سیاستگذاری منطقه ای گردشگری پایدار با رویکرد مدل ساختاری-تفسیری)مطالعه موردی : شهرستان دماوند)
محورهای موضوعی : جغرافیاپریسا مهرنواز 1 , پروانه زیویار 2 , بختیار عزت پناه 3
1 - دانشجوی دکتری تخصصی جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد مرند، دانشگاه آزاد اسلامی، مرند، ایران
2 - گروه جغرافیا، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد مرند، دانشگاه آزاد اسلامی، مرند، ایران
کلید واژه: سیاستگذاری منطقه ای, الگوی ساختاری-تفسیری, گردشگری پایدار, شهرستان دماوند.,
چکیده مقاله :
هدف پژوهش حاضر ارائه الگوی ساختاری-تفسیری شاخصهای گردشگری پایدار در شهرستان دماوند است. تحقیق حاضر از نظر هدف از نوع پژوهشهای بنیادی-کاربردی، که از یکسو با مطالعات اسنادی – کتابخانه ای به بررسی ابعاد، تعاریف و چارچوب نظری تحقیق و از سویی دیگر با مشاهدات میدانی دقیق و همچنین مراجعه به سازمانها و ادارات ذیربط به گردآوری دادهها و اطلاعات لازم در محدوده مورد مطالعه برای دستیابی به سؤالات تحقیق میپردازد. ازنظر روش گردآوری داده ها از روش آمیخته (کمی-کیفی،) به لحاظ زمانی مقطعی و به لحاظ مکانی در شهرستان دماوند انجام میشود. تجزیه وتحلیل داده های پژوهش به دو شکل انجام شد، نخست با استفاده از کاربرد فنون آمار توصیفی و دیگری با استفاده از کاربرد فنون آمار استنباطی صورت پذیرفت. بعد ازآن به تعیین روابط بین شاخصهای گردشگری پایدار از دیدگاه ساکنان و در نهایت برای ترسیم الگوی گردشگری پایدار شهرستان دماوند از معادلات ساختاری- تفسیری استفاده کردیم. نتایج معادلات ساختاری نشان داد که بیشترین قدرت نفوذ مربوط به شاخصهای اجتماعی- فرهنگی و سپس شاخصهای طبیعی است. شاخصهای اقتصادی، شاخصهای برنامه ریزی و مدیریت و شاخصهای خدماتی- زیرساختی هر سه در یک سطح قرار داشتند. پایین ترین قدرت نفوذ مربوط به شاخصهای تبلیغاتی بود.
The aim of the current research is to provide a structural-interpretive model of sustainable tourism indicators in Damavand city. In terms of the purpose of the present research, it is of the basic-applied type of research, which on the one hand, with document-library studies to examine the dimensions, definitions and theoretical framework of the research, and on the other hand, with detailed field observations, as well as referring to relevant organizations and departments to collect data and information. It is necessary in the scope of the study to achieve the research questions. In terms of the method of data collection, it is done using a mixed method (quantitative-qualitative), temporally and spatially in Damavand city. The analysis of research data was done in two ways, the first one was done by using descriptive statistics techniques and the other one was done by using inferential statistics techniques. After that, we used structural-interpretive equations to determine the relationships between sustainable tourism indicators from the residents' point of view and finally to draw the model of sustainable tourism in Damavand city. The results of structural equations showed that the greatest power of influence is related to socio-cultural indicators and then natural indicators. Economic indicators, planning and management indicators and service-infrastructure indicators were all at the same level. The lowest power of influence was related to advertising indicators.
سیاستگذاری منطقه ای گردشگری پایدار با رویکرد مدل
ساختاری-تفسیری)مطالعه موردی : شهرستان دماوند)
چکیده
هدف پژوهش حاضر ارائه الگوی ساختاری-تفسیری شاخصهای گردشگری پایدار در شهرستان دماوند است. تحقیق حاضر از نظر هدف از نوع پژوهشهای بنیادی-کاربردی، که از یکسو با مطالعات اسنادی – کتابخانه ای به بررسی ابعاد، تعاریف و چارچوب نظری تحقیق و از سویی دیگر با مشاهدات میدانی دقیق و همچنین مراجعه به سازمانها و ادارات ذیربط به گردآوری دادهها و اطلاعات لازم در محدوده مورد مطالعه برای دستیابی به سؤالات تحقیق میپردازد. ازنظر روش گردآوری داده ها از روش آمیخته (کمی-کیفی،) به لحاظ زمانی مقطعی و به لحاظ مکانی در شهرستان دماوند انجام میشود. تجزیه وتحلیل داده های پژوهش به دو شکل انجام شد، نخست با استفاده از کاربرد فنون آمار توصیفی و دیگری با استفاده از کاربرد فنون آمار استنباطی صورت پذیرفت. بعد ازآن به تعیین روابط بین شاخصهای گردشگری پایدار از دیدگاه ساکنان و در نهایت برای ترسیم الگوی گردشگری پایدار شهرستان دماوند از معادلات ساختاری- تفسیری استفاده کردیم. نتایج معادلات ساختاری نشان داد که بیشترین قدرت نفوذ مربوط به شاخصهای اجتماعی- فرهنگی و سپس شاخصهای طبیعی است. شاخصهای اقتصادی، شاخصهای برنامه ریزی و مدیریت و شاخصهای خدماتی- زیرساختی هر سه در یک سطح قرار داشتند. پایین ترین قدرت نفوذ مربوط به شاخصهای تبلیغاتی بود.
