بررسی مولفه های کالبدی تکتونیک معماری موثر در زیبایی شناسی بناهای فرهنگی ایران (نمونه موردی:بناهای شاخص فرهنگی 20 سال اخیر شهر تهران)
محورهای موضوعی : دو فصلنامه فضای زیستژامک میرهادی 1 , مزین دهباشی شریف 2 , داراب دیبا 3
1 - دانشجوی دکتری معماری دانشگاه آزاد اسلامی
2 - استادیار گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - استاد گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: زیبایی شناسی, روش ترکیبی, مولفه های تکتونیک, بناهای شاخص فرهنگی در دو دهه اخیر,
چکیده مقاله :
بناهای فرهنگی به‌عنوان مجموعه‌های نمادین و زیبای شهری، هویت یک شهر و یا منطقه را پدید می‌آورند که همواره متأثر از ساخت‌وسازهای گوناگون بوده است. ساخت‌وسازها بیش از هر چیز فرم و کالبد بنا را مورد تحول قرار می‌دهند که با عدم شناخت و تأثیرگذاری مؤلفه‌ها و میزان اثرات آنها بر یکدیگر باعث واگرایی در فرم و کالبد آنها شده است. این امر در بناهای فرهنگی نوساز به‌صورت مشهود قابل‌رؤیت است. تکنولوژی در حوزه ساخت‌وساز، باعث پیدایش انواع مصالح ساختمانی و همچنین نحوه کاربست آنها در حالات گوناگون شده است. مقاله حاضر بر آن است که با خوانش مؤلفه‌های ادراک تکتونیک در معماری به تبیین سهم عاملی هریک از مؤلفه‌ها در خلق زیبایی بناهای فرهنگی دوره حال و آینده بپردازد. روش تحقیق از نوع ترکیبی، لانه کردن و از نوع کیفی در کمی است؛ که با استفاده از بخش کیفی ابزار کمی تدوین میشود. برای تدوین سؤالات مرحله کیفی و انجام مصاحبه نیمه ساختار با متخصصین از مرور نظام‌مند ادبیات برای استخراج و مفاهیم در حوزه نظری استفاده میشود. سپس مصاحبه با 36 نفر از متخصصین که با سیستم گلوله برفی و همچنین برای آنها معیار ورود به تحقیق لحاظ میشود، آغاز می‌گردد. نتایج از نفر 28 ام به بعد داری اشباع نظری بوده است تقلیل داده‌ای در حوزه کیفی با کدگذاری باز با رویکرد توصیف و تفسیر صورت، در نرمافزار ATLASTI صورت می‌گیرد. محدوده مطالعاتی بناهای فرهنگی معاصر دو دهه اخیر شهر تهران است. در بخش کمی برای اثرگذاری هریک از مؤلفه‌های ادراک تکتونیک، پرسشنامه با طیف لیکرت به ازای هر مؤلفه تدوین می‌گردد. در این مرحله برای تحلیل داده‌ها از نرمافزار ORIGINPRO استفاده میشود. نتایج حاکی از این است که بر اساس یافتههای به‌دست‌آمده از مدل رگرسیونی مشخص میشود بیشترین ضریب تعیین با مقدار(000/1) مربوط به مؤلفه فن ساخت و کمترین مربوط به مؤلفه تزئینات با مقدار(265/0) است.
