تبیین الگوی استقراری شهرستان فنوج در منطقه مکران بلوچستان از پیش از تاریخ تا دوران اسلامی

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی پیش از تاریخ

روح‌الله شیرازی ¹ , مجتبی رخشانی ² , محمد کیخا ³ , سحر بختیاری ⁴

1 - دانشیار، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.
2 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.
3 - دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.
4 - پژوهشگر پسادکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/03/10 تاریخ پذیرش : 1402/04/24 تاریخ انتشار : 1402/06/01

کلید واژه: SPSS, ArcGIS, بلوچستان, الگوهای استقراری, شهرستان فنوج,

چکیده مقاله :

یکی از روش‌های بررسی و شناسایی عوامل مورد نظر در مطالعات باستان‌شناسی مطالعه‌ الگوی استقرار و تحلیل استقراری است که به بررسی شکل‌گیری محوطه‌های باستانی در انواع بسترهای محیطی می‌پردازد. شهرستان فنوج در منطقه مکران بلوچستان در جنوب‌ شرقی ایران، قرار گرفته است. برخلاف دیگر بخش‌های جنوب‌ شرقی ایران، این ناحیه با وجود تنوع جغرافیایی و زیست‌محیطی، از دیدگاه باستان‌شناسی چندان شناخته شده نیست. اقوامی که در طول هزاره‌ها در این سرزمین زندگی می‌کرده‌اند، خود را با شرایط دشوار محیطی منطقه وفق داده‌اند. ناحیه مزبور دارای محوطه‌هایی از عصر مفرغ تا دوران اسلامی است. این پژوهش برای نخستین‌بار به بازشناسی مبحث الگوی استقراری در این شهرستان می‌پردازد. هدف این پژوهش، شناخت چگونگی و چرایی شکل‌گیری محوطه‌های باستانی در شهرستان فنوج است. در این راستا، با استفاده از نرم‌افزارهای ArcGIS و SPSS به تحلیل و شناسایی الگوهای استقراری شهرستان فنوج در ارتباط با عوامل مختلف جغرافیای طبیعی پرداخته شده است. مطالعات نشان می‌دهد که بیشتر استقرارگاه‌ها به عوامل محیطی و طبیعی وابسته بوده‌اند و غالباً در نزدیکی منابع آبی شکل گرفته‌اند.

چکیده انگلیسی:

One of the methods to study and identify the factors in archaeological studies is to analyze the distribution pattern of settlements. This is a method to examine the formation of ancient sites in a variety of environmental contexts. Fanouj County is located in the Baluchistan region in southeastern Iran. This county leads to Iranshahr City from the north to Kerman City and Bandar Abbas City from the west, and to Nikshahr City from the east and south. The total area of Fanouj County is about 7730 km2 and 700 meters above sea level. Unlike other parts of Southeast Iran, this area is not well known from an archaeological point of view. This area is very diverse in terms of natural and geographical environments. The people who have lived in this land for millennia have adapted to the difficult environmental conditions. This area has sites belonging to the Bronze Age to the Islamic era. Here, for the first time is investigated settlement patterns of this county. This study aims to identify and why the formation of ancient sites in Fanouj County. In this regard, using ArcGIS and SPSS software, the settlement patterns of Fanouj County in connection with various factors of natural geography have been identified and analyzed. According to the mentioned studies, it was found that most of the settlements of the region were dependent on environmental and natural factors and often formed near water sources.

منابع و مأخذ:

استعلاجی، علیرضا، قدیری معصوم، مجتبی (1384). بررسی عوامل جغرافیایی در نظام استقرار سکونتگاه­ها با تاکید بر تکنیک­های کمی پژوهش موردی: ناحیه ویلیکج از توابع شهرستان نمین. پژوهش­های جغرافیایی، 38 (52)، 121-136.

آخوندی، سمیه، حسینی، مهدی (1401). سالنامه آماری استان سیستان و بلوچستان 1399. سراوان: کتاب بلوچ.

اکبراقلی، فرحناز، ولایتی، سعداالله (1386). بررسی جایگاه عوامل طبیعی در استقرار سکونتگاه­های روستایی مطالعه موردی سکونتگاه­های روستایی ارتفاعات کپه داغ -هزار مسجد. نشریه علمی- پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران، 5 (12و13)، 66-45.

بهرامی­نیا، محسن، خسروزاده، علیرضا، اسمعیلی جلودار، محمداسماعیل (1392). تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطه­های نوسنگی و مس و سنگ شهرستان اردل، چهار محال و بختیاری. مطالعات باستان شناسی، 5(2)، 37-21.

