طراحی فرهنگسرا باتوجه به الگوی معماری حسینیه‌های دوره‌ی قاجار کاشان

محورهای موضوعی : معمار شهر

عسل ستار ^{1 *} , بهرام گسیلی ² , یاور رستمزاده ³

1 - دانش آموخته ارشد معماری، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل
2 - عضو هیئت علمی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
3 - عضو هیئت علمی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

تاریخ دریافت : 1401/12/06 تاریخ پذیرش : 1401/12/07 تاریخ انتشار : 1402/02/10

کلید واژه: فرهنگ, الگو, حسینیه, فرهنگسرا, معماری آئینی,

چکیده مقاله :

ساخت بناهائی آئینی نظیر حسینیه‌ها در دوره‌ی قاجار در شهر شیعه‌نشین کاشان بسیار پررونق بوده است. با توجه به نابسامانی و گسست فرهنگی که در معماری شهر کاشان به چشم می‌خورد، نیاز به فرهنگ‌سازی در ارتباط با بکارگیری الگوهای گذشته احساس می‌شود. پیشینه‌ی مذهبی فرهنگی شهر کاشان گواه بارزترین و ماندگارترین این الگوها، الگوی معماری حسینیه‌های دوره‌ی قاجار است که خود شاخصه‌ی شهر کاشان محسوب می‌گردد. اهداف اصلی که در پژوهش دنبال می-شود طراحی فضایی آموزشی فرهنگی جهت گذران اوقات فراغت و توجه به توسعه و رشد فرهنگی اجتماعی منطقه و نیز فرهنگ‌سازی و ترویج فرهنگ بومی منطقه‌ی کاشان، الهام‌گیری از ارزش‌های آیینی اسلامی گذشته و ارائه‌ی اثری ماندگار، حفظ هویت و ارزش‌های اجتماعی تاریخی منطبق بر زمینه و خلق فضائی پاسخ‌دهنده است. در این راستا سعی شده با روشی کیفی براساس ویژگی‌های الگوی معماری حسینیه‌ها، به طراحی فرهنگسرا و فضاهای آن پرداخته شود. از این رو به خلق فضاهائی بیانجامد که در عین برخورداری از شخصیتی مستقل و متناسب با عملکرد خویش در پیوند با سایر فضاها بوده و قابلیت پاسخ‌گوئی به نیازهای متنوع مخاطبین را از طریق ایجاد فضاهائی اجتماع‌پذیر و دعوت-کننده ضمن تعریف قلمرو و حفظ امنیت دارا باشد و در نهایت مجموعه‌ای یکپارچه جهت افزایش تعاملات اجتماعی و تبادلات فرهنگی در کنار برنامه‌های آموزشی و از همه مهم‌تر آشنائی با فرهنگ بومی منطقه که هدف اصلی طراحی مجموعه بوده است ارائه شود؛ لذا توجه و تأکید طرح بر به کارگیری مفاهیم هویتی و فرهنگی- مذهبی منطقه بوده که در فرم و فضاهای فرهنگسرا تجلی یافته است.

چکیده انگلیسی:

The construction of religious buildings such as Hosseiniyehs was very prosperous during the Qajar period in the Shiye city of Kashan, which stood out and represented the religious culture of the people of this region. Considering the disorder and cultural discontinuity that can be seen in the architecture of Kashan city, the need for culture-building is felt in connection with the use of past patterns. According to the religious and cultural background of Kashan, the most obvious and lasting of these models is the architectural model of the Qajar period Hosseiniyehs, which are considered to be the hallmark of Kashan city. Therefore, the main goals that are followed in the research are the design of a cultural and educational space to spend leisure time and pay attention to the social and cultural development of the region, as well as culture and promotion of the native culture of Kashan region, inspiration from Islamic religious values and the presentation of a lasting work, preserving the identity and historical social values in accordance with the context and creating a responsive space. In this regard, it has been tried to design the cultural center and its spaces with a qualitative method based on the characteristics of the Hosseinieh architectural model. Therefore, spaces were created that, while having an independent personality and appropriate to their function, are connected with other spaces and have the ability to respond to the diverse needs of the audience by creating sociable and inviting spaces while defining the territory and maintaining to have security and finally to provide an integrated collection to increase social interactions and cultural exchanges along with educational programs and most importantly familiarity with the native culture of the region which was the main goal of the collection design; Therefore, the attention and emphasis of the plan is on the application of identity and cultural-religious concepts of the region, which is manifested in the form and spaces of the cultural center.

متن کامل:



طراحی فرهنگسرا باتوجه به الگوی معماری حسینیه­های دوره­ی قاجار کاشان 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

ساخت بناهائی آئینی نظیر حسینیه­ها در دوره­ی قاجار در شهر شیعه­نشین کاشان بسیار پررونق بوده، چراکه برآمده از فرهنگ و معرف فرهنگ مذهبی مردمان این خطه بوده است. با توجه به نابسامانی و گسست فرهنگی که در معماری شهر کاشان به چشم می­خورد، نیاز به فرهنگ­سازی در ارتباط با بکارگیری الگوهای گذشته احساس می­شود. پیشینه­ی مذهبی فرهنگی شهر کاشان گواه بارزترین و ماندگارترین این الگوها، الگوی معماری حسینیه­های دوره­ی قاجار است که خود شاخصه­ی شهر کاشان محسوب می­گردد. اهداف اصلی که در پژوهش دنبال می­شود طراحی فضایی آموزشی فرهنگی جهت گذران اوقات فراغت و توجه به توسعه و رشد فرهنگی اجتماعی منطقه و نیز فرهنگ­سازی و ترویج فرهنگ بومی منطقه­ی کاشان، الهام­گیری از ارزش­های آیینی اسلامی گذشته و ارائه­ی اثری ماندگار، حفظ هویت و ارزش­های اجتماعی تاریخی منطبق بر زمینه و خلق فضائی پاسخ­دهنده است. در این راستا سعی شده با روشی کیفی براساس ویژگی­های الگوی معماری حسینیه­ها، به طراحی فرهنگسرا و فضاهای آن پرداخته شود. از این رو به خلق فضاهائی بیانجامد که در عین برخورداری از شخصیتی مستقل و متناسب با عملکرد خویش در پیوند با سایر فضاها بوده و قابلیت پاسخ­گوئی به نیازهای متنوع مخاطبین را از طریق ایجاد فضاهائی اجتماع­پذیر و دعوت­کننده ضمن تعریف قلمرو و حفظ امنیت دارا باشد و در نهایت مجموعه­ای یکپارچه جهت افزایش تعاملات اجتماعی و تبادلات فرهنگی در کنار برنامه­های آموزشی و از همه مهم­تر آشنائی با فرهنگ بومی منطقه که هدف اصلی طراحی مجموعه بوده است ارائه شود؛ لذا توجه و تأکید طرح بر به کارگیری مفاهیم هویتی و فرهنگی- مذهبی منطقه بوده که در فرم و فضاهای فرهنگسرا تجلی یافته است.

 

 

 

 

واژگان کلیدی: فرهنگ، فرهنگسرا، معماری آئینی، حسینیه، الگو

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

    معماران در طول زمان همواره به دنبال خلق فضاهایی برآمده از زمینه­های فرهنگی جامعه­ی خویش بوده­اند، همچنین سعی در بازنمایی فرهنگ، باورها، عقاید و آداب و رسوم و ارزش­های بومی خویش در قالب معماری داشته­اند تا بدین وسیله میان انسان و کالبد معماری پیوندی ناگسستنی برقرار نمایند و فضا را درخور حضور و منطبق با الگوهای رفتاری و عملکردی انسان نمایند. به عبارتی معماران موظف­ا­ند فضایی برآمده از فرهنگ جامعه­ی خویش خلق نمایند که پاسخگوی نیازهای فرهنگی، رفتاری، عملکردی و ارزش­های افراد باشد که در این میان بازخوانی الگوهای معماری گذشته با داشتن قابلیت­های مذکور می­تواند راه­گشای بسیاری از مشکلات رایج در معماری معاصر محسوب شود. بنابراین روشن است که استقبال از ناهماهنگی و ارج نهادن به تجددخواهی با بهره­مندی از هویتی فرهنگی ماندگار در مغایرت است و شهرهای معاصر را درگیر نوعی بی­نظمی و آشوب می­نماید که در ابعاد گوناگونی متجلی می­گردد: «بروز جلوه­ها و قیافه­های مختلف بناها در شهر و عدم تبعیت­شان از الگو یا نظامی واحد؛ کاهش کیفیت مناسب بناها و کاهش طول عمر و پایداری­شان؛ هیجان و شتاب موجود در ذهن مردم برای مالکیت و سودآوری در رابطه با موضوع ساختمان؛ سرعت یافتن بیش از حد در تنوع بخشی به معماری و ساخت و ساز کالبدی و مواردی این چنین» (معظمی و حجت، 1396: 104). بنابراین در معماری معاصر شاهد نوعی گسست فرهنگی در معماری هستیم که خود معضلاتی را در پی دارد؛ از جمله عدم انطباق و همخوانی معماری با زمینه و الگوهای رفتاری در آن و گریزی نیست مگر روی آوردن به الگوهای معماری گذشته و انطباق و بکارگیری آن در معماری، چرا که گسست فرهنگی خود ناشی از بی­توجهی معماران نسبت به الگوهای گذشته و بریدن از ارزش­های فرهنگی بومی خویش است. این معضل به ویژه در معماری فضاهای آیینی - مذهبی و نیز فرهنگی بسیار چشمگیر است و این­گونه فضاها را دچار گونه­ای گسیختگی و تضاد با کاربری و هدفی که برای آن طراحی شده­اند نموده است. در نتیجه فرهنگ­سازی در رابطه با باززنده­سازی الگوهای معماری آیینی کارآمد گذشته که خود بخش مهم و گویایی از فرهنگ اصیل مردمان است، ممکن نخواهد شد مگر با بازخوانی، شناخت و استفاده صحیح این الگوهای ارزشمند که در رابطه با معماری آیینی از جایگاه ویژه­ای برخوردار بوده­اند.        

قرن­ها نظم و قواعد جاری در ساختار شهرهای سنتی متأثر از نمادها و آیین­های مذهبی بوده است و سبب ایجاد فضایی پاسخ­گو به بسیاری از نیازهای روحی و روانی ساکنان خود گردیده است. آمس راپاپورت¹ معتقد است که عوامل فرهنگی، به ویژه باورهای مذهبی مردم، مبنای نظم بخشی به سکونت­گاه­های انسانی بوده است (مظهری و پودات، 1398: 191). آیین سوگواری از کهن­ترین و بنیادی­ترین آیین­های تاریخ ایران است؛ این آیین­ها پس از اسلام، همگام با ایدئولوژی اسلامی و فلسفه سوگواری در تشیع، بواسطه­ی عشق و ارادت قلبی شیعیان به امام حسین همواره از مهم­ترین آئین­های ملی ایران به شمار رفته است (محمودی و طاووسی، 1387: 68). همچنین آئین­های عزاداری بخش کلیدی از فرهنگ شیعی هستند که فارغ از کارکردهای مذهبی، دلالت­ها و کارکردهای اجتماعی بسیاری نیز دارند (رحمانی و فرحزاد، 1392: 41). اهمیت آئین عزاداری در نزد مردم سبب خلق اماکن آئینی نظیر حسینیه­ها گردیده است. به عبارتی«یکی از عوامل تأثیرگذار بر سازمان فضایی مجتمع­های زیستی این خطه آئین­ها و مراسمی است که از دیرباز در آن­ها برپا می­گردد و دیرپاترین آن­ها مراسم عزاداری اباعبداللّه به ویژه در عاشورا می­باشد.» (نقی زاده و امین زاده، 1382: 13). ساخت بناهائی آئینی نظیر حسینیه­ها در دوره­ی قاجار در شهر شیعه­نشین کاشان بسیار پررونق بوده است، چراکه شاهان قاجار جهت کسب اعتبار حاکمیت خویش به پشتیبانی از تشیع، برپائی آئین­های عاشورائی و تأمین هزینه­های حسینیه­ها و تکایا می­پرداختند (شریفی شکوه، 1397: 132). همچنین شهر زمینه­ی حسینیه­های مورد بررسی، کاشان در نظر گرفته شده است، زیرا نه تنها از پیشینه و گذشته­ای غنی در رابطه با آیین، مذهب و تشیع برخوردار است، در معماری معاصر آن نیز «شاهد گسست فرهنگی، نفوذ مؤلفه­های غیر بومی و ناآشنا با حافظه بصری مردم و عدم توجه به زمینه در بافت تاریخی آن هستیم» (نظام­دوست و همکاران، 1398: 6).