Aesthetics itself is the cause of shaping the identity of the future and has a key role as the minister of construction for any cultural evolution. So, aesthetics has been and is an important subject in different sciences, in different arts and especially in architecture, this recognition and definitions of beauty, we can see how its relationship with architecture has affected buildings throughout history. Understanding beauty is a divine gift and a mental base that leads to objectivity, and art without it is a body without soul and devoid of attraction. It is difficult to fully understand the concept of aesthetics, but it is possible to understand the factors that are effective in the perception of the pleasantness of the environment. . (Grooter, 1375) Since beauty has objective and subjective aspects, beauty in architecture can be examined in two parts, form and meaning. The aesthetics of the form in which structures and patterns are important can be investigated based on the composition patterns that are rooted in Gestalt aesthetics. Semantic aesthetics is another approach in architectural aesthetics that is rooted in psychological and behavioral sciences and examines the role of association and acceptance of patterns by people. Patterns that are received through experiences, socio-cultural and religious backgrounds The link between architectural form and structure has always existed in Iran's traditional architecture based on many evidences. In this regard, we can refer to buildings such as the tomb of Qaboos bin Ziyar, nicknamed Qaboos Dome in Gorgan, Isfahan Grand Mosque, and Soltanieh Dome. Special technologies are under construction. The evolution of the structure in Iranian architecture has been evolutionary. This continuous historical process, which was accompanied by a huge support from the experiences of the past, is one of the reasons for the increasing progress of Iranian architects of that time in the field of construction techniques. From a long time ago, Iranians were very interested in the beauty and arrangement of buildings, and to achieve this goal, they used all kinds of initiatives and innovations. Harmony, stability and stability in a beautiful eye is one of the wonders of traditional Iranian architecture, which has been achieved to the end of elegance and balance along with meaningful content in the body of the architectural work. Cultural buildings as symbolic and beautiful urban collections create the identity of a city or region that has always been affected by various constructions. Constructions transform the form and body of the building more than anything, which due to the lack of knowledge and influence of the components and the extent of their effects on each other has caused divergence in their form and body. This can be clearly seen in newly built cultural buildings. Technology and the advancement of technologies in the field of construction has caused the appearance of various construction materials and also how they are used in various situations. The present article aims to explain the contribution of each component in creating the beauty of cultural buildings of the present and future period by reading the tectonic components in architecture. The research method is of mixed type, nesting and of qualitative type in quantity. which is compiled using the qualitative part of the quantitative tool. A systematic review of the literature is used to formulate the questions of the qualitative stage and conduct semi-structured interviews with experts to extract concepts in the theoretical field. Then the interview begins with 36 experts who are included in the snowball system and the criteria for entering the research. The results from the 28th person to the theoretical saturation dimension have been data reduction in the qualitative field with open coding with the face description and interpretation approach, in the ATLASTI software. The scope of study is the contemporary cultural buildings of the last two decades of Tehran. In the quantitative part, for the effect of each tectonic component, a Likert scale questionnaire is developed for each component. At this stage, ORIGINPRO software is used for data analysis. The results indicate that based on the results obtained from the regression model, the highest coefficient of determination with a value of (1.000) is related to the construction fan component and the lowest is related to The decoration component is 0.265.
