نقد منابع هندی در معرفی نُسخ خطی مثنوی سراپای مهری

محورهای موضوعی : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

بهمن علامی ¹ , محمد حکیم آذر ² , اصغر رضاپوریان ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة علوم انسانی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران.
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة علوم انسانی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران.(نویسندة مسئول)
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة علوم انسانی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران.

تاریخ دریافت : 1398/04/23 تاریخ پذیرش : 1398/04/23 تاریخ انتشار : 1396/12/01

کلید واژه: نسخۀ خطی, مثنوی سراپا, مهری, منابع هندی,

چکیده مقاله :

سرزمین هند از نظر دارا بودن نسخه‌های خطی فارسی، بسیار غنی و درخور توجه است؛ شناسایی این میراث عظیم فرهنگی و تهیۀ فهرست‌های موثق و علمی از آن‌ها ضرورتی بی‌چون‌وچراست؛ زیرا تحلیل محتوایی فهرست‌ها و منابع هندی نشان می‌دهد که این منابع در معرفی نسخ خطی فارسی، تصویری روشن به خواننده انتقال نمی‌دهند. از جمله آثاری که در این منابع به‌اشتباه معرفی شده، نسخۀ خطی مثنوی سراپای مهری عرب است که آن را به مهری شاعرِ دربار نورجهان و همچنین مهری هروی نسبت داده‌اند. در این مقاله ابتدا فهرستی از مهری‌های معروف که از آن‌ها در تذکره‌ها ذکری به میان آمده ارائه می‌شود، سپس به معرفی مهری عرب و مثنوی سراپای وی می‌پردازیم و در آخر منابع هندی را که به مثنوی سراپا پرداخته‌اند، نقد می‌کنیم. تأکید این مقاله بر نقد، بررسی و بازنگری منابع مرتبط با فرهنگ ایران است که توسط غیرفارسی‌زبانان نوشته می‌شود؛ البته ریشۀ بسیاری از اشتباهات و خلط نام‌ها در این منابع را باید در تذکره‌های فارسی جست‌وجو کرد. اطلاعاتی که تذکره‌ها در اختیار ما قرار می‌دهند نمی‌تواند الزاماً صحیح باشد. تذکره‌نویسان سه شاعر مهری‌نام، ‌مهری هروی مصاحب گوهرشادبیگم و همسر حکیم عبدالعزیز، مهری مصاحب نورجهان‌بیگم و مهری همسر کریم‌خان زند را با یکدیگر خلط کرده‌اند و همین امر سبب انتساب اشتباه مثنوی سراپای مهری عرب به سایر شاعران مهری‌نام شده است.

منابع و مأخذ:

1. ادرنه‌لی، سهی (1325)، تذکرۀ سهی، استانبول: آمد.

2. بهوپالی، نورالحسن بن محمدصدیق ‌حسن‌خان (1292ق)، تذکرۀ نگارستان سخن، کلکته: طبع شاه‌جهانی.

3. جابری‌نسب، نرگس (1388)، «مهاجرت ایرانیان به هند»، فصلنامۀ مطالعات شبه قاره، دورۀ اول، شمارۀ ۱، 25ـ52.

۴. حبیبی‌نژاد، ذبیح‌الله (1380)، «تصحیح آیینۀ بدن‌نما (سراپا)»، گنجینۀ بهارستان؛ مجموعۀ 16 رساله در ادبیات فارسی، به‌کوشش بهروز ایمانی،‌ تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی‌، 326ـ۳۳۸.

۵. حسینی سنبهلی، میرحسین دوست (1292ق)، تذکرۀ حسینی، لکهنو: نولکشور.

۶. حکیم‌آذر، محمد و علامی، بهمن (1395)، «سبک‌شناسی دیوان مهری عرب و معرفی نسخ خطی این دیوان»، پژوهشنامه نسخه‌شناسی متون نظم و نثر فارسی، دورۀ اول، شمارۀ 1، 33ـ56.