با توجه به نابسامانی و گسست فرهنگی که در معماری شهر کاشان به چشم می­خورد، نیاز به فرهنگ­سازی در ارتباط با بکارگیری الگوهای گذشته احساس می­شود. پیشینه­ی مذهبی فرهنگی شهر کاشان گواه بارزترین و ماندگارترین این الگوها، الگوی معماری حسینیه­های دوره­ی قاجار است که خود شاخصه­ی شهر کاشان محسوب می­گردد. لذا اهداف اصلی که در پژوهش دنبال می­شود طراحی فضایی آموزشی فرهنگی جهت گذراندن اوقات فراغت و توجه به توسعه و رشد فرهنگی اجتماعی منطقه و نیز فرهنگ­سازی و ترویج فرهنگ بومی منطقه­ی کاشان، الهام­گیری از ارزش­های آیینی اسلامی گذشته و ارائه­ی اثری ماندگار، حفظ هویت و ارزش­های اجتماعی تاریخی منطبق بر زمینه و خلق فضائی پاسخ­دهنده است.

    اصلی­ترین سؤالی که به­واسطه­ی طرح پاسخ داده خواهد شد این است که «چگونه طراحی مجموعه­ای فرهنگی براساس الگوی معماری حسینیه­های دوره­ی قاجار کاشان بر طرح کلی و فضاهای شکل­دهنده­ی فرهنگسرا اثر می­گذارد؟» فرضیه­ی پژوهش نیز از یک دیدگاه کلی براساس مؤثر واقع شدن بکارگیری الگوی معماری حسینیه­ها در طراحی فضاهای فرهنگی و دستیابی به اهداف ذکر شده، به عنوان راه­کاری جهت فرهنگ­سازی و انتقال فرهنگ مذهبی و غنی شهر کاشان در می­باشد.

پیشینه پژوهش

با وجود اهمیت و جایگاه الگوهای معماری گذشته و پژوهش­های معدود صورت گرفته در این زمینه هنوز شاهد گسست فرهنگی در معماری بوده، چراکه فرهنگ­سازی در این زمینه به­صورت کارآمدی صورت نگرفته است.

        در ادامه به سایر پژوهش­های انجام شده در زمینه­ی فرهنگ و معماری و تأثیرات این دو برهم پرداخته می­شود و نیز پژوهش­هائی که بیشترین شباهت را از نظر بکارگیری الگوهای اصیل معماری و محتوا با موضوع پژوهش حاضر دارند مورد مطالعه قرار می­گیرند. در پژوهشی با عنوان«تطبیق نقش الگو و مفاهیم مبتنی بر تجربه در فضای معماری» به بررسی نقش الگو در معماری پرداخته و بر این نکته تأکید نموده­اند که تکرار الگو در فضاهای گوناگون زمینه­های معرفی و فهم الگو را فراهم می­نماید و اینکه الگو مفهومی انتزاعی بوده که با برقراری رابطه بین عناصر معماری جهت رفع نیاز انسان اقدام می­نماید (سلطانی، منصوری و فرزین، 1391). در مقاله­ای دیگر با عنوان«طراحی فرهنگستان سرناد در بافت شهری تاریخی یزد(نمونه موردی: محلۀ تاریخی اکبرآباد)»، به ارائه طرحی برای فرهنگسرای ویژه­ی موسیقی پرداخته و بر تأثیر موسیقی بر فرهنگ و معماری تأکید نموده و با تکیه بر عرفان و کاربرد نمادهای عرفانی در معماری به منظور احیای فرهنگ موسیقی و بافت شهری تاریخی، طرحی با رویکرد موسیقی عرفانی ارائه داده شده است (فلاح و دهقان منشادی، 1397).

    پژوهشی با عنوان«حفاظت از میراث و آموزش معماری، یک شیوه آموزشی برای آتلیه طراحی» حفظ ارزش­های سنتی و فرهنگی جوامع برای آیندگان را یک چالش واقعی معرفی نموده است و یک روش برای حفاظت از میراث فرهنگی را استفاده مجدد تطبیقی از بناهای تاریخی دانسته و بر ترویج یک فلسفه طراحی که از رویکردهای یکپارچه­ی احیای ارزش­های میراث جوامع سنتی پشتیبانی می­کند تأکید نموده است، و به این نتیجه رسیده است که برنامه­های آموزش معماری که بر احیاء و حفاظت از ارزش­های میراث جوامع متمرکزند می­توانند به عنوان یک رویکرد مؤثر در پروژه­های حفاظت از میراث فرهنگی در نظر گرفته شود (E.Embaby, 2014). پژوهشی دیگر با عنوان«اهمیت و معنای معماری سنتی در آموزش معماری» به تأثیر سنت و ارزیابی آن در آموزش معماری می پردازد و اینکه سنت در معماری اتصالی مطمئن بین گذشته و آینده ایجاد می­کند و بوسیله­ی آخرین تکنولوژی به معماری مدرن انتقال می­یابد (Ulusoy & Yildiz Kuyrukcu, 2012) .

     با توجه به اهمیت و جایگاهی که حسینیه­های دوره­ی قاجار در هویت­بخشی به شهر کاشان داشته­اند، لذا دستیابی به الگوی معماری این فضاهای آیینی جهت بکارگیری در طراحی فرهنگسرا برای فرهنگ­سازی در زمینه­ی استفاده از الگوهای معماری آئینی و معرفی فرهنگ مذهبی شهر کاشان، عامل اصلی شکل­گیری پژوهش حاضر است.

 

روش­شناسی

    روش تحقیق مبتنی بر روشی کیفی بوده، به لحاظ هدف کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی است. بدین صورت که در ابتدا مفاهیم سازنده­ی پژوهش مورد بررسی و مطالعه قرار خواهد گرفت؛ سپس براساس ویژگی­های الگوی معماری حسینیه­ها، ویژگی­های بستر طرح، برنامه فیزیکی و ایده­های شکل گرفته طراحی فرهنگسرا و فضاهای آن انجام خواهد شد. در این پژوهش از ابزار کتابخانه­ای بهره گرفته شده است و سعی شده با بررسی پژوهش­های صورت گرفته و اسناد و مدارک معتبر نتایج و پیشنهادات راه­گشائی در جهت طراحی فرهنگسرا ارائه گردد. همچنین جهت ارائه­ی طراحی از ابزارهای رایانه­ای چون اتوکد، فتوشاپ و تری­دی مکس بهره گرفته شده است.

 

مبانی­نظری

معماری هر قومی تبلور دین، مذهب و باورهایی است که به عنوان عضوی از فرهنگ و میراث فرهنگی معنوی هر جامعه­ای نقش پررنگی در تجلی آیین­ها بر عهده دارند. به عبارت دیگر «هر فرهنگ الگوی رویدادهای خود را با آن دسته از عناصر کالبدی فضا مشخص می­کند که در آن فرهنگ متداول­اند» (الکساندر، 1979: 59). این عناصر کالبدی معین به عنوان الگوهایی پایدار دائماً تکرار شده و به طرق مختلفی با هم در می­آمیزند و سبب خلق معماری گویا در بردارنده­ی پیام­هایی نمادین می­گردند (کاظمی شیشوان و بایبوردی، 1398: 40). بنابراین الگوهای معماری بجامانده از قرون متمادی در باز زنده­سازی فرهنگ، باورها و آیین جوامع نقش کلیدی ایفا می­نمایند.

    «متأسفانه تاریخ معاصر ایران به دلایل زیاد و در ابعاد مختلف با انقطاع فرهنگی و گسست از تجارب تاریخی و اصول بی­زمان جاری در سنت­های ارزشمند فرهنگ خودی مواجه شده است و یکی از آثار این گسست دور شدن از هویت بومی در آثار معماری امروز ایران است» (حاجیان و همکاران، 1399: 44). لذا شناخت صحیح و استخراج الگوهای معماری از زمینه­ی تاریخی خود امری ضروری و اثرگذار محسوب می­گردد، چرا که با ورود به عصر جهانی شدن و ظهور الگوهای فاقد معنا و ناهمگون با زمینه شاهد پیدایش معماری ناهنجار و ناکارآمد هستیم که هیچ­گونه پیوندی با فرهنگ منطقه و نیز عملکردی که برای آن طراحی شده است ندارد. این معضل به ویژه در معماری فضاهای آیینی و مذهبی بسیار چشمگیر است و این گونه فضاها را دچار گونه­ای گسیختگی و تضاد با کاربری و هدفی که برای آن طراحی شده­اند نموده است. در نتیجه فرهنگ­سازی در رابطه با باز زنده­سازی الگوهای معماری آیینی کارآمد گذشته ممکن نخواهد شد مگر با بازخوانی و شناخت صحیح این الگوهای ارزشمند که در رابطه با معماری آیینی از جایگاه ویژه­ای برخوردار بوده­اند.

    با توجه به مطالب مذکور پژوهش حاضر بر محوریت سه مفهوم فرهنگ، آئین و الگو سازمان می­یابد که در نتیجه منجر به بروز طرحی بر مبنای این مفاهیم می­گردد. از این رو جهت ارائه­ی تحلیلی دقیق­تر نیاز به شناخت و مطالعه­ی کافی این مفاهیم و متعلقات آن­ها است، لذا در این بخش از پژوهش به بررسی و تبیین این سه مفهوم پرداخته می­شود و چگونگی ارتباط هر یک با معماری مورد واکاوی قرار می­گیرد.

فرهنگ

فرهنگ واژه­ای فارسی و مرکب از دو جزء «فر» و «هنگ» است. «فر» به معنای شکوه و عظمت است و «هنگ» از ریشه­ی اوستایی «ثنگ» به معنای کشیدن، فرهیختن و فرهنگ در نظر گرفته شده است (دهخدا، 1377: 17132). این واژه­ی اصیل ایرانی به مفهوم رشد و تعالی بوده و در مفهوم جدید فرهنگ، به معنی سبک و الگوی زندگی است (خرم­رویی و همکاران، 1398: 53). به عبارتی فرهنگ تبلور ارزش­های فردی و جمعی جامعه بوده و جهان­بینی جامعه را شکل داده و به صورت­های مختلف در ادبیات، هنر، تاریخ، فلسفه، سیاست، اخلاق، گفتار، کردار، مدیریت و ... متجلی می­شود. فرهنگ یک جامعه ثمره­ی تاریخ آن است که با جوامع مجاور و سایر فرهنگ­های جهان دارای همبستگی است. فرهنگ­ها از یکدیگر تأثیر می­پذیرند و از فرهنگی به فرهنگ دیگر مبادله می­شوند (مؤمنی و مسعودی، 1394: 68). لذا فرهنگ هر جامعه­ای دارای ابعاد مادی، معنوی و عملکردی بوده که از دل تاریخ بیرون آمده و زیربنای شکل­گیری و هویت آن جامعه محسوب می­گردد که در کلیه­ی شئون زندگی اجتماعی و فردی رسوخ کرده و هدایت جامعه را برعهده دارد. فرهنگ کلیتی پیچیده از هنجارها و ارزش­ها در سه بعد مادی، معنوی و عملکردی است که هویت، شخصیت، سنت­ها، آداب و رسوم، آئین­ها و سبک زندگی یک جامعه را سازمان­دهی می­نماید و تبعیت آحاد اعضای یک جامعه را به همراه دارد، البته تأثیر عوامل طبیعی، گرایش­های فطری، پدیده­های روانی و رویدادها و سیاست­های حاکم بر یک جامعه نیز در شکل­دهی به فرهنگ دخیل­اند.