واژگان کلیدی: سیاستگذاری منطقه ای، الگوی ساختاری-تفسیری، گردشگری پایدار، شهرستان دماوند.
بیان مسأله
صنعت گردشگری یک سیستم ناهمگون و بسیار پیچیده است که امروزه ابزاري قدرتمند در راستاي توسعه جوامع است (Francesca Iandolo et al,2019:21). این صنعت یکی از ابزارهای مهم توسعه در جهان شناخته شده است و بسیاری از کشورهای جهان در سیاستها و برنامههای کشورشان به گردشگری به عنوان ابزاری موثر برای ادامه روند توسعه سیاسی، فرهنگی و اقتصادی توجه خاصی دارند (نظم فر و علی بخشی،1400:59). گردشگري پايدار که اصولأ بر پايداري اجتماعي - فرهنگي دلالت دارد، به هويت اجتماعي و سرمايه اجتماعي و توجه به فرهنگ جامعه و امتيـازات آن و تقويـت انـسجام اجتماعي و عزت‌نفس كه به ساكنان جامعه اجازه خواهد داد تا زندگي خودشان را كنترل كنند، استوار است (Choi,2020:17). امروزه با توجه درآمدزایی بسیار بالای گردشگری فعالیتهای گردشگری و طبیعتگردی در دنیا به عنوان یکی از سه صنعت پردرآمد جهان شناخته شده است (Grille etal,2021:2) و توسعه توريسم يكي از امیدبخش‌ترین فعاليتهايي است كه از آن به عنوان گـذرگاه توسعه ياد ميشود (خسروي نژاد،1387:89). نتایج نشان میدهد که سرمایه‌گذاری گردشگری در طولانی‌مدت حتی در دوره‌های رکود اقتصادی میتواند موفق باشد Chiang lee,2018:180)). درکوتاه مدت، با این‌حال، بخشهای گردشگری می‌توانند از رشد اقتصادی سود ببرند و سرمایه‌گذاری‌های مربوط به گردشگری باید از اقتصاد عمومی رد شود (Aratuo etal,2019:333). در هر حال گردشگری شهری مانند هر پدیده دیگری در صورتی میتواند باعث توسعه شهر شود که در راستای اهداف و زمینههای توسعه پایدار شهری باشد (عنابستانی و همکاران،1392). کشور ایران با توجه به برخورداری از تمدن کهن و آثار تاریخی فراوان و جاذبههای فرهنگی-طبیعی به تصدیق سازمان یونسکو از نظر دارا بودن جاذبههای گردشگری در رتبه دهم جهان قرار دارد (قدمی،1390:112) و در شمار پنج کشور نخست بهرهمند از بیشترین تنوع اقلیمی در جهان است و این در حالی است که تنها یک صدم گردشگران خارجی را داراست (نوری،1391: 77).
در این میان شهرستان دماوند از جمله شهرهایی است که دارای پتانسیل و شرایط آب و هوایی متنوع برای جلب گردشگران داخلی و خارجی میباشد، ولی هنوز آن چنان که باید نتوانسته منجر به رشد و توسعه صنعت گردشگری و همچنین به منبعی برای درآمدزایی افراد در این شهر شود. وجود جاذبههای گردشگری در زمینههای طبیعی، تاریخی و فرهنگی شهرستان دماوند میتواند زمینههای رشد و توسعه بخشهای مختلف اقتصادی، زیستمحیطی، اجتماعی و رفاه شهری را در این شهر فراهم آورد و به عنوان یک قطب مهم گردشگری در استان تهران و در سطح کلان و ملی مطرح شود. از این‌رو در پژوهش حاضر تلاش میشود با طراحی الگوی ساختاری-تفسیری به ترسیم توسعه آتی گردشگری پایدار شهرستان دماوند پرداخته شود. لذا در راستای اهمیت تحقیق، هدف اصلی تحقیق طراحی الگوی ساختاری-تفسیری در راستای توسعه گردشگری پایدار شهرستان دماوند است و سوال اصلی تحقیق بدین صورت تدوین میگردد:
-شاخصهای موثر در توسعه گردشگری پایدار شهرستان دماوند کدامند؟
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
توسعه گردشگری پایدار شهری فرایند پیچیدهای است که عوامل ملی و بینالمللی و گروههای درگیر با سیاست دولت، برنامهریزان و قانونگذاران را در بر میگیرد (Hall,2006). تحقق گردشگری پایدار شهری، نیازمند شهری پایدار و انسانهایی با کنشهای فرهنگ شهرنشینی استCroes et al,2020:8)). رویکرد توسعه پایدار گردشگری، یک جابهجایی از رویکردهای سنتی اقتصاد نئوکلاسیک در زمینه توسعه گردشگری، به یک رویکرد کلینگرتر را نشان میدهد که در این رویکرد، علاوه بر نیازهای بازار، نیازهای جامعه و محیط طبیعی نیز مورد توجه قرار میگیرد (Hawkes & Williams,1993). لومسدن در کتاب بازاریابی گردشگری، چهار اصل استفاده