممالک، )اصخری، لیدن،( دار صادر،
بیروت.
>1۴2 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷1 ،سال بیست و هشتم، بهار و تابستان 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 71, year 28, Spring & Summer 2022
۱2 .بناء، احمد بن محمد)بیتا(، إتحاف فضالء البشر فی القراءات األربعة عشر، تحقیق: مهره، انس،
دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، بیروت.
۱۳ .جزری، محمد بن محمد)بیتا(، النشر فی القراءات العشر، تحقیق: علی محمد ضباع، دار الکتب
العلمیه، بیروت، لبنان.
۱۴ .حموی، یاقوت بن عبداهلل)بیتا(، معجم البلدان، دار صادر، بیروت.
۱5 .خزاعی، ابی الفضل محمد بن جعفر)۱۴2۳ ق(، المنتهی و فیه خمس عشرة قراءة، تحقیق: محمد
شفاعت ربانی، مجمع الملک فهد لطباعۀ المصحف الشریف.
۱6 .خطیب، عبداللطیف )2۰۰۴ م(، معجم القرائات، دار سعد الدین للطباعه و النشر و التوزیع، دمشق.
۱7 .دانی، ابوعمرو بن سعید)۱978 م(، المقنع فی معرفه رسم المصاحف االمصار مع کتاب النقط،
تحقیق: محمد صادق القمحاوی، قاهره.
۱8 .دانی، ابوعمرو بن سعید)۱997 م(، المحکم فی نقط المصاحف، تحقیق: عزة حسن، دارالفکر،
دمشق، سوریه.
۱9 .دانی، عثمان بن سعید)۱۴29ق(، مفردة یعقوب بن إسحاق الحضرمی، تحقیق ضامن، حاتم صالح.
دار ابن الجوزی، دمام، عربستان.
2۰ .ذهبی، محمد بن احمد)۱۴۱6ق(، معرفه القراء الکبار علی الطبقات و االعصار، تحقیق: طیار
آلتی قوالچ، مرکز البحوث االسالمیه التابع لوقف الدیانه الترکی، استانبول، ترکیه.
2۱ .زجاج، ابراهیم بن سری )2۰۰6 م(، تهذیب معانی القرآن و إعرابه، تحقیق عشانه حسونه و عرفان
بن سلیم، المکتبۀ العصریۀ، بیروت، لبنان.
22 .زیدان، جرجی)۱۳72 ه ش(، تاریخ تمدن اسالم، ترجمه: علی جواهر کالم ،امیر کبیر، تهران.
2۳ .سجستانی، سلیمان بن اشعث)۱۴۰5ق(، المصاحف، دارالکتب العلمیه، بیروت.
2۴ .سیبویه، عمرو بن عثمان)۱۴۱۰ق(، کتاب سیبویه و یلیه تحصیل عین الذهب، من معدن جوهر
األدب فی علم مجازات العرب، مؤسسۀ األعلمی للمطبوعات، بیروت، لبنان.
25 .فارسی، حسن بن احمد)۱۴۱۳ق(، الحجه للقراء السبعه، محقق: بشیر، جویجاتی، دار المأمون
للتراث، بیروت لبنان.
26 .مبرد، محمد بن یزید)۱۴2۰ق(، یعقوب، امیل، و حمد، حسن، المقتضب، دار الکتب العلمیۀ،
بیروت، لبنان.
مصاحف همبسته متعلق به مکتب بصره )نسخه منسوب به امام علی در آستان قدس، نسخه منسوب
به هارون الرشید و نسخه 5۱22 در کتابخانه ملی فرانسه(
27 .مسعودی ،علی بن حسین)۱۴۰9ق(، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: داغر، یوسف اسعد،
مؤسسه دار الهجره ،قم ایران.
28 .مقدسی، محمد بن احمد)۱9۰9 م(، احسن التقاسیم فی معرفه االقالیم، بریل، الیدن.
29(----------- ،---- .۱۳6۱ش(، احسن التقاسیم فی معرفه االقالیم، ترجمه دکتر علی نقی
منزوی، نشر کومش، تهران
۳۰ .مکی بن حموش)۱۴۰7ق(، الکشف عن وجوه القراءات السبع و عللها و حججها، مؤسسه
الرساله، بیروت، لبنان.
۳۱ .نحاس، احمد بن محمد)بیتا(، اعراب القرآن، تحقیق ابراهیم، عبدالمنعم خلیل، دار الکتب
العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، بیروت، لبنان.
۳2 .هذلی، یوسف بن علی بن جبارة ابن محمد بن عقیل)2۰۰7 م(، الکامل فی القراءات العشر و
االربعین الزائده علیها، تحقیق: جمال بن السید بن رفاعی الشایب، الطبعۀ االولی، مؤسسه سما للنشر
و التوزیع.
33. Déroche, François. 1992. The Abbasid Tradition. Qurʾans of the 8th
to the 10th Centuries AD. Oxford: Oxford University Press.
34. Vahidnia, Ala. Whence Come Qurʾan Manuscripts? Determining
the Regional Provenance of Early Qurʾanic Codices, Dar Islam, vol. 98,
no. 2, 2021, pp.359-393