تأثیر فرهنگ در معماری ایران

یکی از تأثیرگذارترین نمادهای فرهنگی و هویتی کشور ایران، معماری آن است که از نشانه­های اصلی فرهنگ و تمدن است (علی­محمدی و عبدالهی، 1396: 34). معماری ایران از ترکیب دو عامل فرهنگی یعنی سنت و مذهب اسلام تأثیر پذیرفته است. به عبارتی همان­گونه که شهرهای تازه مسلمان ایران فرهنگ اسلامی را می­پذیرفتند، اسلام نیز آئین­ها و فرهنگ­هایی را که با اصول و احکام خویش در تضاد نمی­یافت محترم می­شمرد؛ لذا ترکیبی از فرهنگ بومی و احکام اسلامی، فرهنگ ایرانیان را شکل می­داد. اسلام نه تنها ساختار اجتماعی، فرهنگی و جهان­بینی ایرانیان را دگرگون نمود بلکه سبب تکامل معماری ایران نیز گشت، گواه این مطلب معماری باهویت مساجد، تکایا، حسینیه­ها، مقابر، مدارس و ... می­باشد. برای نمونه می­توان به تأثیر فرهنگ در معماری فضاهای عمومی شهر اشاره نمود که هدف مهمی در ساخت این­گونه فضاها دنبال می­شده است، چرا که باید منافع عموم در ساخت این بناها رعایت می­شده و از همه مهم­تر نقش آموزشی که بناهای عمومی در ترویج و انتشار دین و فرهنگ اسلامی ایفا می­نموده­اند بایستی مورد توجه واقع می­شد. در ادامه به اختصار به بررسی ارزش­های قابل مشاهده معماری بناهای ایرانی، متأثر از فرهنگ بومی و اسلامی پرداخته خواهد شد (جدول1):

جدول 1. مظاهر فرهنگ در معماری (مأخذ: نگارندگان)

مصادیق	مظاهر فرهنگی	مصادیق و مظاهر فرهنگی در معماری ایران
رعایت تناسبات هندسی در معماری (کریمی و مرادی، 1399: 6؛ دهار و علی­پور، 1392: 34)	اهمیت زیبائی، تعادل، هماهنگی و نظم
خلق رمز و نماد در معماری جهت افزایش حس ادراک فضا (کاظمی و کلانتری، 1390: 45)	نماد و سمبل
فضای محصور مرکزی بر یک مبنای منظم هندسی (مسعودی­فرد و کوچکیان، 1392: 116)، مانند صحن یا حیاط مرکزی	حس وحدت و مرکزیت
عدم وجود موانع در مسیر حرکت انسان، خلق فضائی مواج و گشوده (اردلان و بختیار، 1396: 47)	شفافیت و تداوم بصری
تعریف فضا به­وسیله­ی سطوح­شان (اردلان و بختیار، 1396: 63)، اولویت فضاها از نظر دسترسی	اصل سلسله­مراتب
محصوریت، ضوابط دخول، خلوت، دوام حضور در قلمرو و تفکیک جنسیتی (ناری­قمی، 1389: 69و70)	اصل درون­گرائی
رعایت حریم از دو جنبه­ی کالبدی و معنایی (مؤمنی و همکاران، 1396: 81)، تفکیک فضاهای درونی و بیرونی، رعایت اصل سلسله­مراتب، در نظر گرفتن فضای بینابینی هشتی پیش از ورود به فضای اصلی، همچنین مردم­واری و رعایت مقیاس انسانی از دیگر مصادیق حرمت می­باشد (اوچیزی و مهدی­نژاد، 1398: 41).	اصل حریم و حجاب
تقارن شکلی از تعادل بوده که از سازمان­دهی اجزا در دو طرف محوربندی­ها پدید می­آید (بمانیان و امینی، 1390: 20).	اصل تقارن
شهر سنتی در معنای عمیقی «وحدت در کثرت» را در خود متجلی ساخته است. این اصل زیربنای معماری و شهرسازی ایران را تشکیل داده و از اصل اعتقادی اسلام یعنی توحید سرچشمه می­گیرد (رضوی­پور و همکاران، 1391: 142).	اصل وحدت
قرارگیری سطوح برجسته و فرورفته در کنار هم یا مجاورت فضاهای روشن و تاریک، همچنین تلاقی مسیرهای گشاده و باریک و ...	اصل فضاهای متباین
رعایت حریم­ها و تفکیک فضاهای خصوصی و عمومی، همچنین در نظر گرفتن نیازهای گروه­های سنی مختلف به ویژه سالمندان	اصل امنیت
پرهیز از انجام و بکارگیری امور و عناصر غیر ضروری و قرارگیری هر جزئی از کل در جایگاه مناسب و مطلوب خود(نقی­زاده، 1379: 67).	کمال­جوئی
معنای حداکثر بهره­گیری از منابع در دسترس بدور از اصراف (نقی­زاده، 1379: 67)	قناعت
حداکثر بهره­وری از امکانات بومی (نقی­زاده، 1379: 66).	بوم­آوری
سیمای محله­های قدیمی به گونه­ای طراحی گردیده که هیچ بنایی از بنای مجاور خود از نظر ارتفاع افزون­تر به نظر نمی­رسد.	اصل احتراز از کبر و خودنمائی
مصداق آن­را می­توان در عناصر کالبدی چون بادگیرهای گوناگون، حوض، نورگیرهایی متناسب با نیاز فضا و ... مشاهده نمود.	حضور عوامل طبیعی

 

فرهنگسرا

مرکز فرهنگی یا فرهنگسرا مفهومی نوپا است که قدمت زیادی ندارد. اولین فرهنگسرای امروزی، با نام خانه­ی فرهنگ در سال 1962 توسط مالرو² تأسیس شد.. او اعتقاد داشت خانه­های فرهنگ به مثابه کلیسا بوده که در عوض فراگیری مسائل مذهبی، فرهنگ عرضه می­شود. وی خانه­های فرهنگ فرانسه را به عنوان مراکز آموزشی برمی­شمرد و معتقد بود این مراکز باید به عنوان الگو برای آموزش افراد در نظر گرفته شود نه محلی برای تجربه و آزمایش (منصوری و ثقفی، 1398: 272). به­عبارتی فضاهای فرهنگی به­عنوان فضائی عمومی به­گونه­ای اختیاری افراد را جهت مشارکت در فعالیت­های فرهنگی و اجتماعی ترغیب می­نمایند و بستری جهت تعامل و تبادل فرهنگی فراهم (محمدی و آیت­اللهی، 1393: 79). هریسون³ فرهنگسرا را این­گونه تعریف می­کند «مکانی که در آن باید تعامل انسانی و تبادل فرهنگی میان تمام اقشار جامعه در تمام سنین و طبقات اجتماعی برقرار شود. بنابراین فرهنگسرا نه در حکم بنایی باشکوه که مخاطبی خاص از یک طبقه­ی ویژه دارد، بلکه به عنوان فضای عمومی­ای که در واقعیت، با حیات روزمره و زندگی مردم شهر به صورت فعال درگیر است، واجد معنا بوده و ارزش کارکردی نه صرفاً نمادین دارد» (منصوری و ثقفی، 1398: 273).

به عبارتی قلمروی فضای عمومی به تمامی فضاهایی اطلاق می­شود که توسط مردم قابل دسترسی و استفاده است. در قلمروهای عمومی شهری الگوهای تعامل اجتماعی و قابلیت­های فضای معماری بنا شده ازاهمیت خاصی برخوردار هستند. چراکه میان تعامل اجتماعی و دلبستگی مردم به محیط­های اجتماعی رابطه­ای تنگاتنگ به چشم می­خورد (محمدی و آیت­اللهی، 1393: 81). با توجه به تعاریف و مشخصه­هایی که از فضاهای فرهنگی و عمومی ارائه گردید یک فرهنگسرا فضای عمومی با عملکردی مشخص بوده که توانائی جذب و پذیرش افراد در طبقات مختلف اجتماعی را داشته و با سهولت دسترسی زمینه­ی بهبود کیفیت روابط و شرایط فرهنگی اجتماعی را فراهم می­آورد. 

پیشینه­ی فرهنگسرا در ایران

همان­گونه که ذکر گردید فرهنگسرا به عنوان نهادی فرهنگی جهت پاسخ­گویی به نیازهای فرهنگی افراد، برخاسته از دل فرهنگ جامعه، شکل می­گیرد و سبب ارتقاء کیفی، ترویج و معرفی فرهنگ جامعه می­گردد.

«در پیشینه­ی فرهنگی ایران، بنایی مشابه فرهنگسراهای امروزی دیده نمی­شود. اما مراکز دیگری بوده­اند که به امر ترویج و آموزش فرهنگ جامعه­ی ایرانی اشتغال داشته­اند. لذا بررسی و مطالعه­ی مراکز تجمع سنتی و فرهنگی ایران گویای وجود خانه­های فرهنگ از قدیم­الایام در این سرزمین به صورت­ها و فرم­های متفاوت و متنوعی متناسب با زمان خود بوده است که مردم اوقات فراغت خود را در این کانون­ها سپری می­نموده­اند و بدین وسیله فرهنگ اصیل ایرانی نسل به نسل و سینه به سینه به نسل­های بعدی منتقل می­شده است. مهم­ترین این نهادهای سنتی جالب­توجه فرهنگی شامل مساجد، قهوه­خانه­ها و زورخانه­ها بوده است که مراکز گردهمایی افراد جامعه و ارتباطات انسانی محسوب می­شده است»  (مدرس­پور نوری، 1369: 88). بنابراین می­توان گفت در تاریخ فرهنگی ایران مساجد، حسینیه­ها، تکایا و ... به عنوان مراکز و کانون­های فرهنگی نخستین محسوب می­شده­اند که مکانی برای تکامل و آموزش فرهنگ و مذهب بشمار می­رفته­اند و نقش مهمی در انتقال و اشاعه­ی فرهنگ اصیل مذهبی خود به آیندگان ایفا ­نموده­اند.

معماری آئینی

آیین⁴ در لغت به معنای کیش، سیرت، رسم، عرف، عادت، روش، خلق، خصلت، خوی، منش، طبع، ادب و روش آمده است (دهخدا، 1325: 231). آئین­ها و سنت­ها در یک جامعه فرهنگ­ساز هستند، چرا که سبب شکل­گیری تفکر و عقایدی­اند که حیات­ و دوام­شان در تکرارشان نهفته است و مرزهای مکانی، قومی را تعیین کرده و هویت فرهنگی جامعه را بوجود می­آورند (دریایی، 1395: 20). آئین­ها با تکیه بر ادیان و باورها فرهنگ جامعه را شکل داده، با سنت­ها درآمیخته و در راستای فرهنگ جامعه زمینه­ی مشارکت در اجرای آئین را فراهم می­سازند. برای این منظور آیین­ها از ابزارهایی چون کلمات و اشیا بهره می­گیرند، ازین رو به مکان­هایی که قابلیت پذیرش و تأمین اهداف آیین موردنظر را دارند متکی هستند. همچنین آیین­ها دارای ماهیت اجتماعی بوده که در تمامی جنبه­های جامعه نفوذ کرده و رفتار انسان­ها را جهت و نظم می­بخشند و مانند الگویی ارزشمند و ماندگار در طول تاریخ تداوم یافته و تکرار می­شوند.