پایدار از منابع، کاهش در مصرف و اتلاف، حفظ و صیانت از منابع و برنامهریزی در صنعت گردشگری را اصول گردشگری پایدار مینامد (لومسدن،1380:378). مطابق با تعریف سازمان جهانی گردشگری، توسعه پایدار گردشگری فرایندی است که باکیفیت زندگی میزبانان، تأمین تقاضای گردشگران و به همان نسبت با حفاظت از منابع طبیعی و انسانی در ارتباط میباشد (Hunter & Green,1995:22). آنچه در توسعه گردشگری پایدار شهری بر آن تأکید میشود، علاوه بر رهاوردهای اقتصادی و اجتماعی این صنعت برای شهروندان و شهرها، اهمیت به تداوم برنامههای توسعه گردشگری در زمان (توجه به نسلهای آینده) و آثار توسعه در مکان جغرافیایی (اثرات زیستمحیطی) است (تقوایی،82:1390). در این زمینه نیز مطالعاتی از سوی محققان سراسر دنیا صورت گرفته است که از آن جمله میتوان به این موارد اشاره نمود: نادر و همکاران1 (2008) در تحقيقي براي پايش توسعه پايدار در کشور لبنان ۱۱۰ شاخص را مورد بررسی قرار دادند. یانگ و چن2 (2010) در پژوهشي ديگر از ۲۹ شاخص براي ارزيابي سطح سرزندگي در موضوعات اجتماعي، محیط‌زیست، اقتصادي و اکولوژيکي در شهر پکن واقع در کشور چين بهره گرفته است. اوکچ3 (2010)، در مطالعه‌ای باهدف گردشگری روستایی به چارهای برای توسعه پایدار پرداختند. استعلاجی و خوش‌نیت (1391)، در پژوهشی به شناخت توانمندیهای گردشگری و ارائه الگوهای بهینه توسعه گردشگری شهرری پرداختند. قدمی و همکاران (1391)، به ارزیابی توسعه گردشگری مقصد در چهارچوب پایداری دهستان تمشکل پرداختند و دریافتند که فرايند توسعه گردشگري در دهستان تمشکل با تخريب منابع، نارضايتي جامعه گردشگران و نگرش منفي ساكنان محلي، از اصول و معيارهاي توسعه پايدار گردشگري فاصله زيادي دارد و از الگويي ناپايدار پيروي ميكند. ملکی و همکاران (1393)، در پژوهشی با عنوان بررسی پایداری توسعه زیستمحیطی با استفاده از آزمونهای آماری در شهرستانهای استان مرزی خوزستان دریافتند که ارتباط معناداری بین میزان جمعیت و نرخ شهرنشینی با توسعه زیستمحیطی وجود ندارد. یاری حصار و حیدری ساربان (1394)، به تحقیق درباره سنجش و ارزیابی چرخه حیات گردشگری پایدار روستایی استانهای تهران و البرز پرداختند. علی اکبری و همکاران (1399)، به تدوین سناریوهای مؤثر بر آینده گردشگری پایدار با رویکرد آیندهپژوهی پرداختند. رحیمی و همکاران (1401) به آیندهپژوهی روندهای تأثیرگذار بر توسعه گردشگری ایران در دوران پساکرونا پرداختند. یافتههای پژوهش افزایش شکاف اقتصادی بین مردم، افزایش تحریم‌های بینالمللی، افزایش روابط سیاسی با کشورهای اسلامی، افزایش تبلیغات سوء و ... را برجسته‌ترین عوامل در توسعه گردشگری ایران در دوران پساکرونا معرفی کرد.
مواد و روش تحقیق
تحقیق حاضر ازنظر هدف از نوع پژوهشهای کاربردی که از یکسو با مطالعات اسنادی و کتابخانهای به بررسی ابعاد، تعاریف و چارچوب نظری تحقیق و از سویی دیگر با مشاهدات میدانی دقیق و همچنین مراجعه به سازمانها و ادارات ذیربط به گردآوری دادهها و اطلاعات لازم در محدوده مورد مطالعه برای دستیابی به سؤالات تحقیق میپردازد. از نظر روش گردآوری دادهها از روش توصیفی-تحلیلی، آمیخته (کمی-کیفی)، به لحاظ زمانی مقطعی و به لحاظ مکانی در شهرستان دماوند انجام شده است. جامعه آماری بخش کیفی پژوهش را 30 تن از کارشناسان سازمانهای گوناگون امور شهری تشکیل می‌دهند که دارای تحصیلات مرتبط بودند. در روش پژوهش كیفی نمونه‌گیری به روش هدفمند و قضاوتی صورت گرفته است. جامعه آماری در بخش کمی این تحقیق (طبق جدول مورگان) را 100 نفر از کارکنان سازمانهای گوناگون امور شهری آن را تشکیل دادهاند و حجم نمونه ما 80 نفر است. در بخش تجزیه و تحلیل یافتهها نخست از طریق آمار توصیفی و استنباطی به بررسی متغیرهای تحقیق پرداخته و در نهایت برای طراحی مدل گردشگری پایدار شهرستان دماوند از معادلات ساختاری- تفسیری (ISM) استفاده میکنیم.
