بررسی و تحلیل آموزه‌های تعلیمی در آثار برجستۀ عرفانی و صوفیانۀ حکیم ملاعباسعلی کیوان قزوینی

محورهای موضوعی : شاهنامه

ناصر محسنی نیا ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران- ایران)
محسن ابوالقاسمی ² (استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران- ایران، (نویسندة مسئول))
رقیه صدرایی ³ (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران- ایران)

تاریخ دریافت : 1399/05/07 تاریخ پذیرش : 1399/05/07 تاریخ انتشار : 1399/03/01

کلید واژه: ادبیات تعلیمی, عباسعلی کیوان قزوینی, نقد اخلاقی و اعتقادی گنابادیه, تصوف مرسوم, تصوف انفرادی و حقیقی,

چکیده مقاله :

در میان انواع ادبی، نوع تعلیمی حدومرز خاصی ندارد و این گونۀ ادبی بعد از نوع غنایی بیشترین بسامد را در ادبیات ایران دارد. تصوف و عرفان و باز شدن پای آن به ادبیات نقش مهمی در تکمیل و توسعۀ این نوع مهم ادبی ایفا نموده است و متصوفه و عرفا دیدگاه‌های خود را بیشتر در قالب این نوع ادبی بیان کرده‌اند. پژوهش پیش رو می‌کوشد تا با بررسی و تحلیل چهار اثر از برجسته‌ترین آثار صوفیانۀ حکیم ملاعباسعلی کیوان قزوینی (1277ـ1357ق) فیلسوف، مفسر، شاعر و صوفی بزرگ اواخر دورۀ قاجار و پهلوی اول، شامل رازگشا، بهین سخن، استوار رازدار و عرفان‌نامه، مهم‌ترین دیدگاه‌های او در خصوص نقد اخلاقی اقطاب گنابادیه را بعد از گسستن از آن‌ها، با استناد به اقوال خود او توضیح دهد و به این پرسش اساسی پاسخ دهد که علت اصلی جدا شدن وی از گنابادیه بعد از همراهی طولانی‌مدت با آن‌ها چه بوده و انتقادهای او از آن‌ها بر مبنای چه اصولی صورت گرفته است. و دیگر آنکه آرا و نوآوری‌های به‌قول خود او، منحصربه‌فرد و بی‌سابقه‌اش در مسائل تصوف و عرفان کدام‌اند و ارزش علمی و مقبولیت آن‌ها تا چه اندازه است. شیوۀ کار در این پژوهش، از نوع تحلیلی‌توصیفی است و روش کار کتابخانه‌ای و با رویکرد گفتمان انتقادی است، که از طریق بررسی و تحلیل آثار مورد نظر صورت می‌پذیرد. جستار حاضر با واکاوی دقیق اندیشه‌های مؤلف در موارد یادشده به این نتیجه می‌رسد که علت جداشدن کیوان قزوینی از گنابادیه و اقطاب آن و بریدن از تصوف مرسوم مریدومرادی و نقد اخلاقی گنابادیه، به‌دلیل سرخوردگی ناشی از نرسیدن به اغراض مادی و کسب عنوان قطبیت سلسلۀ مزبور نبوده، بلکه او بعد از حدود سی سال همراهی با سلاسل گوناگون تصوف مرسوم بالاخص گنابادیه درمی‌یابد که این نوع از تصوف و عرفان آن گمشدۀ حقیقی انسان طالب کمالی چون او نبوده و با معلوم شدن این حقیقت تلخ تصمیم به نقد اخلاقی و رد آن می‌گیرد، و خود دست به تعریف و توضیح دقیق و جدیدی از تصوف و عرفان حقیقی می‌زند.

چکیده انگلیسی:

Among different literary types, didactic literature has no definite boundary and after lyric poetry, this literary type has the highest occurance in Persian literature. The introduction of Sufism and mysticism into Persian literature has played an important role in development and fulfillment of this significant literary genre in the way that the sufis and and mystics mostly tended to express their own ideas through this literary type. The present research intends to analyze four of the most prominent sufi works of sufi Keyvan Ghazvini Mollah Abbasali (1862-1938) who was the philosopher, interpreter, poet and also a great sufi of the late Qajar period and the early years of the first Pahlavi's. These four works include: Raz Gosha (Mystry Unraveler), Behin Sokhan (Best Speeches), Ostevar Razdar (Secretive Consistent) and Erfan Nameh (Mysticism Letters). His major ethical and critical views about Gonabadiyeh sufi leaders (Aghtab) were illustrated in these works after his separation from them and they had been based upon his own quotations. He attempted to demonstrate the main reason of his separation from Gonabadiyeh group after a long period of accompanying them, his critical beliefs towards them, his own unique and unprecedented views, his innovations in Sufism and mystical issues, and their scientific value and acceptability. The reaserch method used in this study is descriptive-analytical using the library studies and its approach is critical discussion. It is done through studying and analyzing the above-mentioned works. The results of the present research, which rely on a detailed analysis of the author's thoughts, show that Qazvini's reason for his separation from Gonabadieh and its extremity and his perefernce to be detatched from Sufism and its traditional approach of master-disciple and aslo his ethical criticism of Gonabadieh could not be related either to his frustration of achieving material goals or to his frustration in acquiring the position of leader of Gonabadieh. The main reason for his separation from different Sufi sects, especially from Gonabadieh after nearly thirty years, was that he realized that this kind of Sufism and mysticism could not satisfy his internal yearning. When this bitter truth became apparent for him, he decided to criticize its ethics and to reject them and then to provide a new and accurate definition of true Sufism and mysticism.   