    «ابنیه­ی آیینی از گذشته­های دور تا امروز قداست خود را حفظ نموده­اند. معماری این بناها بازگوکننده­ی آیین­ها و شاخصی برای آیین­ها بوده­اند. لذا تداوم و جاودانگی آیین­های بشری با تکرار الگوی معماری آنها محقق می­شود. و این تکرار آن­ها را به عنوان نماد آیین­ها بدل نموده و به گونه­ای الگوی معماری با آیین­ها درآمیخته و به وحدت و یکپاچگی می­رسند» (دیزانی، 1392: 13). عناصر معماری آیینی به­صورتی نمادین انعکاس­دهنده­ی آئین بوده و بواسطه­ی ظرف زمان و مکان باورهای دینی جامعه را بازتاب می­دهند و بدین وسیله رابطه­ی متقابل عناصر هویت بخش به جامعه­ی انسانی را منعکس می­کنند (ذال و همکاران، 1394: 135). بارزترین نمونه­ی این تجلی، منظر عاشورایی است که هر ساله با جلوه­های آیینی خاص خویش بر معرفت روحانی آیین­گذاران افزوده و مکان و زمانی فرا مادی را شکل می­دهد. به عبارتی معماری به عنوان هنری مقدس از آیین الگو گرفته و آن روح ازلی را در کالبد فضا دمیده و به جریان انداخته است. به عنوان نمونه­ای بارز می­توان به مکان­های هویتمندی که در اثر آئین­های عاشورایی پدید آمده­اند مانند حسینیه­ها و تکایا اشاره نمود و به وضوح حضور عواملی مانند هویت، حس تعلق، اتحاد اجتماعی و تکرار خاطره­سازی را که سبب بقاء و ماندگاری آئین عاشورایی و به تبع آن اماکن آئینی گردیده­اند را شاهد بود. در ادامه به بررسی حسینیه­های دوره­ی قاجار کاشان به­عنوان شاخص­ترین معماری آئینی و معرف فرهنگ مذهبی شهر کاشان پرداخته می­گردد.

شناخت حسینیه­های دوره­ی قاجار کاشان (ماداب، پهلوان، حاج­نایب، دیزچه و درب­باغ)

    کاشان از کهن­ترین شهرهای ایران می­باشد که مذهب، آیین و به تبع آن معماری آیینی، بافت و ساختار آن­را می­سازد و ریشه­های عمیق آیین را در معماری این شهر باستانی از گذشته در چهارطاقی­های ساسانی تا دوره­ی قاجار در حسینیه­ها و مساجد به وضوح می­توان مشاهده نمود. در واقع بعد از اسلام، کاشان شهری است که فرهنگ و هنر اسلامی به ویژه اعتقادات مذهبی شیعه در تارو پود آن جلوه­گر می­شود؛ شکوه و جلالی را متبلور می­سازد که در جهت تکامل تمدن و فرهنگ ادوار گذشته می­باشد.

کاشان همچنین از دیرباز به عنوان پناه­گاه علویان و یکی از شهرهای شیعه­نشین ایران مطرح است؛ این شهر که قدمت آن به لحاظ تمدنی به تپه­های سیلک می­رسد پس از پذیرفتن اسلام در سال 24 ه.ق نشانه­های مذهب تشیع در آن پدیدار گشت (حاجی­زاده و رحیمی، 1398: 29). با روی کار آمدن قاجارها و انتقال پایتخت به تهران کاشان به عنوان شهری مرتبط­کننده­ی شهرهای مهم ایران مانند تهران، اصفهان و جنوب مورد توجه قرار گرفت و همینطور شاهان قاجار به دلیل نیاز مبرم به حمایت شرعی علماء به کاشان و علماء آن بهاء ویژه دادند (شکاری، 1385: 155). به طور کلی در این شهر پنج حسینیه در دوره­ی قاجار بنا گردیده است که در ادامه به مطالعه و بررسی معماری این پنج حسینیه­ی دوره­ی قاجار کاشان پرداخته خواهد شد (تصویر1).

 

 

تصویر1. نقشه­ی هوائی موقعیت استقرار حسینیه­های دوره­ی قاجار کاشان (مأخذ: نگارنده)

1) حسینیه­ی ماداب

مجموعه­ی ماداب در منطقه­ی فین بزرگ کاشان در محله­ی ماداب که وجه تسمیه­ی نام اثر نیز می­باشد، بر بنای قدیمی حسینیه و حمام تاریخی این منطقه در دوره­ی قاجار بنا شده است. بنای حسینیه­ی ماداب با مساحتی در حدود 1400 مترمربع یکی از ابنیه­های تاریخی کاشان بشمار می­رود که مشتمل بر سه طبقه (زیرزمین، همکف و طبقه­ی اول) می­باشد. بخش اصلی این بنا را حسینیه­ی ماداب تشکیل می­دهد و بخش­های الحاقی که در ادوار بعدی به بنا اضافه شده­اند شامل مسجد، حمام می­باشند. در ضلع غربی حسینیه یک آب­انبار قدیمی دیده می­شود که با مسجد، حسینیه و حمام مجموعه­ای فرهنگی مذهبی را شکل می­دهند. همچنین سقف بنا گنبد یک­پوش بوده که با تزئینات کاربندی جلوه­ی بسیار بدیعی یافته است (تصویر2و3) (دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، 1384).

 

 

 

 

 

 

 

تصویر2. از راست به چپ: گنبد بر روی کابندی بر فراز صحن؛ حجم بيروني حسينيه از جبهۀ شرقي (مأخذ: نگارندگان)

 

پلان همکف	مقطع	نمای غربی	نمای شرقی

تصویر3. پلان، مقطع و نما (مأخذ: دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان)

2) حسینیه­ی پهلوان

این حسینیه در بخش مرکزی بافت فین بزرگ کاشان، محله حاج علی آقا توسط خیری بنام محمد پهلوان، حدود 140 سال پیش در دوره­ی قاجار در جنب راسته­ی گذر مسقف تاریخی که به لحاظ قدمت هم­دوره و شاید تاریخی­تر از حسینیه می­باشد، برای مراسم عزاداری بنا گردیده است. بنا دارای پلانی هشت وجهی که در هر ضلع آن غرفه­ای با عمق متوسط 1 تا 2متر در دو طبقه تعبیه شده است و کف غرفه­ها 40 سانتی­متر از کف حسینیه اختلاف ارتفاع دارد. طبقه­ی فوقانی با راه پله مجزا که از داخل گذر به آن دسترسی دارد جهت استفاده­ی بانوان در نظر گرفته شده است. تزئینات معماری عمده­ی بنا، شامل پوشش کاربندی رسمی دوپا شاغولی سقف که داخل آلت­ها با آجر بدون لعاب و لعابدار لاجوردی تزئین گردیده است؛ همچنین ازاره آجری داخل حسینیه، آجرهای لعابدار فیروزه­ای پنجه شیر لبه­ی نورگیر و خود نورگیر از جمله تزئینات بنا می­باشند و هیچ اثری از تزئینات گچبری و یا نقاشی وجود ندارد (دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، 1384). با توجه به پوشش کاربندی سقف و شباهت نحوه­ی تزئین آجری پوشش با کارهای زمان قاجاری، قدمت بنا همچنین طبق گفته­ی اهالی منطقه متعلق به عصر قاجار می­باشد (تصویر4و5). 

 

 

تصویر4. از راست به چپ: نمای شمالی حسینیه؛ کاربندی و کلاه­فرنگی گنبد؛ غرفه­های هم­کف و فوقانی؛ گنبد و گذر رو به روی حسینیه؛ (مأخذ: نگارندگان)

 

 

 

 

پلان همکف	مقطع

تصویر5. پلان و مقطع (مأخذ: دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان)

3) حسینیه­ی حاج­نایب

   این حسینیه نیز در بخش مرکزی فین بزرگ کاشان، محله­ی حاج نایب با همین نام بنا شده است. که باتوجه به سبک و شیوه­ی معماری، قدمت بنا به دوره­ی قاجار بر می­گردد که بر روی شالوده­های صفوی و با معماری قاجاری احداث شده است. این حسینیه در زیربنایی با مساحت حدود 200مترمربع (طول29متر، عرض14متر و ارتفاع 12متر) در 2 طبقه با مصالح خشت و آجر احداث شده است. پلان آن مانند سایر حسینیه­های موجود در منطقه­ی فین به صورت هشتی که در هرضلع آن غرفه­ای بنا گردیده است، می­باشد. به گفته­ی اهالی این بنا در زمان صفویه احداث شده است ولی به دلیل تخریب در زمان قاجار توسط حاج نایب بازسازی و مرمت گردیده است. نقطه ضعف بنا مشکل بودن دسترسی به طبقه­ی بالا و همچنین پشت­بام می­باشد (دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، 1387). همچنین یک تکیه­ی کوچک در کنار حسینیه قرار دارد که به صورت روباز بوده و اکنون کاربری خاصی ندارد و از فضای بین تکیه و حسینیه به عنوان گذر استفاده می­شود. از ویژگی­های مهم این بنا می­توان به دو محور عمود اشاره نمود که یکی در جهت قبله قرار دارد و دیگری عمود برآن که محور دوم به عنوان گذر استفاده می­شود. از نظر تزئینات بنا دارای گچ­بری در شاه­نشین و سایر بدنه­ها می­باشد و پوشش طاق شاه­نشین نیز کاربندی است. پوشش طاق­های ایوان سمت قبله و روبه­روی آن نیز از نوع کلمبو با کاربندی زیبایی می­باشد (تصویر6و7) (دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، 1387).

 

 

تصویر6. از راست به چپ: نمای شمالی و ورودی اصلی؛ تکیه مقابل حسینیه؛ کاربندی و کلاه­فرنگی گنبد برفراز صحن؛ غرفه­های همکف و فوقانی؛ (مأخذ:نگارندگان)

 

پلان همکف	مقطع	نمای شمالی

 

 

 

 

 

 

 

تصویر7. پلان، مقطع و نمای حسینیه­ی حاج­نایب (مأخذ: دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان)

4) حسینیه­ی دیزچه

   این حسینیه در محله­ی دیزچه، کوچه­ی سیدالشهدا که در مجاورت فین بزرگ می­باشد بنا شده است به گفته­ی اهالی و بزرگان محل بنا توسط حاج محمدرضا در حدود 200 سال قبل ساخته شده است که با توجه به سبک معماری و نحوه­ی تزئینات آجری و قدمت به دوره­ی قاجار متعلق می­باشد. این حسینیه نیز مانند حسینیه­های فین بزرگ دارای پلان هشت وجهی با مساحت 248مترمربع بنا شده است که در هرضلع آن در دو طبقه غرفه­ای با عمق متوسط 215 سانتیمتر قرار دارد که کف غرفه­ها نسبت به کف حسینیه 40 سانتیمتر بالاتر قرار می­گیرند. دسترسی به غرفه­های طبقه­ی بالا که ویژه­ی بانوان است به واسطه­ی راه پله­ای در ضلع شرقی صورت می­گیرد (دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، 1385). حسینیه دارای گنبد رفیعی می­باشد که ارتفاع از کف حسینیه تا بالای گنبد 05/10متر است و در قسمت مرکزی گنبد نورگیر دایره شکلی به قطر 5/1متر قرار گرفته است. در ضلع شرقی حسینیه 60 سال پیش حمام عمومی احداث گردیده است، همچنین در ضلع غربی حسینیه مسجد صاحب­الزمان به مساحت 215مترمربع با معماری متناسب با حسینیه با اجرای طاق و تویزه و ستون ها بنا شده است، که بنابه تزئینات بکار رفته در آن مربوط به دوره­ی قاجار می­شود. حسینیه، مسجد و حمام در کنار هم مجموعه­ای فرهنگی مذهبی را تشکیل داده­اند. تزئینات بکار رفته در حسینیه شامل نقاشی رنگ روغن دیوارها تا ارتفاع 20/1 متری و سقف می­باشد (تصویر8و9).