جدول (1): ابعاد و شاخصهای گردشگری پایدار
ردیف | شاخصها |
1 | شاخصهای اقتصادی )بازاریابی، بودجه، توزیع امکانات، کارآفرینی، بخش خصوصی، رقابت(؛ |
2 | شاخصهای برنامهریزی و مدیریت )برنامهریزی، کاهش محدودیتها، سیاستهای کلان دولت، مدیریت تخصصی، هماهنگسازی سازمانها، سازمانهای غیردولتی، مشارکت شهروندان، طرح جامع گردشگری، دانش فنی، نیروی انسانی ماهر، مشاغل سنتی، امنیت، سیاستهای تشویقی(؛ |
3 | شاخصهای خدماتی-زیرساختی )خدمات رفاهی، مراکز تفریحی، تورهای گردشگری، استانداردسازی، دفاتر گردشگری، طب سنتی، زیباسازی، بانک اطلاعات گردشگری، مراکز خرید(؛)شبکه حمل‌ونقل منطقهای، شبکه حمل‌ونقل شهری، شبکه بهداشتی و درمانی، تأسیسات زیربنایی(؛ |
4 | شاخصهای تبلیغاتی )روشهای نوین، رسانهها، تنوع‌بخشی دفاتر گردشگری طب سنتی، زیباسازی، بانک اطلاعات گردشگری، مراکز خرید(؛ |
5 | شاخصهای اجتماعی- فرهنگی )جشنوارهها، نمایشگاهها، کنفرانسها و سمینارها، صنایع‌دستی، مراسم آیینی، فرهنگ پذیرش گردشگر، رویدادهای ورزشی، روابط عمومی مسئولان، برنامههای آموزشی، بهداشت عمومی، تعامل با دانشگاهها، موزهها، آداب‌ورسوم، حس اعتماد گردشگر، آثار فرهنگی –تاریخی، قومیت، جمعیت، قوانین و مقررات گردشگری، توسعه دانشگاهها، خاطره جمعی(؛ |
6 | شاخصهای طبیعی )محیط‌زیست، منابع آب، منابع آلاینده، فضای سبز شهری، اقلیم(؛ |
(منبع: یافتههای تحقیق،1402)
شهرستان دماوند منطقهای سرسبز و خرم است که نام اسطوره‌ای کوه دماوند را با خود به همراه دارد. قرار گرفتن منطقه دماوند در محل پیوستن مرزهای سه منطقه پراهمیت کشور در ایران درگذشته (ری، قومس، طبرستان) و اکنون (تهران، مازندران، سمنان) اهمیت آن را دوچندان کرده است. اعتدال کم‌نظیر آب‌وهوا، تنوع آب و هوایی منطقه، هر ساله عده زیادی گردشگر، مسافر و مهاجر را از اطراف به این شهرستان جلب میکند. بنابر آخرین تقسیمات کشوری، این شهرستان به ۲ بخش به نام‌های بخش مرکزی و بخش رودهن به مرکزیت شهر دماوند تقسیم میگردد. این دو بخش درمجموع شامل ۵ دهستان، 5 شهر و ۱۱۱ روستا می‌باشند. شهرستان دماوند در شرق استان در مسیر تهران به فیروزکوه قرارگرفته است. این شهرستان به دلیل وجود آثار تاریخی و سابقه سکونت از یکسو و وجود شرایط آب و هوایی مناسب در تابستانها و جاذبههای طبیعی از سوی دیگر، در جهانگردی استان دارای نقش و اهمیت ویژهای است (سایت فرمانداری شهرستان دماوند، بازدید24/03/1402).
شکل (1): محدوده مورد مطالعه (منبع: نگارندگان،1402)
شکل (2): مدل مفهومی پژوهش
یافتههای تحقیق
الف. آمار توصیفی
در این پژوهش برای تحلیل شاخصهای گردشگری پایدار شهرستان دماوند نخست ویژگیهای پاسخگویان را به شرح زیر بیان میکنیم.
جدول (2): ویژگی پاسخگویان بر حسب جنسیت و اشتغال
ویژگیهای پاسخگویان | جنسیت | وضعیت اشتغال | |||||
مرد | زن | خبرگان دانشگاهی | شغل دولتی | شغل آزاد | بیکار | ||
65 % | 35% | 15% | 31% | 30.7% | 23.3% | ||
شکل (3): ویژگی پاسخگویان بر حسب جنسیت و اشتغال (منبع: یافتههای تحقیق،1402)
بررسی ویژگی پاسخگویان بر حسب جنسیت و اشتغال نشان می دهد، اکثر پاسخگویان (حدوداً 65 % مرد) مابقی (35 % زن)، 3/23 درصد پاسخگویان بیکار، 7/30، دارای شغل آزاد، 15 درصد پاسخگویان خبرگان دانشگاهی، 31 درصد پاسخگویان دارای شغل دولتی بودهاند.
ب. آمار استنباطی
مطالعه شاخصهای گردشگری پایدار شهرستان دماوند و بررسی وضعیت موجود بر اساس مؤلفه‌های گوناگون آن در جهت پررنگ کردن نقاط قوت موجود و ارائه راهکار جهت برطرف کردن نواقص، امری است که میتواند جهت بهبود طرحهای شهری و توجه به شهرسازی انسان‌مدار، مؤثر واقع گردد. با توجه به اینکه تحقیق حاضر به بررسی شاخصهای گردشگری پایدار در شهرستان دماوند میپردازد؛ بنابراین در این بخش به تأثیر شاخصهای گردشگری پایدار از طریق رگرسیون خطی چندگانه (چندمتغیره) میپردازیم. درواقع با استفاده از رگرسیون چندمتغیره محقق میتواند رابطه خطی موجود بین مجموعهای از متغیرهای مستقل (گردشگری پایدار) با یک متغیر وابسته (آیندهپژوهی) را به شیوهای مطالعه نماید که در آن، روابط موجود فیما بین متغیرهای مستقل نیز مورد توجه قرار گیرد. با توجه به جدول زیر، مقدار ضریب همبستگی (R) بین متغیرها 0.783 میباشد که نشان میدهد بین مجموعه متغیرهای مستقل و متغیر وابسته تحقیق (آیندهپژوهی) همبستگی قوی وجود دارد، اما مقدار ضریب تعیین تعدیل شده(Adjusted R Square) برابر با 57.4 درصد از کل تغییرات در بین پاسخگویان به متغیرهای مستقل ذکر شده در این معادله را بیان میکند؛ به‌عبارت‌دیگر مجموعه متغیرهای مستقل بیش از نیمی از واریانس را پیشبینی (برآورد) میکنند.