منابع و مأخذ:

1. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1370)، جام جهان‌بین، تهران: نشر جامی.

2. انوشه، حسن (1381)، فرهنگ‌نامۀ ادبی فارسی، چ۲، تهران: انتشارات وزارت ارشاد.

3. پازوکی، شهرام (1387)، دو رساله در زندگی و شهادت جناب سلطان علیشاه، تهران: بی‌نا.

4. پورنامداریان، تقی (1386)، «انواع ادبی در شعر فارسی»، قم: مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه قم، سال اول، شمارۀ ۳، ۷ـ۲۲.

5. رستگار فسایی، منصور (1380)، انواع شعر فارسی، چ۱، شیراز: انتشارات نوید.

6. رضی، احمد (1391)، «کارکردهای تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 15، 97ـ120.

7. سمیعی، کیوان (1349)، «کیوان قزوینی (4-1)»، مجلۀ وحید، شمارۀ 86ـ90.

8. شمیسا، سیروس (1391)، نقد ادبی، چ۱، ویراست سوم، تهران: نشر میترا.

9. ــــــ (1373)، انواع ادبی، تهران: نشر فردوس.

10. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1353)، انواع ادبی در شعر فارسی، تهران: مجلۀ خرد و کوشش.

11. طغیانی، اسحاق و سلطان‌محمدی، امرالله (1395)، «بررسی ساختاری‌معنایی ژانر تعلیمی و نمونه‌ها آن با تکیه بر مثنوی مولوی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال 8، شمارۀ 30، 1ـ۳۰.

12. کیوان قزوینی، عباسعلی (1376)، رازگشا، به‌اهتمام محمود عباسی، چ۱، تهران: نشر راه نیکان.

13. ــــــ (1386)، رازگشا، به اهتمام محمود عباسی، چ۱، تهران: نشر راه نیکان.

14. ــــــ (1387الف)، استوار رازدار، به‌اهتمام محمود عباسی، چ۱، تهران: نشر راه نیکان.

15. ــــــ (1387ب)، بهین سخن، به‌اهتمام محمود عباسی، چ۱، تهران: نشر راه نیکان.

16. ــــــ (1388)، عرفان‌نامه، به‌کوشش مسعودرضا مدرسی چهاردهی، چ۱، تهران: انتشارات آفرینش.

17. ــــــ (1308)، کیوان‌نامه، تهران: چاپخانۀ بوسفور، نسخۀ نایاب دانشگاه تهران.

18. ــــــ (1378)، اختلافیه، به‌کوشش مسعودرضا مدرسی چهاردهی، چ۱، تهران: انتشارات آفرینش.

19. ــــــ (1345)، شرح رباعیات خیام، با مقدمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران.

20. ــــــ (1379)، شرح رباعیات خیام، به‌کوشش مسعودرضا مدرسی چهاردهی، چ۱، تهران: بی‌نا.

21. ــــــ (1384)، تفسیر کیوان قزوینی، جلد 3، به‌کوشش جعفر پژوم، چ۱، تهران: انتشارات سایه.

22. ــــــ (1363)، هفت رساله، به‌کوشش نورالدین مدرسی چهاردهی، چ۱، تهران: انتشارات فتحی.

23. گلریز قزوینی، سید محمدعلی (1368)، مینو در شرح حال و آثار رجال و دانشمندان قزوین، قزوین: انتشارات طه.

24. محمدی ملایری، محمد (1388)، ادب و اخلاق در ایران پیش از اسلام، تهران: انتشارات توس.

25. محمودی، مریم و خادم، اعظم (1396)، «کاربست گفتمان عاطفی در متون تعلیمی با تکیه بر باب پنجم گلستان سعدی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ نهم، شمارۀ 33، 91ـ120.

26. مدرسی چهاردهی، نورالدین (1361)، سیری در تصوف، چ۲، تهران: نشر اشراقی.

27. مدرسی طباطبایی، سیدحسین (1361)، برگی از تاریخ قزوین، چ۴، قم: انتشارات مرعشی نجفی.

28. مشرف، مریم (1389)، جستاری در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: نشر علمی و دانشگاه شهید بهشتی.

29. نورمحمدی، مهدی (1389)، مشاهیر قزوین، چ۳، قزوین: نشر سایه‌گستر.

30. یلمه‌ها، احمدرضا (1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور آن در ایران»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال 8، شمارۀ 29، 61ـ۹۰.

31. یلمه‌ها، احمدرضا و ذبیح‌نیا عمران، آسیه (1397)، «بررسی و تحلیل مضامین تعلیمی در منظومۀ عاشقانۀ هشت بهشت امیرخسرو دهلوی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ 10، شمارۀ 37، 31ـ۵۸.

32. یلمه‌ها، احمدرضا (۱۳۹۰)، «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 11، 153ـ۱۷۴.