 

 

تصویر8. به ترتیب از راست به چپ: کاربندی و کلاه­فرنگی گنبد؛ غرفه­های همکف و فوقانی؛ ورودی و دالان درونی؛ نمای شمالی و ورودی اصلی (مأخذ: نگارندگان)

پلان همکف	مقطع

 

 

 

 

 

تصویر9. پلان و مقطع حسینیه­ی دیزچه (مأخذ: دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان)

5) حسینیه­ی درب­باغ

   این اثر در خیابان فاضل نراقی کاشان، مرکز محله­ی درب باغ واقع گردیده است؛ این بنا مربوط به دو دوره­ی صفوی و قاجار می­گردد. قدمت محله­ی درب­باغ به دوران صفویه برمی­گردد و از محلات قدیمی شهر کاشان محسوب می­شود، اگرچه پیشینه­ی تاریخی این محله به قبل از قرن پنجم هجری باز می­گردد (دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، 1384).

تکیه­ای در جبهه­ی شمالی حسینیه می­باشد که محل عبور و مرور است و چهار کوچه به آن متصل می­شود که شکل حیاط حسینیه را به خود گرفته است. این تکیه که بصورت فتاحه در جلوی حسینیه قرار گرفته است دارای پلانی مربع شکل به ابعاد 13 در 16 متر می­باشد و شامل چهار صفه مسقف با طاق مدور بوده که هم اکنون سه صفه­ی آن باقی مانده است. آب انبار درب باغ نیز که مربوط به دوره­ی صفویه می­باشد در این فتاحه قرار دارد. فضای داخل حسینیه حالت صلیبی شکل داشته و سقف گنبدی آن بر ته رنگ مربع استوار است و در سه طرف فضای مرکزی دارای غرفه­هایی در دو طبقه است که از کف حسینیه به ارتفاع 6/3 متر می­باشد. زیر سقف گنبدی حسینیه دارای کاربندی گچی مختصر بر روی زمینه­ی آجرنمایان در طرح­های مختلف می­باشد. ازاره­های کاشی فیروزه­ای رنگ در سال­های اخیر نصب و به فضای داخلی حسینیه الحاق شده­اند (تصویر10و11).

 

 

 

تصویر10. به ترتیب از راست به چپ: تکیۀ مقابل حسینیه؛ کاربندی و نورگیر گنبد؛ غرفه­های همکف و فوقانی؛ نمای شمالی و ورودی اصلی (مأخذ: نگارندگان)

 

پلان همکف	مقطع	نمای شمالی

 

 

 

        

 

 

 

تصویر11. پلان، مقطع و نمای حسینیه­ی درب­باغ (مأخذ: دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان)

الگو در معماری آئینی ایران

   دهخدا الگو را با واژه­های مدل، سرمشق، مقتدی، اسوه، قدوه، مثال و نمونه معنی می­کند (دهخدا، 1342: 77). الگوها در شکل­دهی به فضاها از دوران­های باستان تا امروز نقش مهمی را ایفا کرده­اند، همچنین قابلیت تکرار در دوره­های مختلف را دارا می­باشند بی­آنکه خللی در کارکرد و فضاآفرینی آن­ها وارد شود. الگوهای معماری ابزاری برای تجلی زبان، فرهنگ، ارزش­ها، آیین­ها و باورهای جامعه در کالبد شهر و بناها می­باشند. به بیان دیگر «هر شهر و بنا هویتش را از رویدادها و الگوی رویدادهایی می­گیرد که پیوسته و به کرّات در آنجا اتفاق می­افتد و الگوی رویدادها به نحوی با مکان پیوند دارد؛ بنابراین هر الگوی مکان الگوی رویدادی دارد که با آن ملازم است» (الکساندر، 1979: 77و69). طبق تعریف سالینگروس⁵(2000) از الگو، «ما جهان پیرامون خود را مشاهده کرده و ساختار آنرا بوسیله­ی خلاصه کردن آن به صورت علت و معلول و استناد به راه­حلهای مکرر در شرایط مختلف بدست می­آوریم. این قوانین تجربی که بیانگر نظم رفتار می­باشند الگو نامیده می­شوند» (Salingaros,2000:1). اندیشمند هندی آناندا کومارا سوامی⁶ طبیعت را یک «سرمشق» یا «مأخذ الهام» معرفی می­کند و در این مورد می­گوید که «هنرها، بدون استثناء، نمایش یا شبیه­سازی یک سرمشق هستند» (ذکرگو، 1388: 147).

    در ایران به مرور زمان معابدی که به صورت غار در دل کوه­ها قرار داشته، با فرم چارتاقی در قالب معابد آناهیتا در کوه ایجاد شده (همچون قلعه دختر)؛ سپس به چارتاقی­های نشانه در مسیر کوهستان (همچون طاق گرا در قصر شیرین) و مکان­های مقدس داخل کوه (همچون نیاسر و نشلج) و آتشکده­هایی بر بلندی کوه­ها تبدیل شده­اند. در مرحله­ی بعد، چارتاقی به صورت آتشکده به عنوان عنصر مقدس داخل شهر(نطنز) ظهور می­یابد. پس از آن نیز این فرم به قسمت اصلی مسجد در مساجد گنبددار و سپس به عنوان شبستان اصلی مساجد تبدیل شده است؛ در نهایت فضای اصلی مقابر، کاخ­ها، خانه­ها و مدارس را شکل می­دهد (بابک و همکاران، 1399: 66). بنابراین می­توان گفت، الگویی که معماری آیینی ایران بر آن بنیاد نهاده شده است برگرفته از طبیعت بوده که شاخص­ترین و مهم­ترین آنها کوه می­باشد. «در ابتدا براساس نیاز به امنیت و حفاظت از آن برای اعمال آیینی چون قربانی و طواف بهره گرفته شده است و به مرور زمان با نیازهای معنوی و روحی و روانی درسطوح بالاتر درآمیخته است و الگویی جدید متناسب با زمان خود را شکل داده است» (ستار و همکاران، 1401: 53).

    ایران پس از کم­رنگ شدن معابد زیگوراتی، معابد چارتاقی جایگزین آن­ها شدند که این معابد نیز به نحوی در ارتباط با الگوی مقدس کوه­ها و معابد غاری درون آن­ها بوده­اند؛ با این تفاوت که به شکلی انتزاعی­تر و مفهوم­گرایانه­تر به کمک اشکال هندسی چون دایره و مربع که هر یک ریز الگوهای آن محسوب می­شوند قداست و فضای روحانی خود را تجسم بخشیدند و به نوعی تداعی کننده و نمادی از کوه و مفهوم صعود به عالم روحانی و پیوند زمین به آسمان بودند (تصویر12).

 

 

 

 

 

 

تصویر12. سیر تحول معماری آئینی در ایران (مأخذ: نگارندگان)

 

ویژگی­های الگوی معماری حسینیه­های دوره­ی قاجار کاشان

   تحلیل و بررسی صورت گرفته در رابطه با الگوی معماری حسینیه­ها بیان­گر شاخص­ترین ویژگی­های الگوی معماری حسینیه­ها شامل «هندسه و فرم مشخص بر پایۀ الگوی چهارتاقی، الگویی درون­گرا، متقارن با رعایت مرکزیت و تداوم بصری در درون با دسترسی آسان از بیرون و برخورداری از فضاهای ارتباطی متعدد با سلسله­مراتبی مشخص، بهره­گیری از مصالح بومی و منطبق با اقلیم منطقه؛ مهم­تر از همه تجلی فضایی نمایشی، مقدس و متمرکز به واسطۀ سازماندهی فضایی، برقراری شفافیت و تداوم بصری در داخل، به­کارگیری عناصر معماری منطبق با عملکرد آئینی بنا نظیر نورگیر، گنبد، کاربندی و ... و رعایت سادگی در تزئینات است» (ستار و همکاران، 1401: 71) (جدول2).

مؤلفه­های پژوهش	ویژگی­ها
سطح کلان(ارتباط با محیط، فرم و شکل کلی)	استقرار در مرکز محله با توجه به جهت قبله و محوربندی در دو طبقه، فرم و هندسۀ مشخص، نمای شاخص، الگوی دسترسی مشخص، تعدد دسترسی
سطح میانی(تأثیر آیین بر الگوی معماری)	حضور عناصر معماری آئینی ایران، رعایت اصول معماری آئینی (درون­گرائی، مرکزگرائی، تقارن، سلسله­مراتب)، شفافیت و تداوم بصری درون بنا
سطح خرد(جزئیات بکاررفته)	سادگی در تزئینات، به­کارگیری مصالح بومی، سازه متناسب با ابعاد و سازگار با اقلیم، نزدیکی ابعاد و تناسبات به نسبت طلائی و زرین ایرانی

جدول2. جمع­بندی ویژگیهای الگوی معماری حسینیه­های دورۀ قاجار کاشان (مأخذ: ستار و همکاران، 1401: 72)

 

 

 

 

 

 

 

 

معرفی بستر طرح

    سایت طرح در شهر کاشان، در گوشه­ای از یک پارک واقع در حومه­ی شهر در نظر گرفته شده است. سایت دارای وسعت تقریبی 31000 مترمربع می­باشد که بسیار وسیع و مناسب برای طراحی یک مجموعه­ی فرهنگی است، همچنین از دو بخش زمین بایر و پارک بانوان تشکیل شده است که جهت طراحی مجموعه و غیر منطبق بودن عملکرد پارک با هدف طراحی دو کاربری با یکدیگر تلفیق می­شوند. در جبهه­ی جنوب غربی سایت یک بنای نیمه­ساز با کاربری حوزه­ی علمیه به وسعت 1000 مترمربع وجود دارد. لذا در استقرار مجموعه به رعایت حریم حوزه­ی علمیه و نیز عدم مزاحمت دیداری و صوتی تأکید گردیده است. سایت از دو سمت شرقی و شمالی دارای دید و منظر مناسب به فضای پارک می­باشد و از دو وجه دیگر خود به بلوار داتش و خیابانی فرعی مرتبط است (تصویر13).