جدول (3): همبستگیهای چندگانه میان متغیرهای مستقل و متغیر وابسته
مدل | همبستگی | ضریب تعیین | ضریب تعیین تطبیق داده | خطای استاندارد |
1 | 0.783 | 0.582 | 0.574 | 0.32259 |
با توجه به معنی‌داری مقدار آزمون F(34.251) در سطح خطای کوچک‌تر از 0.01، میتوان نتیجه گرفت که مدل رگرسیون تحقیق مرکب از 6 متغیر مستقل و یک متغیر وابسته (آیندهپژوهی) مدل خوبی بوده و مجموعه متغیرهای مستقل قادرند تغییرات را تبیین کنند.
ج. طراحی مدل ساختاری-تفسیری (ISM)
برای ترسیم الگوی نهایی شاخصهای گردشگری پایدار شهرستان دماوند از الگوی ساختاری-تفسیری استفاده میکنیم. مدل‌سازی ساختاري- تفسيري4، يكي از ابزارهايي است كه تعامل ميان متغيرهاي مختلف را نشـان میدهد. مدل‌سازی ساختاري تفسيري، روابط متغيرها را به‌صورت روابـط سلسله‌مراتبی نشـان میدهد؛ بنابراين، اين روش به‌منظور شناسايي و نشان دادن روابط بين اجزاي مختلف كه ممکن است روابط پیچیدهای داشته باشند، بـه کار می‌رود ((Charan.Etal,2008. گام‌های مدل‌سازی ساختاري تفسيري به شرح زير است (Mandal, A. & Deshmukh,1994).
ابتدا متغيرهايي كه بر سيستم اثرگذارند، شناسايي می‌شوند. اين متغيرها شـامل افـراد، اهـداف و كارها هستند. در اين مرحله، ماتريس خودتعاملي ايجاد میشود. در ماتريس، از نمادهايي استفاده مـيشـود که دسترس‌پذیری را نشان می‌دهند. اين نمادها عبارت‌اند از:
V: اگر متغير i بر ايجاد متغير j تأثير داشته باشد.
A: اگر متغير j بر ايجاد متغير i تأثير داشته باشد.
X: اگر متغير i بر ايجاد متغير j تأثير داشته باشد و برعكس.
O: اگر متغير i بر ايجاد متغير j تأثير نداشته باشد و برعكس.
به‌منظور دستيابي به ماتريس دسترس‌پذیری اوليه بايد نمادهـاي يادشـده در گـام قبـل، به نمادهای صفر و يك تبديل شوند؛ بدین ترتیب، ماتريس در دسترس‌پذیری اوليـه بـه دسـت می‌آید. براي تشكيل اين ماتريس، از قوانين زير استفاده میشود:
§ درصورتی‌که ورودي i,j در مـاتريس خودتعـاملي سـاختاريV باشـد، در ورودي i,j در ماتريس در دسترس‌پذیری، يك و در ورودي j,i صفر قرار داده میشود.
§ درصورتی‌که ورودي i,j در مـاتريس خودتعـاملي سـاختاريA باشـد، در ورودي i,j در ماتريس در دسترس‌پذیری، صفر و در ورودي j,i يك قرار داده میشود.
§ درصورتی‌که ورودي i,j در مـاتريس خودتعـاملي سـاختاريX باشـد،در ورودي i,j در ماتريس در دسترس‌پذیری، يـك و در ورودي j,i يـك قـرار داده میشود.
§ درصورتی‌که ورودي i,j در مـاتريس خودتعـاملي سـاختاريO باشـد، در ورودي i,j در ماتريس در دسترس‌پذیری صفر و در ورودي j,i صفر قرار داده میشود (چـراي و آبراهام،2000).
پس از دستيابي به ماتريس دسترس‌پذیری اوليه، بـا درنظرگـرفتن انتقال‌پذیری در روابط به‌دست‌آمده، ماتريس در دسترس‌پذیری نهايي به دست می‌آید. در دسترس‌پذیری بـه ايـن معناست كه اگر متغير A بر متغير B و متغير B بر متغير C تأثير داشته باشد، میتوان نتيجه گرفت كه متغير A بر C تأثير دارد. اين ماتريس، ميزان وابستگي و قـدرت نفـوذ هريـك از عامل‌ها را نشان میدهد. قدرت نفوذ، از جمع اعداد در هر رديف و ميزان وابستگي، از جمـع اعداد در هر ستون به دست می‌آید (Richmond.Etal,2008).
در اين مرحله، با استفاده از ماتريس دسترس‌پذیری نهايي، مجموعه خروجي و ورودي براي هر عامل به دست می‌آید. مجموعه خروجـي بـراي هـر عامـل، دربردارنده خـود عامـل و عامل‌هایی است كه بر آن‌ها تأثير دارد و مجموعه ورودي براي هر عامل نيز دربردارنده خود عامل و عامل‌های تأثيرپذير از آن‌هاست.
پس از تعيين مجموعه خروجي و ورودي و اشتراك بين دو مجموعه، خروجي و ورودي براي هر مانع تعيين میشود و از طريق مجموعه مشـترك بـراي هـر مـانع بـه دسـت می‌آید.
