بررسی فلسفة اخلاق در شاهنامة فردوسی براساس نظریة امر الهی

محورهای موضوعی : شاهنامه

هاجر امیری کله جوبی ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی، کرمانشاه)
عیسی نجفی ² (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی، کرمانشاه(نویسنده مسؤول))
خلیل بیگ زاده ³ (دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی، کرمانشاه)

تاریخ دریافت : 1400/12/05 تاریخ پذیرش : 1400/12/05 تاریخ انتشار : 1400/12/01

کلید واژه: شاهنامة فردوسی, نظریة امر الهی, نظریة بومی, اخلاق خدامحور, حقوق انسان,

چکیده مقاله :

نظریة امر الهی از نظریه های کهن فلسفة اخلاق و بحث در رابطة دین و اخلاق است و پیشینة آن به مناظرة سقراط و اوثیفرن بازمی گردد. در عصر کنونی بحران معنویّت، اخلاق و حقوق انسان ها و نیز مسئلة جهانی شدن و استحالة فرهنگ ها و چالش هویّت ملت ها، گفتمان غالب و دغدغة مهم بشر است؛ درنتیجه بار دیگر به دین و اخلاق توجه جدی می شود و لزوم التفات به نظریه های بومی و سازگار با فرهنگ جامعه اهمیت می یابد. می توان تقریرهای مختلف نظریة امر الهی را در آرا و اندیشه های فلاسفه و حکمای دوران مختلف جست وجو و بررسی کرد؛ بنابراین این پژوهش با روش تحلیلی ـ تطبیقی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای، ضمن واکاوی ایدئولوژی فلسفی فردوسی در حوزة دین و اخلاق و بررسی نتایج عملی آن در تبیین جایگاه و حقوق انسان در زندگی فردی، اجتماعی، سیاسی و... به مقایسة افکار او با تقریرهای نظریة امر الهی می پردازد؛ نیز با معرفی فردوسی در جایگاه یک نظریه پرداز بزرگ فلسفة اخلاق و فلسفة سیاسی با دیدگاه خرد الهی و حیات اخلاقی خدامحور، می توان تفکر او را تقریری تازه از نظریة امر الهی به شمار آورد.

چکیده انگلیسی:

The theory of divine command is one of the ancient theories of the moral philosophy and the discussion of the relation between ethics and religion. Its history goes back to the debate between Socrates and Oti fern. In the present age, the crisis of spirituality, morality, human rights, as well as the issue of globalization and cultural transformation, and the challenge of the identity of the nations are the dominant discourses and and concerns of human beings. Therefore, religion and morality have received much more attention once again. As a result, serious attention is once again paid to religion and ethics, and the need to pay attention to indigenous theories that are compatible with the culture of society becomes important. Different interpretations of the theory of the divine order can be sought and studied in the opinions and thoughts of philosophers and thinkers of different eras. Therefore, this research uses the analytical-comparative method and relies upon library studies to analyze Ferdowsi's philosophical ideology in the field of religion and ethics, and to investigating its practical results in illustrating the status and rights of human being in his individual, social, political life, as well as to compare his thoughts with the interpretations of the theory of the divine order. In addition, the study compares Ferdowsi's thoughts with the interpretations of the theory of the Divine command. By introducing Ferdowsi as a great theorist in the areas of moral and political philosophy who has the view of divine wisdom and God-centered moral life, his thought could be considered as a new interpretation of the theory of the divine command.  

منابع و مأخذ:

1. 1. نهج‏ البلاغه.


2. اسپرینگز، توماس (1370)، فهم نظریه‏های سیاسی، ترجمة فرهنگ رجایی، تهران: آگه.


3. اشتراوس، لئو (1397)، سقراط کسنوفون، ترجمة یاشار جیرانی، تهران: پگاه روزگار نو.


4. اشتراوس، لئو و جوزف کراپسی (1398)، تاریخ فلسفه سیاسی، ترجمة یاشار جیرانی و همکاران، جلد اول، چاپ اول، تهران: پگاه روزگار نو.


5. الایجی، قاضی عضدالدین عبدالرحمان (1325)، شرح المواقف، شرح سیّد شریف علی بن محمد جرجانی، با حاشیة حسن چلپی و عبدالکریم سیالکوتی، جلد 8، قم: منشورات الشریف الرضی.


6. امن‏خانی، عیسی؛ نظام‏اسلامی، زهرا (1392)، «بررسی تطبیقی مفهوم عدالت در شاهنامه (ایران باستان) و آثار افلاطون»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‏شناختی، سال نهم، شمارة 30، 4423.