 

 

تصویر13. معرفی سایت طرح (مأخذ: نگارندگان)

 

معرفی مسیر طراحی

پایه و اصل هر فرآیند طراحی، شناخت وضعیت مسئله و پیدا کردن راه­حلی برای رفع آن است و آنچه اهمیت دارد توجه به این نکته است که طراحی فرآیندی عملی و هدفمند است. ابتدا یک طراح باید شرایط موجود در یک مسئله را ثبت نموده و زمینه­ی آنرا تعریف نماید سپس اطلاعات موردنیاز را جمع­آوری کرده و تحلیل نماید که مهم­ترین قسمت فرآیند طراحی است (دی. کی. چینگ، 1988: 6). هدف اصلی از طراحی فرهنگسرا اعمال الگوی حسینیه­های دوره­ی قاجار کاشان به منظور فرهنگ­سازی در جهت به کارگیری الگوهای معماری گذشته است، که در نهایت مطالعه­ی ایده­ی اصلی منجر به ایده­ها و راه­حل­های متعددی گردید، لازم به ذکر است که جهت تداوم ایده­ها لازم است ذهنیت­ها به عینیت سوق داده شوند. لذا در طراحی اصلی­ترین معیارها برگرفته از الگوی معماری حسینیه­ها مانند مرکزیت، محوربندی­ها، دسترسی­پذیری، تقارن و ... در نظر گرفته شده است، همچنین در اولویت بعدی عواملی نظیر اقلیم گرم و خشک منطقه، مکان قرارگیری سایت به عنوان بخشی از پارک و دسترسی­ها نیز مورد توجه قرار گرفته است. طرح­ در انطباق با معیارهائی شامل مواردی مانند آسایش اقلیمی، جهت­گیری، بهره­گیری از نور طبیعی، اجتماع­پذیری و نفوذپذیری ... در سطح کلان و معیارهایی مانند تجلی آئین به واسطه­ی عناصر معماری، مراتب دسترسی، درون­گرائی و مرکزگرائی و ... در سطح میانی و نیز معیارهایی مانند دسترسی­پذیری، هویت­بخشی، مقیاس انسانی و بومی­سازی و ... در سطح خرد شکل گرفته است تا بدین وسیله بتوان طرحی ایده آل و پذیرای اقشار مختلف جامعه ارائه داد.

 

تأثیر الگو معماری حسینیه­ها بر شکل­گیری فضاها و ساختار کلی فرهنگسرا

در این طرح آنچه به عنوان هدف اصلی مدنظر است پیاده­سازی الگوی حسینیه­های دوره­ی قاجار در طراحی فضایی فرهنگی مانند فرهنگسرا است. با تحلیل الگوی معماری حسینیه­های دوره­ی قاجار کاشان و توجه به ویژگی­های آن مانند محوربندی و جهت­گیری، مرکزیت، خوانایی و شفافیت، اشکال هندسی پایه، محورهای حرکت و سکون و ... دیده شد که دو اصل اساسی در طراحی و سازمان­دهی فضاها نقش بااهمیت­تری ایفا می­کنند، یکی محورها و دیگری اصل مرکزگرایی است. لذا بنیاد کلی طرح فرهنگسرا بر مبنای تقاطع محورها و مرکزگرایی قرار داده شده است و آنچه در طرح حائز اهمیت است پیروی از محورها و تقاطع آن­ها در شکل­گیری فضاهاست (تصویر14).

 

 

تصویر14. نمایش فضاها براساس محورهای اصلی و فرعی (مأخذ: نگارندگان)

- ورودی­های مجموعه

در فرهنگسرا یک ورودی اصلی در جبهه­ی شرقی و دو ورودی فرعی یکی در جبهه­ی شمالی و دیگری در جبهه­ی جنوبی در امتداد محورهای اصلی در نظر گرفته شده است. ورودی اصلی دسترسی خود را از پارک و بلوار دانش که در پشت سایت واقع شده است، می­گیرد و افراد پس از عبور از دالان دهلیز مانند مسقف وارد صحن گشاده می­شوند. فضاهای اداری و خدماتی تفریحی مانند آمفی­تئاتر و رستوران در ارتباط مستقیم با فضای مقابل این ورودی طراحی شده­اند، ضمن این­که سعی شده از ایجاد اختلاف سطح جهت دسترسی آسان برای همگان در ورودی اصلی اجتناب شود (تصویر15).

 

تصویر15. اتود دید به ورودی اصلی (شرقی) از داخل پارک (مأخذ: نگارندگان)

 

    جهت ورود سواره و جلوگیری از ورود وسایل نقلیه به داخل فضای پارک، فرعی حکمت62 که در پشت سایت قرار دارد و به دو بلوار مهم دانش و بلوار قطب راوندی راه دارد استفاده شده است، به طور کلی مجموعه دارای دو پارکینگ است که یکی اختصاصی و ویژه­ی کارمندان و دیگری عمومی در نظر گرفته شده است، علاوه بر این تمامی سطح پشتی مجموعه به پارک وسایل نقلیه اختصاص داده شده است و کاملا از فضای ویژه پیاده مجزا گردیده است (تصویر16).

 

 

تصویر16. اختصاص فضای مجزا جهت پیاده و سواره (مأخذ: نگارندگان)

- فضاهای فروش

با توجه به اینکه هر بخش نیازهای خاص خود را داراست، لذا برای هر بخش متناسب با نیازهای آن فضاهای فروش مجزا در نظر گرفته شده است. موزه به طور مستقل در طبقه­ی فوقانی دارای گالری موقت برای فروش و نمایش دوره­ای آثار و چایخانه است و در کنار یکدیگر یک کافه گالری را ایجاد نموده­اند که فضایی جهت تعامل و تبادل فرهنگی فراهم نموده و گروه­های اجتماعی مختلف امکان استفاده از آن را دارند، همچنین در طبقه­ی همکف کنار ورودی نیز فضاهایی جهت فروش محصولات موزه در نظر گرفته شده است. بخش آموزشی نیز دارای بوفه و تریا جهت سرویس­دهی به هنرجویان بوده و در حیاط مرکزی این فضا غرفه­هایی جهت نمایش و فروش آثار هنرجویان و وسایل مورد نیاز آن­ها در نظر گرفته شده است که علاوه بر کمک اقتصادی به هنرجویان و عرضه مستقیم محصولات و آثار ساخته شده، زمینه­ای جهت پیشرفت و تشویق به هر چه بهتر شدن آثار فراهم می­آورد (تصویر17و18).

 

 

تصویر17. معرفی فضاهای فروش در دیدی کلی (مأخذ: نگارندگان) 

 

 

تصویر18. اتود غرفه­های نمایش و فروش واقع در گودال باغچه­ی بخش آموزشی (مأخذ: نگارندگان)

 

 علاوه بر فضاهای فروش ویژه هر بخش در محوطه بیرونی جبهه­ی شمالی نیز غرفه­هایی برای نمایش آثار و فروش محصولات فرهنگی برنامه­ریزی شده است که خود می­تواند در تقویت عملکرد فضا و افزایش دعوت­کنندگی و تبادل فرهنگی نقش مهمی داشته باشد (تصویر19).

 

تصویر19. اتود فضای نمایش و غرفه­های فروش در لبه­ی شمالی مجموعه (مأخذ: نگارندگان) 

 

- فضای ویژه­ی کودکان (خانه­ی کودک)

خانه کودک در دو طبقه طراحی شده است و در آن فضاهایی آموزشی ویژه­ی کودکان مانند کارگاه­ موسیقی، نقاشی، سفالگری، نگارگری و ... در نظر گرفته شده است، همچنین فضاهایی جهت نمایش در نظر گرفته شده است تا کودکان در حین آموزش به فعالیت­هایی نظیر نمایش عروسکی، تئاتر و تعزیه نیز بپردازند. در طراحی فضا از حیاط مرکزی دایره­ای بهره گرفته شده که کارگاه­ها، کلاس­ها، مکان بازی و...گرداگرد آن سازمان یافته­اند و در طراحی فضاها سعی شده از فرم­های منحنی شکل که برای کودکان از جذابیت بالایی برخوردار است بهره گرفته شود (تصویر20و21).

 

تصویر20. معرفی مکان قرارگیری خانه کودک (مأخذ: نگارندگان)

 

 

تصویر21. اتود حیاط مرکزی و فضاهای پیرامونی خانه­ی کودک (مأخذ: نگارندگان)

- فضای اداری

این بخش از دو طبقه تشکیل شده است که به صورت حیاط مرکزی طراحی گردیده و عمده­ی فضاهای اداری با اهمیت مانند دفتر ریاست و معاونت در طبقه­ی همکف منظور شده است و سایر فضاها مانند انجمن­های هنری و تریا و سالن کنفرانس در طبقه­ی فوقانی در نظر گرفته شده است. فضای اداری به علت عملکرد متفاوت از سایر فضاهای فرهنگی مجزا می­باشد، لذا در بدو ورودی فضایی به آن اختصاص داده شده است تا مراجعین بدون نیاز به ورود به داخل مجموعه و نیز بدون مزاحمت و ایجاد سر و صدا برای کارگاه­ها و کلاس­ها به کارهای اداری خود رسیدگی نمایند. همچنین سعی شده فضاهای اداری به دلیل استفاده روزانه­ی کارمندان، از طراحی اقلیمی مطلوبی برخوردار باشد، نورگیری فضاها به طور عمده طبیعی بوده و به دلیل ارتباط مستقیم با حیاط به واسطه­ی بازشوها از تهویه­ی طبیعی نیز بهره می­برد همچنین به واسطه­ی ایوان دارای بسط بصری به فضای طبیعی حیاط است (تصویر22و23).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر22. معرفی مکان قرارگیری بخش اداری در مجموعه (مأخذ: نگارندگان)

 

 

تصویر23. اتود حیاط مرکزی بخش اداری و فضاهای پیرامون (مأخذ: نگارندگان) 

- آمفی­تئاتر

این فضا نیز به جهت ازدحامی که ممکن است به دلیل نوع عملکرد نمایشی آمفی­تئاتر و جذابیت بالای آن به وجود بیاید در بدو ورودی در نظر گرفته شده است و افراد بدون نیاز به ورود به داخل مجموعه و بدون هیچ مزاحمتی می­توانند در برنامه­های آن شرکت نمایند، لذا در زمانی که سایر عملکردهای مجموعه تعطیل است این فضا قابلیت فعال بودن را دارد و باعث پویایی و تعامل­پذیری هرچه بیشتر مجموعه می­گردد، در نتیجه فضا را برای اقشار مختلف جامعه حضورپذیرتر و قابل پذیرش­تر می­نماید و سبب کاهش ناامنی و حذف پرتی و خلوت نامطلوب در فضای مجموعه می­شود. لابی آمفی­تئاتر به­گونه­ای طراحی شده است که از یک طرف افراد را به آمفی­تئاتر و از طرف دیگر به رستوران هدایت می­نماید و به نوعی این دو فضا را از یکدیگر تفکیک می­کند (تصویر24).

 

 

تصویر24. معرفی مکان قرارگیری آمفی­تئاتر، کافی­شاپ و رستوران در بدو ورود (مأخذ: نگارندگان) 

- فضاهای نمایشگاهی

در این مجموعه سعی شده بر حسب نیازهای عملکردی و هدف طراحی، فضاهای مناسبی جهت نمایشگاه در نظر گرفته شود. نخستین و مهم­ترین فضا جهت نمایش و معرفی آثار، موزه­ی مردم­شناسی محرم با وجه تسمیه­ی موزه­ی عاشورا است، این فضا به محض ورود افراد به صحن مرکزی قابل رؤیت بوده و با ورودی شاخص خود که یادآور چهارطاقی است افراد را به ورود و تماشا می­طلبد، افراد در دالان ورودی پیش­زمینه­ای از نوع موزه به وسیله­ی عناصری مانند تمثال­ها و ابزار و یراق می­یابند تا با ذهنی آماده وارد گالری­های اصلی موزه شوند (تصویر25).

 

تصویر25. معرفی مکان قرارگیری موزه به عنوان اصلی فضای نمایشی مجموعه (مأخذ: نگارندگان)

 

 

تصویر26. فضای داخلی موزه (مأخذ: نگارندگان)

 

همچنین فضای نمایشگاهی در جداره­ی بیرونی مجموعه در جبهه­ی شمالی برنامه­ریزی شده است که به وسیله­ی رمپی از صحن مرکزی قابل دسترسی است و سبب تقویت عملکردی وجه شمالی می­گردد و ارتباط مجموعه را با فضای پارک تقویت می­نماید (تصویر27).