عامل‌هایی كه مجموعه خروجي و مشترك آن‌ها كـاملاً هماهنـگ باشـند و داراي كمتـرين قدرت نفوذ باشند، در بالاترين سطح از سلسله‌مراتب سـاختاري- تفسـيري قرار میگیرند.
هنگامی‌که در اولين تكرار، عامل‌های بالاترين سطح مشخص شدند، بايد از ميان عامل‌ها حذف شوند. اين عمل تا زماني كه سطح تمامي عامل‌ها مشخص شود، ادامه پيدا میکند (Hopkins,2001). در اين پژوهش، ابتدا ماتريس خودتعاملي ايجاد میشود. در مـاتريس، از نمادهـايي اسـتفاده ميشود كه در گام 1 شرح داده شد. براي استخراج مـاتريس خود تعاملی ساختاری تحقیق حاضر، نظـر متخصصـان به کار گرفته شد كه در جدول (4) ملاحظه میشود.
براي دستيابي به ماتريس دسترس‌پذیری اوليه بايد نمادهاي يادشده در جدول (5)، به نمادهاي صفر و يك تبديل شوند. بدين ترتيب، ماتريس در دسترس‌پذیری اوليه به دست می‌آید (گام 1).
سپس ماتريس ورودي و خروجي هر معيار با استفاده از روش مدل‌سازی ساختاري- تفسيري محاسبه میشود (گام 2).
پس از دستيابي به ماتريس دسترس‌پذیری اوليه از طريق دخیل کردن انتقال‌پذیری در روابـط به‌دست‌آمده، ماتريس در دسترس‌پذیری نهايي به دست می‌آید (گام 3).
گام اول: تشکیل ماتریس خودتعاملی ساختاری
جدول (4): ماتریس خود تعاملی ساختاری
عوامل | 6 | 5 | 4 | 3 | 2 | 1 |
1- شاخصهای اقتصادی | V | A | V | A | V |
|
2-شاخصهای برنامهریزی و مدیریت | A | A | X | X |
| X |
3- شاخصهای خدماتی- زیرساختی | X | A | X |
| X | A |
4- شاخصهای تبلیغاتی | A | A |
| X | A | X |
5-شاخصهای اجتماعی- فرهنگی | X |
| V | V | V | V |
6- شاخصهای طبیعی |
| X | V | V | V | V |
(منبع: یافتههای تحقیق،1402)
نتایج جدول فوق نشان میدهد که شاخصهای اقتصادی بر شاخصهای برنامهریزی و مدیریت، شاخصهای خدماتی-زیرساختی بر شاخصهای طبیعی ارجحیت دارد.
شاخصهای برنامهریزی و مدیریت بر شاخصهای خدماتی-زیرساختی و شاخصهای تبلیغاتی تأثیر متقابل دارد. شاخصهای اجتماعی- فرهنگی و شاخصهای طبیعی بر شاخصهای برنامهریزی و مدیریت تأثیر متقابل دارند.
شاخصهای اقتصادی بر شاخصهای خدماتی-زیرساختی تأثیر متقابل دارد. شاخصهای خدماتی-زیرساختی و شاخصهای برنامهریزی و مدیریت بر هم تأثیر متقابلی دارند.
شاخصهای خدماتی-زیرساختی بر شاخصهای تبلیغاتی تأثیر متقابل دارد. شاخصهای اجتماعی- فرهنگی بر شاخصهای خدماتی-زیرساختی تأثیر بیشتری دارد. شاخصهای طبیعی و شاخصهای خدماتی-زیرساختی بر هم تأثیر متقابلی دارند.
شاخصهای تبلیغاتی و شاخصهای اقتصادی بر هم تأثیر متقابل دارند. شاخصهای برنامهریزی و مدیریت بر شاخصهای تبلیغاتی تأثیر بیشتری دارند. شاخصهای تبلیغاتی و شاخصهای خدماتی- زیرساختی بر هم تأثیر متقابل دارند.
شاخصهای اجتماعی- فرهنگی و شاخصهای طبیعی بر شاخصهای تبلیغاتی تأثیر میگذارند. شاخصهای اقتصادی بر شاخصهای اجتماعی- فرهنگی، شاخصهای برنامهریزی و مدیریت بر شاخصهای اجتماعی- فرهنگی، شاخصهای خدماتی- زیرساختی بر شاخصهای اجتماعی- فرهنگی، شاخصهای تبلیغاتی بر شاخصهای اجتماعی- فرهنگی ارجحیت و همچنین شاخصهای طبیعی و شاخصهای اجتماعی- فرهنگی بر هم تأثیر متقابلی دارند.
شاخصهای اقتصادی بر شاخصهای طبیعی، شاخصهای برنامهریزی و مدیریت بر شاخصهای طبیعی، شاخصهای خدماتی- زیرساختی بر شاخصهای طبیعی، شاخصهای تبلیغاتی بر شاخصهای طبیعی ارجحیت و شاخصهای اجتماعی- فرهنگی و شاخصهای طبیعی بر هم تأثیر متقابلی دارند.