7. امینی، کبری (1391)، «نظریة امر الهی»، قسمت اول، نشریة نامة جامعه، شمارة 96، 64.


8. بیژن، اسدالله (1316)، سیر تمدن و تربیت در ایران باستان، جلد یک، تهران: چاپخانه روشنایی.


9. جاودان، محمد (1382)، «نواندیشی دینی در اسلام و تأملاتی در کرامت ذاتی انسان و حقوق بشر در: مبانی نظری حقوق بشر»، مجموعه‏مقالات دومین همایش بین‏المللی حقوق بشر، مرکز مطالعات حقوق بشر دانشگاه مفید.


10. جاوید، محمدجواد (1392)، نقد مبانی فلسفی حقوق بشر، جلد دوم، تهران: مخاطب.


11. جاوید، محمدجواد؛ جمالی، فریما (1388)، «تعامل عدالت و دولت در ایران باستان با تأکید بر تحقیقات تاریخی در حقوق هخامنشیان»، فصلنامة حقوق مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دورة 39، شمارة 4، 111‑131.


12. جعفری، محمدتقی (1390)، حقوق جهانی بشر (تحقیق و تطبیق در دو نظام اسلام و غرب)، چاپ پنجم، تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.


13. جمشیدی، محمدحسین و همکاران (1394)، «نظریه‏پردازی و اسلامی‏سازی نظریه‏های علوم انسانی»، فصلنامة مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال 19، شمارة چهارم، 455‑472.


14. جنیدی، فریدون (1358)، زروان، تهران: نقش جهان.


15. حجازی، بهجت‏السادات (1381)، «دین و اسطوره در اندیشة فردوسی»، پژوهشنامة علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شمارة 33، 253‑272.


16. خردمند، عطیه؛ توکلی بینا، میثم (1393)، «مقایسة تطبیقی نظریة "ناظر آرمانی" در فرااخلاق و نظریة "امر الهی"»، فصلنامة پژوهش‏نامة اخلاق، سال هفتم، شمارة 26، 267.


17. دادگی، فرنبغ (1369)، بندهشن، به کوشش مهرداد بهار، تهران: توس.


18. دانش‏پژوهان، منوچهر (1392)، تعیین و سنجش مؤلفه‏های هویت ملی در شاهنامه فردوسی، پایان‏نامة دکتری، استاد راهنما: میرجلال‏الدین کزازی، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.


19. دلپذیر، زهرا و همکاران (1396)، «بررسی تطبیقی مفهوم خرد در اندرزهای دینکرد ششم و شاهنامة فردوسی»، فصلنامة متن‏شناسی ادب فارسی دانشگاه اصفهان، سال 53، دورة جدید، سال نهم، پیاپی 36، 37‑55.


20. دهقان سیمکانی، رحیم (1391)، «تبیین و بررسی تقریرهای نظریة امر الهی (با تأکید بر نگرش اکام)»، فصلنامة آیین حکمت، سال چهارم، شماره مسلسل 14، 65‑92.


21. رزمجو، حسین (1368)، «عدالت‏جویی و ظلم‏ستیزی فردوسی»، جستارهای نوین ادبی، شمارة 86‑87، شمارة سوم و چهارم، 413‑432.


22. رزمجو، حسین (1375)، انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.


23. بودن، ریمون (1396)، ایدئولوژی در منشأ معتقدات، ترجمة ایرج علی‏آبادی، تهران: شیرازه.


24. سبحانی، جعفر (1370)، حسن و قبح عقلی یا پایه‏های اخلاق جاودان، نگارش علی ربانی گلپایگانی، چاپ دوم، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.


25. سنگاری، اسماعیل و همکاران (1395)، «حدود مفاهیم جبر و اختیار در متون پهلوی و رابطة آن‏ها با نقش انسان در تاریخ اندیشة مزدیسنا»، فصلنامة پژوهش‏های تاریخی دانشگاه اصفهان، سال 52، دورة جدید، سال هشتم، شمارة چهارم، پیاپی 32، 75‑98.


26. سیبلی، مالفرد کوئیکرت (1394)، ایده‏ها و ایدئولوژی‏های سیاسی تاریخ اندیشه سیاسی، ترجمة عبدالرحمن عالم، تهران: نشر نی.


27. شارپ، رلف نارمن (1388)، فرمان‏های شاهان هخامنشی، چاپ سوم، تهران: پازینه.