 

 

تصویر27. اتود دید از سن به گالری آزاد وجه شمالی (مأخذ: نگارندگان)

فضای آموزشی

این فضا در جبهه­ی غربی و به صورت حیاط مرکزی طراحی شده است و دسترسی خود را از صحن مرکزی تأمین می­کند. عملکرد این فضا به صورت دوره­ای بوده و تنها در زمان­های تعیین شده در دسترس هنرجویان قرار می­گیرد. به دلیل سکوت و امنیت مورد نیاز فضای آموزشی، این فضا در داخل مجموعه مستقر شده است و پس از طی سلسله­مراتبی قابل دسترس می­باشد، همچنین جهت کاهش ارتباط با فضای بیرون و فراهم نمودن شرایط تمرکز و تفکر مورد نیاز فضاهای آموزشی و پنهان نمودن آن از نفوذ بصری و صوتی مزاحم، این فضا به صورت درون­گرا با حیاط مرکزی طراحی شده است (تصویر28).

 

تصویر28. معرفی مکان قرارگیری فضای آموزشی (مأخذ: نگارندگان)

فضای آموزشی از کارگاه­ها و کلاس­های تئوری در دو طبقه تشکیل شده است. کارگاه­ها و کلاس­ها به دلیل کیفیت عملکردی مختلف از یکدیگر مجزا گردیده­اند، به نحوی که در یک طرف حیاط مرکزی کلاس­ها و در طرف دیگر آن و در مقابل کلاس­ها کارگاه­های مربوطه مستقر شده­اند. در کارگاه­ها تلاش شده در کنار نور مصنوعی مورد نیاز از نور طبیعی نیز به واسطه­ی بازشوها بهره گرفته شود و این فضا به جهت دسترسی آسان برای حمل اشیاء ارتباط مستقیمی با ایوان و حیاط مرکزی دارد، همچنین بهره­گیری از تهویه­ی طبیعی نیز نسبت به تهویه مصنوعی در اولویت قرار دارد. طراحی کلاس­ها نیز از نظر تأمین نور و تهویه مشابه کارگاه­ها در نظر گرفته شده است (تصویر29).

 

تصویر29. اتود حیاط مرکزی و فضاهای پیرامون بخش آموزشی(مأخذ: نگارندگان)  

کتابخانه

با توجه به ماهیت فرهنگی کتابخانه و نقش مهم آن در ارتقاء فرهنگ جامعه سعی شده است که به عنوان فضایی مشترک میان موزه و قسمت آموزشی در نظر گرفته شود و نقطه­ اتصال این دو فضا محسوب می­شود. بخشی از کتابخانه به مرکز اسناد موزه تعلق گرفته است و دارای فضایی برای مطالعه نیز می­باشد. دسترسی به کتابخانه هم از طرف موزه و هم از طرف قسمت آموزشی به وسیله­ی پلکان و آسانسور میسر است. در بدو ورود به فضای کتابخانه جهت تشویق افراد به مطالعه، مخزن باز قرار داده شده است، که دارای فضای مطالعه با مبلمان راحت و میز و صندلی تک نفره است. در مقابل مخزن باز مرکز اسناد و نشریات قرار داده شده است. در انتهای سالن مخزن بسته در نظر گرفته شده است و پس از آن به طرف ورودی کتابخانه، سالن­های مطالعه قرار داده شده است که دارای میز و صندلی­های معمول کتابخانه به صورت جمعی یا منفرد است ، لذا امکان گزینش محل نشستن و مطالعه به افراد داده می­شود.

فضاسازی محوطه­ی فرهنگسرا

در فضاسازی محوطه سعی شده از المان­های فرهنگی منطقه مانند حوض و به کارگیری آب در طراحی فضا و داربست­ها جهت سایه­افکنی استفاده شود و نیز مفاهیمی مانند نظم، تنوع بصری، پویایی در فضا رعایت شود، لذا مسیرهای حرکتی به خوبی مدیریت شده و با ردیف درختان و کف­سازی بین آن­ها مسیرهایی به وجود آمده است که حرکت و جهت را تقویت نموده و حصار طبیعی برای تعیین مرزهای مجموعه ایجاد نموده است. سعی شده است طراحی محوطه در امتداد محورهای اصلی مجموعه و با بکارگیری عناصر طبیعی انجام شود، همچنین جهت دعوت­کنندگی بیشتر فضا اقدام به طراحی فضاهایی جهت فروش و نمایش در محوطه بیرونی شده است که از نظر عملکردی سبب ایجاد پویایی، جنب و جوش و جذابیت در فضا می­گردد (تصویر30).

 

تصویر30. اتود نمونه­ای از محوطه­سازی در فضای ورودی جبهه­ی جنوبی مجموعه (مأخذ: نگارندگان)

 

نتیجه­گیری

معماری هر منطقه تبلور ارزش­ها و باورهای نهفته در آن جامعه می­باشد و فرهنگ غالب منطقه را منعکس می­سازد. از این میان معماری آئینی سهم عمده­ای در معرفی و شناساندن فرهنگ و هویت بومی منطقه دارا است، این موضوع به ویژه در شهرهای مذهبی مانند کاشان که از پیشینه­ی غنی فرهنگی برخوردارند، بسیار حائز اهمیت است. حسینیه­ها به دلیل عملکرد آئینی بالا و عدم وجود محدودیت­های مساجد در برگزاری مناسک آئینی و پذیرش افراد، نسبت به سایر اماکن آئینی از اهمیت بالاتری در ترویج، آموزش و سازندگی فرهنگ جامعه برخوردار هستند. در گذشته حسینیه­ها به عنوان مراکز فرهنگی در آموزش علوم و فنون و ارتقاء فرهنگی جامعه معادل فرهنگسراهای امروزی عمل می­نموده­اند. ویژگی­های الگوی معماری به کار رفته در حسینیه­ها چنان بوده است که توانائی پاسخ­گوئی به نیازهای متنوع عملکردی، آئینی و فرهنگی و نیز جذب و پذیرش اقوام مختلف را دارا بوده است، همچنین بررسی الگوی معماری این فضاها به لحاظ تاریخی، فرهنگی و اجتماعی بسیار حائز اهمیت هستند. لذا با بازخوانی ویژگی­های الگوی معماری به کار رفته در این بناها می­توان به طراحی مرکزی فرهنگی منطبق با زمینه­ و معرف فرهنگ منطقه اقدام نمود، در نتیجه پیوندی ناگسستنی میان افراد و هویت بومی­شان برقرار کرد. از این رو بازخوانی ویژگی­های الگوی معماری حسینیه­های دوره­ی قاجار به دلیل اهمیتی که ساخت این­گونه بناها از طرف حکومت وقت دارا بوده است، جهت طراحی فرهنگسرا در نظر گرفته شده است. لذا طرح نهائی براساس ایده­های حاصل از بازخوانی الگوی معماری حسینیه­ها با رعایت ضوابط و اصول به دست آمده از مطالعه­ی بستر طرح و جداول برنامه فیزیکی تدوین شده طراحی گردید و سعی شد شاخص­ترین معیارهای موردنظر پژوهش به عنوان اصلی­ترین راه­حل طرح در طراحی تک­تک فضاهای فرهنگسرا اعمال گردد.

از این رو فضاهائی خلق گردید که در عین برخورداری از شخصیتی مستقل و متناسب با عملکرد خویش در پیوند با سایر فضاها بوده و قابلیت پاسخ­گوئی به نیازهای متنوع مخاطبین را از طریق ایجاد فضاهائی اجتماع­پذیر و دعوت­کننده ضمن تعریف قلمرو و حفظ امنیت دارا باشد و در نهایت مجموعه­ای یکپارچه جهت افزایش تعاملات اجتماعی و تبادلات فرهنگی در کنار برنامه­های آموزشی و از همه مهم­تر آشنائی با فرهنگ بومی منطقه که هدف اصلی طراحی مجموعه بوده است ارائه شود؛ از این رو توجه و تأکید طرح بر به کارگیری مفاهیم هویتی و فرهنگی- مذهبی منطقه بوده که در فرم و فضاهای فرهنگسرا تجلی یافته است.

در پایان امید است که اعمال الگوی معماری به دست آمده در طرح در افزایش کیفیات فضاهای فرهنگی متناسب با عملکرد و نیازهای کاربران مؤثر واقع گردد و معماری بتواند وظیفه­ی خویش را در انتقال و ارتقاء فرهنگ بومی منطقه، شناخت و پیوند افراد با ریشه­های فرهنگی و مذهبی خویش را برقرار نماید.

 

 

 

 

 

 

پرسپکتیوها (مأخذ: نگارندگان)

نمایش پرسپکتیو فضاهای مختلف فرهنگسرای 

 

 

تصویر31. دید پرنده به مجموعه (مأخذ: نگارندگان)

 

تصویر32. دید کلی از جهت شمال و داخل پارک به مجموعه (مأخذ: نگارندگان)

 

تصویر33. نمایش نمای شرقی و ورودی اصلی از داخل پارک (مأخذ: نگارندگان)

 

تصویر34. نمای شمالی رو به پارک و عبور از غرفه­های فروش و گالری آزاد و در نهایت ورود به داخل مجموعه (مأخذ: نگارندگان)

 

تصویر35. ورودی جنوبی از سمت بلوار فرعی دانش (مأخذ: نگارندگان)

 

تصویر36. دید از ورودی اصلی به داخل مجموعه (مأخذ: نگارندگان)

 

تصویر37. دید از صحن مرکزی به گالری آزاد در امتداد مسیر آب (مأخذ: نگارندگان)

 

تصویر38. پرسپکتیو داخلی موزه، دید از ورودی به فضای داخل (مأخذ: نگارندگان)

 

 

 

تصویر39. پرسپکتیو داخلی موزه، دید از طبقه فوقانی به سن و فضای پایین (مأخذ: نگارندگان)

 

 

 

تصویر40. نمونه­ای از پرسپکتیو داخلی گالری­های موزه (مأخذ: نگارندگان)

 

 

تصویر41. پرسپکتیو داخلی فضای آموزشی، دید از ورودی به داخل فضا (مأخذ: نگارندگان)

 

 

 

 

تصویر42. پرسپکتیو داخلی فضای آموزشی، دید از وجه جنوبی به فضاهای پیرامون (مأخذ: نگارندگان)

 

 

 

تصویر43. پرسپکتیو فضای داخلی اداری، دید وجه شمالی به حیاط مرکزی و فضاهای داخلی (مأخذ: نگارندگان)

 

 

تصویر44. پرسپکتیو فضای داخلی خانه کودک، دید از ورودی به حیاط مرکزی و فضای داخل (مأخذ: نگارندگان)

 

 

 

 

 

 

منابع

اردلان، نادر و بختیار، لاله، 1396. حس وحدت، نقش سنت در معماری ایرانی، (ترجمه ونداد جلیلی). تهران: انتشارات علم معمار رویال.

 

اوچیزی، سمیه و مهدی­نژاد، جمال­الدین، 1398. «بازآفرینی فضای معماری با رویکرد ارتقاء هویت ایرانی». پژوهش­های مرمت و معماری ایرانی اسلامی، 2 (4): 45-33.

 

بابک، داریوش؛ اسگارد، آن و منصوری، سیدامیر، 1399. «چارتاقی، تداوم تقدس کوه در آیین­ها، معماری و منظر ایران». منظر، (53): 64-73.