عوامل | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | قدرت نفوذ |
شاخصهای اقتصادی | 0 | 1 | 0 | 1 | 0 | 1 | 3 |
شاخصهای برنامهریزی و مدیریت | 1 | 0 | 1 | 1 | 0 | 0 | 3 |
شاخصهای خدماتی- زیرساختی | 0 | 1 | 0 | 1 | 0 | 1 | 3 |
شاخصهای تبلیغاتی | 1 | 0 | 1 | 0 | 0 | 0 | 2 |
شاخصهای اجتماعی- فرهنگی | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 5 |
شاخصهای طبیعی | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 0 | 4 |
میزان وابستگی | 4 | 4 | 4 | 5 | 0 | 3 | - |
جدول (5): ماتریس در دسترس‌پذیری اولیه
(منبع: یافتههای تحقیق،1402)
همان‌طور که در جدول بالا مشاهده میشود بیشترین قدرت نفوذ مربوط به شاخصهای اجتماعی- فرهنگی و شاخصهای طبیعی است. شاخصهای اقتصادی، شاخصهای برنامهریزی و مدیریت و شاخصهای خدماتی- زیرساختی هر سه در یک سطح قرار دارند. پایینترین قدرت نفوذ مربوط به شاخصهای تبلیغاتی است.
جدول (6): ماتریس در دسترس‌پذیری ثانویه
عوامل | ورودی | خروجی | مشترک | سطح |
شاخصهای اقتصادی | 2-4-6 | 2-3-4-6 | 4-6 | 3 |
شاخصهای برنامهریزی و مدیریت | 1-3-4 | 3-4-5-6 | 3-4 | 3 |
شاخصهای خدماتی- زیرساختی | 2-4-6 | 2-4-5-6 | 2-4-6 | 3 |
شاخصهای تبلیغاتی | 1-3 | 2-3-5-6 | 3 | 2 |
شاخصهای اجتماعی- فرهنگی | 1-2-3-4-6 | 2-4-5-6 | 4-6 | 1 |
شاخصهای طبیعی | 1-2-3-4 | 1-2-3-5-6 | 2-3 | 2 |
(منبع: یافتههای تحقیق،1402)
شکل (4): ماتریس نفوذپذیری- وابستگی
نتیجهگیری
یکی از موضوعات مطرح در هزاره جدید که باعث بحث و مناظره ی فراوان شده است، مفهوم گردشگری پایدار است . لذا هدف پژوهش حاضر، ارائه الگوهای ساختاری – تفسیری شاخص های گردشگری پایدار در راستای تحقق آینده پژوهی شهرستان دماوند بوده که در آن پس از تدوین کلیات تحقیق و مشخص شدن سوالات پژوهش به گردآوری مبانی نظری مرتبط در حوزه های متغیرهای پژوهش پرداخته شد سپس با استفاده از روش تحلیل محتوا، شاخص های گردشگری پایدار شامل شاخص های اقتصادی، شاخص های برنامه ریزی و مدیریت، شاخص های خدماتی – زیرساختی ، شاخص های تبلیغاتی، شاخص های اجتماعی-فرهنگی و شاخص های طبیعی مشخص شد. در مرحله بعد با استفاده از روش آمیخته ( کمی-کیفی) به تحلیل داده ها پرداختیم. تجزیه و تحلیل داده های پژوهش به دو شکل انجام شد نخست با استفاده از کاربرد فنون آمار توصیفی و دیگری با استفاده از کاربرد فنون آمار استنباطی صورت پذیرفت . بعد از آن به تعیین روابط بین شاخص های گردشگری پایدار از دیدگاه ساکنان و در نهایت برای ترسیم الگوی گردشگری پایدار شهرستان دماوند از معادلات ساختاری – تفسیری استفاده کردیم.
نتایج معادلات ساختاری نشان داد که بیشترین قدرت نفوذ مربوط به شاخصهای اجتماعی- فرهنگی و سپس شاخصهای طبیعی است. شاخصهای اقتصادی، شاخصهای برنامهریزی و مدیریت و شاخصهای خدماتی- زیرساختی هر سه در یک سطح قرار داشتند. پایینترین قدرت نفوذ مربوط به شاخصهای تبلیغاتی بود. پژوهش حاضر همچنین با تحقیقات یانگ و چن (2020)، اوکچ (2010)، قدمی و همکاران (1391)، ملکی و همکاران (1393)، یاری حصار و حیدری ساربان (1394)، مرصوصی و جلالآبادی (1399) و رحیمی و همکاران (1401) بر اساس شاخصهای گردشگری پایدار سنجیده شدهاند، مطابقت دارد. به‌طورکلی مفهوم گردشگری و گردشگری پایدار جزء در سایه پایداری، شاخصهای اقتصادی، تبلیغات مؤثر تحقق نخواهد یافت و اصول کلیدی این مفاهیم به برابری، عدالت، امنیت، مشارکت، تفرج و قدرت بخشیدن خواهد رسید.
منابع
1) استعلاجی، علیرضا، خوش نیت بیاتی، محمد.(1391). "شناخت توانمندیهای گردشگری و ارائه الگوهای بهینه توسعه گردشگری از دیدگاه جغرافیای کاربردی، فصلنامه جغرافیا، پیاپی 34 (پاییز 1391).
2) تقوایی، مسعود و مبارکی، امید.(1389)."بررسی و تحلیل فضاهای توریستی شهر تبریز به‌منظور برنامهریزی توریسم در آن"، نشریه جغرافیا و برنامهریزی دانشگاه تبریز، سال 15، شمارۀ 33.
3) خسروی نژاد، محبوبه.(1387)."گردشگری خانه دوم و اثرات آن بر جوامع روستایی"، دانشگاه اصفهان:گاهنامه اطلس، شماره نهم.
4) رحیمی، علی، رضایی، محمدرضا، پاشاپور، حجت الله.(1401).آیندهپژوهی روندهای تاثیرگذار بر توسعه گردشگری ایران در دوران پساکرونا، فصلنامه پژوهشهای جغرافیای انسانی، شهریور 1401.
