مصادیق و مضامین اخلاقی در فرائدالسلوک

محورهای موضوعی : شاهنامه

خدیجه سادات طباطبایی ¹ , داود محمدی ²

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سمنان (نویسنده مسؤول)
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سمنان

تاریخ دریافت : 1401/06/25 تاریخ پذیرش : 1401/09/19 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: اخلاق, فضایل اخلاقی, رذایل اخلاقی, فرائدالسلوک, شمس سجاسی,

چکیده مقاله :

وجود اندیشه های اخلاقی در نظم و نثر فارسی، که از فرهنگ و تربیت دینی بهره می گیرد به ادبیّات فارسی غنای خاصی را بخشیده است. کتاب فرائدالسلوک یکی از آثار ارزشمند سده ی هفتم هجری است که سرشار از آموزه های تعلیمی است و گنجینه ای از معارف، فضایل و حکمت ها را در بر دارد. در این پژوهش، سعی شده تا با روش استقرایی، متن هایی که به تصریح یا کنایه بر مضامین اخلاقی دلالت دارد؛ بررسی و با استفاده از شیوه ی تحلیل محتوایی، واژگان و عبارات مورد نظر توصیف شوند. بنابراین، مهم ترین پرسشی که در این پژوهش مطرح است عبارتند از: که در کتاب فرائدالسلوک سجاسی، به کدام آموزه های اخلاقی و تعلیمی سفارش شده است و از چه رذایل اخلاقی نهی کرده است؟ بدین منظور کتاب فرائدالسلوک شمس سجاسی، به عنوان محور کار انتخاب و متناسب با موضوع به استخراج مصادیق اخلاقی در این کتاب پرداخته شد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که: سجاسی در کتابش، علاوه بر ایجاد التذاذ ادبی برای مخاطب، از هر فرصتی برای انتقال اندیشه های تعلیمی خود به مخاطب استفاده کرده و تحت تاثیر آموزه های اخلاقی دین مبین اسلام، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از طریق بیان حکایت یا تمثیل های مناسب، خواننده را به متحلی شدن به فضایل اخلاقی سوق می دهد و با بیان عواقب ناشی از رذایل اخلاقی، ان ها را در نظرش ناپسند جلوه می دهد و سعی در هدایت انسانها در مسیر صحیح زندگی دارد.

چکیده انگلیسی:

Moral thoughts in Persian poetry and prose draw on religious culture and education, and the existence of these thoughts has given Persian literature a special richness. Faraedel al Soluk is one of the valuable works of the seventh century AH that is full of educational teachings and contains a treasure trove of knowledge, virtues, and wisdom. In this study, an inductive method has been used to examine texts that explicitly or indirectly imply moral themes, and using the content analysis method, the relevant words and phrases have been described. Therefore, the most important question in this study is: "In the book Faraedel Al Soluk by Sajasi, which moral and educational teachings are recommended and from which moral vices are forbidden?" For this purpose, Faraedel Al Soluk by Shams Sajasi was chosen as the axis of work and appropriate moral examples were extracted from this book in line with the topic. The results of the study indicate that Sajasi, in his book, in addition to providing literary pleasure for the audience, uses every opportunity to convey his educational thoughts to the audience and, under the influence of the moral teachings of the Islamic religion, directly or indirectly, through the narration of appropriate stories or parables, leads the reader towards the manifestation of moral virtues and by explaining the consequences of moral vices, makes them undesirable in his eyes and tries to guide people on the right path of life." Faraedel Al Soluk, Shams Sajasi; Morality; Moral Virtues; Moral vices

منابع و مأخذ:

1. قرآن مبین، ترجمه، توضیح و تفسیر فشردة قرآن به قرآن، علی‌اکبر طاهری قزوینی، تهران: قلم.
2. اسکندری‌شرفی، فرشاد؛ مبارک، وحید (1399)، «بازنمایی مضامین اخلاقی و تعلیمی در پنج گنج عماد فقیه کرمانی، پژوهش‌نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)، دورة 12، شمارة 47، 183 220.
3. امیری ابراهیم‌آباد، لیلی (1392)، بررسی تطبیقی کلیلهودمنه و فرائدالسلوک فی فضایلالملوک، پایاننامة وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه ولی عصر (عج)، رفسنجان: دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
4. بهنام‌فر، محمد (1392)، وحی دل مولانا، مشهد: آستان قدس رضوی.
5. پورنامدارايان، تقي (1375)، رمز و داستانهاي رمزي در ادب فارسي، چ چهارم، تهران: علمي و فرهنگـي.
6. جرجاني، سيد شريف (1360)، التّعريفات، ترجمة سيد عرب و سيما نوربخش، تهران: فرزان.
7. چال‌دره، طاهره (1398)، «حجاب در آیینة شعر معاصر»، دوفصلنامه‌ی علمی ـ تخصصی زبان و ادبیات فارسی شفای دل، سال دوم، شمارة چهارم، 63 76.
8. حافظ، شمسالدین محمد (1389)، دیوان، از روی نسخة تصحیحشدة علامه محمد قزوینی، تهران: ستارة سبز.
9. حزین لاهیجی، محمّدعلی ابن ‌ابی‌طالب (1378)، دیوان حزین لاهیجی، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکار، تهران: نشر سایه.
10. خراسانی، محبوبه؛ اخوت، افسانه (1392)، «تجلی اخلاق در ادبیات»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شمارة 105، 12 10.
11. داودیان، محمدحسن (1395)، «مضامین اخلاقی در اشعار محمّدتقی بهار، ماهنامه شباک» شبکه اطلاعات کنفرانسهای کشور، سال دوم، شمارة 7 (پیاپی 14)، جلد 1، مطالعات علوم انسانی، 11 1.
12. ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1381)، «نقد و بررسی کتاب فرائدالسلوک»، آینة میراث، سال پنجم، شمارة 1، 16 13.
13. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1378)، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق و ضبط محمدخلیل عیتانی، چاپ دوم، تهران: آرایه.
14. رضایی، پروین (1400)، «مضامین اخلاقی ـ تعلیمی در غزلیات حکیم نزاری قهستانی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال سیزدهم، شمارة پنجاهم، 1 30.
15. رونی، ابوالفرج (1347)، دیوان ابوالفرج رونی شاعر قرن پنجم هجری، بهاهتمام محمود مهدوی دامغانی، مشهد: طوس.
16. سجاسی، شمس (1368)، فرائدالسلوک، بهتصحیح و تحشیه نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی، تهران: نشر پاژنگ.
17. سعدی، مصلح بن عبدالله (1384)، کلیات سعدی، بهکوشش محمدعلی فروغی، چاپ دوم، تهران: زوّار.
18. سلطانی رنانی، سید مهدی (1388)، «مشورت در سیرة نبوی»، فرهنگ کوثر، شمارة 79، 51 43.
19. شعیری، محمد بن محمد [بیتا]، جامعالأخبار، نجف: مطبعة حيدرية.
20. شميسا، سيروس (1376)، انواع ادبی، چ‌ پنجم، تهران: فروغي.
21. صائب تبریزي، محمدعلی (1365)، دیوان، بهتصحیح محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.
22. طبرسی، فضل‌ بن ‌حسن (1372)، مجمعالبیان، ج 6، چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو.
23. طریحی، فخرالدین (1375)، مجمعالبحرین، تهران: نشر مرتضوی.
24. غزالی، محمد (1369)، احیاء علوم‌الدین، ترجمة مؤیدالدین محمد خوارزمی، بهکوشش خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.
25. فاریابی، ظهیر (1337)، دیوان اشعار، بهکوشش تقی بینش، مشهد: چاپخانة طوس
26. فرخی یزدی (1363)، دیوان فرخی یزدی، بهکوشش حسین مکی، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
27. فروغی‌بسطامی، میرزاعباس (1399)، دیوان فروغی بسطامی، گردآورنده: حمیدرضا قلیچ‌خانی، تهران: روزنه.
28. کهدویی، محمدکاظم (۱۳۹۷)، آینة تعلیم، ادبیات تعلیمی منظوم، یزد: دانشگاه یزد.
29. مسلمی‌زاده، محبوبه؛ ممتحن، مهدی (1396)، «مضامین اخلاقی و تعلیمی مشترک در شعر زهیر و سعدی»، پژوهشنامة ادب تعلیمی، سال نهم، شمارة 34، 129 168.
30. مصطفوی، حسن (1360). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
31. معین، محمّد (1363)، فرهنگ فارسی، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
32. موسی‌زاده، حسینعلی؛ سیدصادقی، سید محمود؛ حمیدی، سید جعفر (1394). «جلوه‌های بخشش و بخل در گلستان و بوستان»، فصلنامة تخصصی تحلیل و نقد متون زبان و ادبیات فارسی، 185 207.
33. نبی‌لو، علیرضا (1389). «بررسی و تحلیل عناصر داستانی فرائدالسلوک»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، دورة جدید، سال دوم، شمارة 3 (پیاپی 7)، 116 97.
34. ناظمیان، هومن (1396). «نگاهی به مکتب اخلاقی ابن‌مقفع در کتاب کلیلهودمنه»، همایش بین‌المللی نقش و جایگاهِ عربی‌نویسان و عربی‌سرایان ایران در رشد و شکوفاییِ فرهنگ و تمدن اسلامی، دانشگاه شیراز، 209 230.
35. نیک‌پناه، منصور؛ موسوی، مهدیه (1395). «نگرشی به برخی از فضایل اخلاقی در کلیلهودمنه»، مقالات دومین همایش متن‌پژوهی ادبی، 23 1.
36. هاشم‌پور، معصومه؛ نیک‌روز، یوسف (1400). «آموزههای تعلیمی بر مبنای حضور نسلهای متفاوت در شاهنامه»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)، دورة 13، شمارة 50، 1 22.
37. يوسفي‌پور كرماني، پوران (1392). «تأثير تعليمي كليلهودمنه بر مثنوي مولانا»، فصلنامة تحقيقات تعليمي و غنايي زبان و ادب فارسي دانشگاه آزاد اسلامي ـ واحد بوشهر، شمارة پياپي شانزدهم، 202 193.