28. شجری، رضا (1382)، «بررسی و تحلیل عنصر آز در شاهنامه فردوسی»، پژوهش‏های ادبی، شمارة اول، 65‑82.


29. شهزادی، موبد رستم (1367)، جهان‏بینی زرتشتی، تهران: فروهر.


30. صادقی، هادی (1376)، «اخلاق بدون خدا؟»، نقد و نظر، سال چهارم، شمارة اول و دوم، شمارة 13، 232‑351.


31. صادقی، هادی؛ میرزایی، محمدربیع (1396)، «بررسی تاریخی نظریة امر الهی و نقش‏های خدا در فلسفة اخلاق غرب»، فصلنامة اخلاق‏پژوهی، سال اول، شمارة اول، 25‑56.


32. طوسی، خواجه نصیرالدین (1369)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، چاپ چهارم، تهران: خوارزمی.


33. غلامرضایی، محمد (1376)، «نام و ننگ از دیدگاه پهلوانان شاهنامه»، مجلة علوم انسانی دانشگاه اصفهان، جلد هشتم، شمارة اول و دوم، 39‑62.


34. فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامة فردوسی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ یازدهم، تهران: قطره.


35. کویاجی، جهانگیر کوورجی (1380)، بنیادهای اسطوره و حماسة ایران، گزارش جلیل دوستخواه، تهران: آگه.


36. لویمی، سهیلا (1398)، «انسان­گرایی فردوسی؛ احیای اندیشه ایرانشهری و پایان سکوت فرهنگ ایرانی»، مطالعات ادبیات تطبیقی، سال 13، شمارة 51، 261‑282.


37. مسعود، امید (1378)، «درآمدی بر فلسفه اخلاق از منظر استاد مطهری»، قبسات، سال چهارم، شمارة 13، 72‑89.


38. مصباح یزدی، محمدتقی (1394)، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، تحقیق و نگارش احمدحسین شریفی، چاپ پنجم، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.


39. مصدقی حقیقی، علیرضا و همکاران (1397)، «بررسی تقریرهای مهم برهان اخلاق نظری بر وجود خدا با رویکرد عینیّت ارزش‏های اخلاقی»، فصلنامة آیین حکمت، سال دهم، مسلسل 37، 143‑182.


40. مطهری، مرتضی (1368)، فلسفة اخلاق، چاپ ششم، تهران: صدرا.


41. موسوی، کاظم (1387)، آیین جنگ در شاهنامه فردوسی، شهرکرد: دانشگاه شهرکرد.


42. مهدوی، علی (1389)، «اخلاق دستوری یا هنجاری»، روزنامة رسالت، شمارة6967، 1.


43. نجفی، عیسی و همکاران (1397)، «بررسی جنبه‏های پیوند سیاوش با آیین مهری»، فصلنامة متن‏شناسی ادب فارسی دانشگاه اصفهان، سال 54، سال دهم، شمارة سوم، پیاپی 39، 121‑136.


44. والتز، کنت (1398)، انسان، دولت و جنگ: تحلیلی نظری، ترجمة محمدرضا رستمی، تهران: ثالث.


45. ورنر، شارل (1382)، حکمت یونان، ترجمة بزرگ نادرزاده، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.


46. وکیلی، شروین (1389)، «مفهوم دروغ در ایران باستان»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‏شناختی، سال ششم، شمارة 20، 173‑198.


47. هاشمی، سیّده اعظم (1390)، بنیادهای اخلاق دینی و سکولار، پایان‏نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدحسین مهدوی‏نژاد، ، دانشگاه پیام نور.


48. هگل، دیوید رز (1396)، راهنمای خواندن عناصر فلسفه حق هگل، ترجمة سیّد احمد موسوی خویینی، تهران: ترجمان علوم انسانی.


49. هینلز، جان (1385)، شناخت اساطیر ایران، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، چاپ دهم، تهران: چشمه.


50. یو، دال سیونگ (1394)، «بررسی مقایسه‏ای مبانی متافیزیکی نظریه سیاسی در ایران و چین باستان»، دولت‏پژوهی، سال اول، شمارة اول، 211.


51. یوسفی، ماشاالله (1387)، «بازنمایی گفتار نظم الهیات اخلاقی زرتشت در بایسته‏های شاهی آرمانی ایران باستان»، فصلنامة سیاست، مجلة دانشکدة حقوق و علوم سیاسی، دورة 38، شمارة دوم، 299‑321.