 

بمانیان، محمدرضا و امینی، معصومه، 1390. «بررسی شاخص­های مؤثر در شکل­گیری تعادل در معماری مسلمانان (نمونه موردی: مسجد جامع اصفهان)». مطالعات شهر ایرانی اسلامی، (5): 17-27.

 

حاجیان، مینا؛ تاجر، سیدعلی و مهدوی نژاد، محمدجواد، 1399. «تأثیر حیاط در شکل­گیری پیکربندی خانه­های سنتی ایران در کاشان». معماری و شهرسازی آرمانشهر، 30 (30): 55-43.

حاجی­زاده، مطهره و رحیمی، عبدالرفیع، 1398. «تأثیر اندیشه­های شیعی ـ صوفی بر معماری شهری کاشان (از دوره ایلخانی تا آغاز صفویه)». دو فصل­نامه اندیشه معماری، 4 (7): 29-43.

 

خرم­رویی، ریحانه؛ ماهان، امین و فرزین، احمدعلی، 1398، «تبیین مفهوم منظر آئینی و بررسی جلوه­های تبلور آن»، هویت شهر، (38)، 54 ـ 66.

 

دریایی، نازیلا، 1395. «اخلاق و میراث فرهنگی». فصل­نامه اخلاق در علوم و فناوری، (2): 28-19.

 

دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، پرونده ثبتی: حسینیه تاریخی حاج­نایب، 15/10/1387، شماره 24028-278.

دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، پرونده ثبتی: حسینیه تاریخی دیزچه، 22/8/1386، شماره 19849-246.

دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، گزارشات مربوط به ثبت بنای تاریخی حسینیه پهلوان(فین بزرگ)، 7/7/1381، شماره 6538.

دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، گزارشات مربوط به ثبت بنای تاریخی حسینیه ماداب، 6/2/1385، شماره 17488.

دفتر فنی اداره میراث فرهنگی کاشان، گزارشات مربوط به ثبت بنای تاریخی حسینیه درب­باغ، 11/5/1384، شماره 12321.

دهار، علی و علی­پور، رضا، 1392. «تحلیل هندسی معماری مسجد شیخ لطف­الله اصفهان، جهت تعیین ارتباط هندسی نمازخانه با جلوخان ورودی بنا». باغ نظر، 10 (26): 40-33.

 

دهخدا، علی­اکبر، 1325. لغت نامه دهخدا، جلد3. تهران: انتشارات مجلس.

 

دهخدا، علی­اکبر، 1342. لغت نامه دهخدا، جلد9. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

 

دهخدا، علی­اکبر، 1377. لغت­نامه دهخدا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

دی کی چینگ، فرانسیس، 1988. معماری فرم، فضا و نظم، (ترجمه ز. قراگزلو،1397). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

 

دیزانی، احسانی، 1392. «ساختار شکل در ابنیه آئینی اسلام». هنر و تمدن شرق، (2): 12-17.

 

ذال،محمدحسن؛ علیئی، میثم و همتی ازندریانی، اسماعیل، 1394. «تداعی معانی و انتقال مفاهیم شیعی در معماری آئینی (مطالعه موردی سقانفارهای آمل)». تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 6 (18): 133-154.

 

ذکرگو، امیرحسین، 1388. «مفهوم «فرم» و درجات کمال هنری در آراء کوماراسوامی». خیال، (18):68-75.

 

رحمانی، جبار و فرح­زاد، یاسمن، 1392. «نظام آئینی عزاداری به مثابه­ی نظام ارتباطی». فصلنامه علمی ترویجی جامعه، فرهنگ و رسانه، 3 (9): 41-56.

رضوی­پور، مریم سادات، ذاکری، محمدمهدی و جباری، احسان، 1391. «هویت ایرانی ـ اسلامی شهر تهران در گذر زمان». فصل­نامه مطالعات ملی، 13 (3): 147-133.

 

ستار، عسل؛ گسیلی، بهرام و رستم­زاده، یاور، (1401)، «بازخوانی الگوی معماری آئین دوره­ی قاجار (مطالعه موردی، حسینیه­های ماداب، پهلوان، حاج­نایب، دیزچه و درب­باغ)»، معماری اقلیم گرم و خشک، 10(15): 49-76.

سلطانی، مهرداد؛ منصوری، سیدامیر و فرزین، احمدعلی، ۱۳۹۱. «تطبیق نقش الگو و مفاهیم مبتنی بر تجربه در فضای معماری». باغ نظر،(۲۱): 14-3. 

 

شریفی شکوه، زینب، 1397. «وضعیت فکری و فرهنگی ایران در عصر قاجار». فرهنگ پژوهش، 33 (33):127-148.

 

شکاری، عباس، 1385. «تاریخ مدارس در کاشان». کاشان شناخت، (2):149-162.

 

علی­محمدی، غلامرضا و عبدالهی، رکسانا، 1396. «تبیین مبانی نمود فرهنگ در معماری بومی ایران و ارتباط آن با ایجاد حس تعلق به مکان». مدیریت شهری، (50): 46-33.

 

فلاح، ابوالفضل و دهقان منشادی، ساغر، ۱۳۹۷. «طراحی فرهنگستان سرناد در بافت شهری تاریخی یزد(نمونه موردی: محله­ی تاریخی اکبرآباد)». پژوهش­های نوین علوم جغرافیایی، معماری و شهرسازی، (۱۸): 108-89.

کاظمی شیشوان، مهروش و بایبوردی، مهسا، 1398. «نقش آیین گذار در ساختار کالبدی حمام­های عمومی ایران». باغ نظر، 79 (79): 39-50.

کاظمی، سیدمحمد و کلانتری خلیل­آباد، حسین، 1390. «ابزارهای پیام­رسانی معنوی در معماری مسجد با تأکید بر نقش ایدئولوژی اسلامی». فصل­نامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، (6): 41-46.

 

کریمی، محمدصادق و مرادی، ابراهیم، 1399. «بازشناخت ابعاد عینی و ذهنی زیباشناسی معماری اسلامی در دوران معاصر». مطالعات هنر اسلامی، 16 (37): 1-17.

الکساندر، کریستوفر، 1979. معماری و راز جاودانگی، راه جاودانه ساختن، (ترجمه م. قیومی بیدهندی،1396. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

محمدی، محمد و آیت­اللهی، محمدحسین، 1394. «عوامل مؤثر در ارتقای اجتماع­پذیری بناهای فرهنگی، بررسی موردی: فرهنگسرای فرشچیان اصفهان». نامه­ی معماری و شهرسازی، (15): 79-96.

 

محمودی، فتانه و طاووسی، محمود، 1387. مضامین تصاویر انسانی در سقانفارهای مازندران (بررسی تطبیقی نقوش سقانفارهای «شیاده» و «کردکلا»). نشریه هنرهای زیبا، (36): 67-76.

مدرس­پور، صدیقه، 1369. «ضرورت بازنگری بر نقش فرهنگسرا در توسعه فرهنگی». علوم انسانی دانشگاه الزهراء (س)، (29): 83-95.

 

مسعودی فرد، مسعود و کوچکیان، مسعود، 1392. «پدیداری زبان معماری و شهرسازی اسلامی در بروز حقیقت اثر معماری؛ رویکردی کیهان­شناختی و شناخت­شناختی». مدیریت شهری، (32): 101 ـ 122.

 

مظهری، محمدابراهیم و پودات، فاطمه، 1398. «نقش آئین­های مذهبی در ساختار شهر سنتی (مطالعه موردی: شهر شوشتر)». نشریه توسعه اجتماعی، 13(52): 208-187.

معظمی، منوچهر و عیسی، حجت، 1396. «ریشه­های گسست و گم­گشتگی فرهنگی در معماری معاصر ایران». معماری و شهرسازی آرمان­شهر، (21): 103-112.

منصوری، رضوانه و ثقفی اصل، آرش، 1399. «شناسایی عوامل مؤثر در برنامه­ریزی معماری مراکز فرهنگی بر اساس تقویت تعاملات اجتماعی شهروندان». نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20 (59): 269-289.

 

مؤمنی، کوروش و مسعودی، زهره، 1396. «رابطه فرهنگ و معماری (با بررسی موزه هنرهای معاصر تهران)». جلوه هنر، 15 (15): 67-83.

مؤمنی، کوروش؛ عطاریان، کوروش؛ دیده­بان، محمد و وصال، مریم، 1396. «محرمیت در معماری خانه­های دزفول (مطالعه موردی: دوران قاجاریه)». دوره­ی جدید، 10(2): 79-93.

 

ناری­قمی، مسعود، 1389. «مطالعه­ای معناشناختی در باب مفهوم درون­گرائی در شهر اسلامی». هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، (43): 69-82.

 

نظام دوست، سیدامیررضا، کلانتری خلیل آباد، حسین و یاران، علی، 1398. «تبیین الگوی کالبدی مسکن معاصر مبتنی بر معماری زمینه گرا در شهر کاشان؛ مطالعه موردی: خانه های تاریخی منتخب دوره قاجار». مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 38 (38): 5-20.

نقی­زاده، محمد و امین­زاده، بهناز، 1382. «فرهنگ و کالبد: مراسم محرم و شکل­گیری سازمان فضایی روستاهای برزرود». مسکن و محیط روستا، (102): 12-29.

نقی­زاده، محمد، 1379. «هنرهای تجسمی: رابطه معماری ایران با اصول توسعه پایدار». هنر، (44): 61-78.

 

Embaby, M. E., 2014. Heritage conservation and architectural education:"An educational methodology for design studios". HBRC Journal, (10): 339-350.

Salingaros, N. A.(2000).The Structure of Pattern Languages.Architectural Research Quarterly,(4):149-161.

Ulusoy, M. and E.Yildiz Kuyrukcu, 2012. The meaning and importance of the traditional architecture in architecture education; gonen winter school model, Procedia – Social and Behavioral Sciences, (47): 2120-2126.

 

 

 

The design of the cultural center according to the architectural model of the Qajar-period Hosseiniyehs of Kashan

 

 

Abstract
The construction of religious buildings such as Hosseiniyehs was very prosperous during the Qajar period in the Shiye city of Kashan, which stood out and represented the religious culture of the people of this region. Considering the disorder and cultural discontinuity that can be seen in the architecture of Kashan city, the need for culture-building is felt in connection with the use of past patterns. According to the religious and cultural background of Kashan, the most obvious and lasting of these models is the architectural model of the Qajar period Hosseiniyehs, which are considered to be the hallmark of Kashan city. Therefore, the main goals that are followed in the research are the design of a cultural and educational space to spend leisure time and pay attention to the social and cultural development of the region, as well as culture and promotion of the native culture of Kashan region, inspiration from Islamic religious values and the presentation of a lasting work, preserving the identity and historical social values ​​in accordance with the context and creating a responsive space. In this regard, it has been tried to design the cultural center and its spaces with a qualitative method based on the characteristics of the Hosseinieh architectural model. Therefore, spaces were created that, while having an independent personality and appropriate to their function, are connected with other spaces and have the ability to respond to the diverse needs of the audience by creating sociable and inviting spaces while defining the territory and maintaining to have security and finally to provide an integrated collection to increase social interactions and cultural exchanges along with educational programs and most importantly familiarity with the native culture of the region which was the main goal of the collection design; Therefore, the attention and emphasis of the plan is on the application of identity and cultural-religious concepts of the region, which is manifested in the form and spaces of the cultural center.

Key words: culture, cultural center, religious architecture, Hosseiniyeh, model

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

               

        

 

 

 

---

[1]  Amos Rapaport

[2]  Malro

[3]  Harrison

[4]  Ritual

[5]  Nikos A. Salingaros

[6]  Ananda Kumara Swami

---