5) سایت فرمانداری شهرستان دماوند؛ تاریخ بازدید:24/03/1402.
6) علی اکبری، اسماعیل، مرصوصی، نفیسه، جلال آبادی، لیلا.(1399)."تدوین سناریوهای مؤثر بر آینده گردشگری پایدار شهرکرمان با رویکرد آیندهپژوهی"، فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری، دوره 15، شماره 50، تیر 1399:35-60.
7) عنابستانی، علی‌اکبر، زیاری، یوسفعلی، عنابستانی، زهرا.(1392)."بررسی آثار شرکت گردشگری پدیده بر توسعه شهری در شاندیز"، مجله برنامهریزی و توسعه گردشگری، سال دوم، شماره 5.
8) قدمی، مصطفی.(1392)."ارزیابی و تدوین استراتژي مقصد در چارچوب توسعه پایدار گردشگري(نمونه موردي: کلان‌شهر مشهد)، فصلنامه مطالعات و پژوهشهاي شهري- منطقهای، شماره 9:59-82.
9) قدمی، مصطفی، قلیزاده، علی، فیروزجایی، ناصر.(1391)."ارزیابی توسعه گردشگری مقصد در چهارچوب پایداری نمونه مورد مطالعه (دهستان تمشکل/ شهرستان تنکابن)، مجله تحقیقات جغرافیایی، 27(1 (پیاپی 104)):79-104.
10) لومسدون، لس.(1380)."بازاریابی گردشگری"، ترجمه: محمد گوهریان، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ اول.
11) ملکی، سعید، احمدی، رضا، منفرد، سجاد، معتوگی، محمد.(1393)."بررسی پایداری توسعه زیست محیطی با استفاده از آزمونهای آماری در شهرستانهای استان مرزی خوزستان"، مجله اطلاعات جغرافیایی، 23(90):61-72.
12) نظم بخش، حسین، علی بخشی، آمنه.(1400).آیندهپژوهی برنامهریزی توسعه گردشگری (نمونه موردی: استان اردبیل)، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیست و یکم، شماره 63، زمستان1400:59-79.
13) نوری، سید هدایت الله، خراسانی زینب.(1391)."تحلیلی بر اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی توسعۀ گردشگری در شهرستان ساری"، مجله برنامهریزی فضایی، سال اول، شماره4 .
14) یاری حصار، ارسطو، حیدری ساربان، وکیل.(1394)."سنجش و ارزیابی چرخه حیات گردشگری پایدار روستایی (مطالعه موردی: بررسی تطبیقی روستاهای واقع در محورهای گردشگری استانهای تهران و البرز)، مجله پژوهش و برنامهریزی روستایی، (پیاپی 12)):41-56.
15) Aratuo, D. N., & Etienne, X. L. (2019). Industry level analysis of tourism-economic growth in the United States. Tourism Management, 70, 333-340.
16) Charan, P. Shanka, R. & Baisya, R. (2018). Analysis of interactions among the variables of supply chain performance measurement system implementation. Business Process Management, 14(4),pp: 512-529.
17) Chiang Lee, Chien and Chun-Ping Chang. (2008). Tourism development and economic growth: A closer look at panels, Tourism Management 29.
18) Choi, S.Hwan. (2020). Measurement of Sustainable Development progress for Managing Community Tourism, Dissertation for (PHD) Texas A&M University.
19) Croes, R., Ridderstaat, J., Bąk, M., and P. Zientara. (2020). Tourism specialization, economic growth, human development and transition economies: The case of Poland.
20) Damavand County Governor's Site.
21) Francesca Iandolo, Irene Fulco, Clara Bassano, Raffaele D’Amore. (2019). Arbatax Park. Land Use Policy, 84, 21-30.
22) Grilli, G., and E. Tyllianakis. (2021). Prospective tourist preferences for sustainable tourism development in Small Island Developing States, Tourism Management, Vol 82.
23) Hall, C. M, Stephen J. (2006). The geography and Tourism and Recreation, London: Rutledge, third edition, available on http //www.e-bookstore.tandf.co.uk.
24) Hawkes, S & Williams, P.(1993). From Principles to Practice: A Casebook of Best Environmental Practice in Tourism, Burnaby, BC: Centre for Tourism Policy.
25) Hopkins W. E. (2001). Diversity and organizational applreformance, Routledge, NY.
26) Hunter, C & Green, H.(1995). Tourism and the Environment: A Sustainable Relationship? London and New York.
27) Mandal, A. & Deshmukh, S. (1994). Vendor selection using interpretive structural modeling (ISM). International Journal of Operations & Production Management, 14(6),pp: 52-59.
28) Ravi, V. & Shankar, R. & Taiwari, M.K. (2005)”Productivity improvement of a computer hardware supply chain”, International Journal of Productivity and Performance Management, Vol.54, No.4, pp.239-255.
29) Richard, Gerg, Hall,Derek(2000).Tourism and Sustainable Community Development,Routledge publication.
30) Richmond, B. J. Laurie, M. & Quarter, J. (2008). Social Accounting for Nonprofits-Two Models. Nonprofit Management & Leadership, 13(4),pp: 308-324.
31) Suansri,Potjana(2013).Community tourism hand book, REST foundation,Canada. Managing a tourism destination as a viable complex system.
[1] . Nader,et.al
[2] .Yang, & Chen
[3] . Okech
[4] 5.Interpretative structural modeling (ISM)