۷. خیام‌پور، عبدالرسول (1372)، فرهنگ سخنوران، تهران: طلایه.

۸. راشدی، حسام‌الدین (1346)، تذکرۀ شعرای کشمیر: تکملۀ تذکرۀ شعرای کشمیرِ محمد اصلح میرزا، کراچی: اقبال آکادمی کراچی.

۹. ریاحی، محمد امین (1372)، تاریخ خوی، تهران: توس.

۱۰. زمجی اسفزاری، معین‌الدین محمد (1339)، روضات ‌الجنات فی اوصاف مدینة هرات، تصحیح محمدکاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.

11. سلیم بهوپالی، محمدعلی حسن‌خان (1295)، تذکرۀ صبح گلشن، به‌اهتمام مولوی محمد عبدالمجیدخان، کلکته: مطبع شاه.

12. شفیعیون، سعید (1389)، «سراپا: یکی از انواع ادبی غریب فارسی»، مجلۀ علمی‌پژوهشی جستارهای ادبی، شمارۀ 170، 147ـ174.

13. صبا، محمدمظفرحسین (1343)، تذکرۀ روز روشن، تصحیح رکن‌زاده آدمیت، تهران: کتابخانۀ رازی.

14. علیشیر نوایی، امیر (1363)، تذکرۀ مجالس النفایس، به‌اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران: منوچهری.

15. فخری هروی، سلطان محمد (1968)، تذکرۀ روضة السلاطین و جواهر العجایب، تصحیح حسام‌الدین راشدی، حیدرآباد: سندی ادبی بورد.

16. کومار، سوبهاش (1386)، فرهنگتطبیقیواژگانمشترکزبان‌هایفارسیوهندی، همدان: سپهر دانش.

17. گلشن عشق، کتابخانۀ سلطنتی برلین: شمارۀ 9/674 [نسخۀ خطی].

18. گوپاموی، محمد قدرت‌الله (1387)، تذکرۀ نتایج الافکار، تصحیح یوسف بیگ باباپور، قم: مجمع ذخایر اسلامی.

19. لودی، شیرعلی‌خان (1377)، مرآة ‌الخیال، به‌اهتمام حمید حسنی، تهران: روزنه.

20. مشیر سلیمی، علی‌اکبر (1335)، زنان سخنور، تهران: علمی.

21. مدرس، میرزا محمدعلی (بی‌تا)، ریحانة ‌الادب، تبریز: چاپخانۀ شفق.

22. مهری عرب، سیدعلی‌رضا بن سید مساعد جبل‌عاملی ( 1115ق)، دیوان اشعار، تهران: کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ 3217 [نسخۀ خطی].

23. مجموعه رساله، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی: شمارۀ 5557 [نسخۀ خطی].

24. نصرآبادی، محمدطاهر (1378)، تذکرۀ نصرآبادی، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.

25. هاشمی سندیلوی، شیخ احمد علی خان (1372)، تذکرۀ مخزن الغرائب، تصحیح محمدباقر. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات ایران و پاکستان.

26. Findly, Ellison Banks. (1993), Nur Jahan:Empress of Mughal India, New York: Oxford University Press.

27. Hadi, Nabi (1995), Dictionary of Indo-Persian Literature, New Delhi: Indira Gandhi National Centre for the Arts/Abhinav Publications.

28. Khalidi, Omar (Fall 2002- Spring 2003), "A Guide to Arabic, Persian,Turkish and Urdu Manuscript Libraries in India", MELA Notes, 75-76.

29.KhanBahadur,Shaikh'Abdu'l-Kadir-e-Sarfaraz(1935),ADescriptive Catalogue of the Arabic, Persian and Urdu Manuscripts in the library of the University of Bombay, Bombay: University of Bombay.

30. Mukherjee, Soma (2001), Royal Mughal Ladies and Their Contributions, New Delhi: Gyan Pub, House.

31. Pertsch, Wilhelm (1888), Die‌ Handschriften-Verzeichniss Der Königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin: A. Asher & co.