جمعه­پور، محمود (1385).کاربرد سیستم­های اطلاعات جغرافیایی در امکان سنجی توان­های محیطی و تعیین الگوی فضایی بهینه در نواحی روستایی، مورد نمونه شهرستان تربت حیدریه. پژوهش‌های جغرافیایی (5)، 58-35.

دارک ،کن.آر. (1393). مبانی نظری باستان­شناسی. مترجم کامیار عبدی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

دهمرده­پهلوان، مهدی (1392). گونه‌شناسی استقرارهای عصر مفرغ جنوب بلوچستان (مطالعه موردی بخش بنت شهرستان نیکشهر). پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی­ دانشگاه سیستان و بلوچستان (منتشرنشده).

رامشت، محمدحسین (1389). فضا ژئومورفولوژی. برنامه­ریزی و آمایش فضا، مدرس علوم انسانی، 14(4)، 36-11.

سعیدی، عباس (1377). مبانی جغرافیایی روستایی. تهران: سمت.

سعیدی­هرسینی، محمدرضا، نیکنامی، کمال­الدین، طهماسبی، اکرم (1391). برهمکنش محیط و فرهنگ: چشم­انداز جغرافیایی و تحلیل باستان­شناختی از استقرارهای دوره مس­سنگی زاگرس مرکزی. پژوهش‌های باستان شناسی، 2(2)، 36-25.

شیرازی، روح الله (1388). گزارش بررسی باستان‌شناسی شهرستان فنوج. زاهدان: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع­دستی استان سیستان و بلوچستان (منتشرنشده).

گریک، دیوید (1388). مقدمه­ای بر جغرافیای کشاورزی. ترجمه علیرضا کوچکی و همکاران، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

گرین، کوین (1383). مقدمه‌ای بر باستانشناسی. ترجمه فرهنگ خادمی ندوشن و فروزنده جعفرزاده چور. تهران: دفتر نشر آثار علمی دانشگاه تربیت مدرس.

مترجم، عباس (1387). بررسی و تحلیل الگوهای استقراری دوره مفرغ قدیم در دشتهای پیرامون کوهستان الوند-همدان،. پایان‌نامه دکتری گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران (منتشرنشده).

مترجم، عباس، الماسی، طیبه (1391). بررسی تغییرات فرهنگی دشت کنگاور از دوره مس و سنگ تا پایان عصر مفرغ بر اساس مدل­های استقراری. مجله پژوهش‌های باستان‌­شناسی، 3 (5)، 62-51.

موسوی­ کوهپر، سیدمهدی، حیدریان، محمود، آقایاری‌هیر، محسن، وحدتی­ نسب، حامد، خطیب‌شهیدی، حمید، نیستانی، جواد (1391). تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطه­‌های باستانی استان مازندران. پژوهش­های جغرافیای طبیعی، 43 (75)،  19-1.

مومنی، منصور (1390). خوشه‌بندی داده ها و تحلیل خوشه ای. تهران:انتشارات نویسنده.

نصرتی، محمدعلی (1390). جایگاه  کشت خرما و صنایع جانبی در تحول اقتصاد روستاهای شهرستان فنوج. پایان‌نامه کارشناسی ­ارشد گروه جغرافیا دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی (منتشر نشده).

نگارش، حسین، خسروی، محمود (1379). بررسی اقلیم کشاورزی استان سیستان و بلوچستان. زاهدان: طرح پژوهشی معاونت پژوهشی دانشگاه سیستان و بلوچستان. 

نیکنامی، کمال­الدین، سعیدی­هرسینی، محمدرضا، خطیب­شهیدی، حمید (1386). تئوری­ها و تکنیک­های مدل­سازی پیش بینی تخمین مکان­ها و پراکنش سایت‌های پیش از تاریخی در پهندشت باستان­‌شناختی با کاربرد GIS و رگرسیون لجستیک، مطالعه موردی: حوزه رودخانه گاماسب، زاگرس مرکزی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 58 (5)، 193-211.

وفایی، آرمان (1391). تحلیل فضایی و محیطی استقرارهای مس-سنگی دشت اسدآباد. پایان­‌نامه کارشناسی ­ارشد گروه باستان‌شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان (منتشر نشده).

Anabestani, A.A. (2011). The Role of Natural Factors in Stability of Rural Settlements (Case Study:Sabzevar County). Geography and Environmental Planning, 40(4), 89-104.

Fisher, W.B. (1968). The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press.