بررسی مولفههای کالبدی تکتونیک معماری موثر در زیباییشناسی بناهای فرهنگی
ایران (نمونه موردی: بناهای شاخص فرهنگی 20 سال اخیر شهر تهران)
1 ژامک میرهادی1، مزین دهباشی شریف2*، داراب دیبا3
1 پژوهشگر دکتری، گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 استادیار، گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. نویسنده مسئول.
3 استاد، گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
تاریخ دریافت: 26/03/1402 تاریخ پذیرش نهایی: 26/09/1402
n چکیده
بناهای فرهنگی به‌عنوان مجموعه‌های نمادین و هویت یک شهر و یا منطقه، همواره متأثر از ساخت‌وسازهای گوناگون بوده است. تکنولوژی در حوزه ساخت‌وساز، باعث پیدایش انواع مصالح ساختمانی و همچنین نحوه کاربست آنها در حالات گوناگون بوده است. مقاله حاضر بر آن است که با خوانش مولفههای تکتونیک در معماری به تبیین سهم عاملی هریک از مولفه‌ها در خلق زیبایی بناهای فرهنگی دوره حال و آینده بپردازد و سعی دارد به این سوال پاسخ بدهد که کدام‌یک از مولفههای تکتونیک نقش بیشتری در خلق زیباییشناسی در بناهای شاخص فرهنگی شهر تهران در 20 سال اخیر دارند؟ روش تحقیق از نوع ترکیبی و از نوع کیفی در کمی است. برای تدوین سوالات مرحله کیفی و انجام مصاحبههای نیمه ساختاریافته با متخصصین، از مرور نظام‌مند ادبیات برای استخراج و مفاهیم در حوزه نظری استفاده شد. سپس مصاحبه با 28 نفر از متخصصین که با سیستم گلوله برفی و معیارهای ورود و خروج انتخاب شده بودند، انجام گرفت. تقلیل داده‌ای در حوزه کیفی با کدگذاری باز در نرمافزار ATLASTI نسخه 8 صورت گرفت. محدوده مطالعاتی بناهای فرهنگی معاصر در 20 سال اخیر شهر تهران است. در بخش کمی برای اثرگذاری هریک از مولفههای تکتونیک، پرسشنامه با طیف لیکرت به ازای هر مولفه تدوین گردید. در این مرحله برای تحلیل داده‌ها از نرمافزار ORIGINPRO نسخه 2022 استفاده شد. نتایج حاکی از این است که بر اساس یافتههای به‌دست‌آمده از مدل رگرسیونی، بیشترین ضریب تعیین با مقدار(000/1) مربوط به مولفه فن ساخت و کمترین مربوط به مولفه تزئینات با مقدار(265/0) است. دهه 80 به بعد دوره‌ای است که با بالا رفتن سطح درآمد و تغییر ساختار اقتصادی کشور به‌گونه‌ای پیش رفت که تغییر نظام عرصه معماری در بناهای فرهنگی به سمت تاکید بر مولفههای فرمال و فن ساخت صورت گرفت و ساخت‌وسازها بیش از هر چیز فرم و کالبد بنا را مورد تحول قرار دادند.
n واژگان کلیدی: کالبد، مولفههای تکتونیک، بناهای شاخص فرهنگی در دو دهه اخیر، زیباییشناسی.
n مقدمه
پيوند ميان فرم معماري و سازه بر اساس شواهد بسيار در معماري سنتي ایران هميشه وجود داشته است. دراین‌باره به بناهایي مانند آرامگاه قابوس بن زیار ملقب به گنبد قابوس در گرگان، مسجد جامع اصفهان و گنبد سلطانيه میتوان اشاره کرد که در هرکدام از این بناها پيوند بين فرم و سازه تندیس خاصي را پدید می‌آورد که حاصل خلاقیت در سازه، فرم و فن‌آوری‌های ویژه‌ای در ساخت است. سير تحول سازه در معماري ایراني، به‌صورت تکاملي بوده است. این سير به‌هم‌پیوسته تاریخي که با پشتوانه عظيمي از تجربيات گذشتگان همراه بوده یکي از دلایل پيشرفت روزافزون معماران ایراني آن زمان در زمينه تکنیک‌های ساخت به شمار می‌آمده است. از دیرزمان ایرانيان به زیبایي و آرایش ساختمان‌ها علاقه و توجه بسيار داشتند و براي نيل به این هدف به انواع ابتکارات و ابداعات دست می‌زدند. هماهنگي، ایستایي و پایداری در عين زیبایي از شگفتی‌های معماري سنتي ایران است که به‌غایت ظرافت و تعادل همراه با محتواي معنایي در کالبد اثر معماري حاصل شده است.
در معماري و فرهنگ سنتي ایران به مقوله زیبایي در بناهاي فرهنگي، مسکوني، کوشک‌ها، مقبره‌ها، آرامگاه‌ها و ... در طول تاریخ پرداخته شده است و ارتباط دوسویه‌ای ميان سازه و فرم در جهت خلق ارزشهای زیبایيشناسانه در بناها وجود داشته است. عده‌ای از محققين معماري چون ماریو سالوالدوري، چنين استدلال کرده‌اند که توجه به سازه ساختمان به‌صورت غیرقابل‌اجتنابی منجر به زیبایي خواهد شد. البته بيان اینکه زیبایي ضرورتا به سازه ساختمان بستگي دارد، صحيح نيست و شاید بتوان نشان داد که بعضي ساختمان‌ها با سازه نادرست دوست‌داشتنی به نظر می‌رسند، حال‌آنکه بعضي از سازه‌های کاملا صحيح، ازنقطه‌نظر زیبایي راضی‌کننده نيستند؛ بنابراین بيان مناسب و درست سازه جز لازم زیبایي ساختمان است ولي به‌تنهایی براي زیبایي ساختمان کافي نيست. بدین ترتيب میتوان نتيجه گرفت دانش درک سازه به‌عنوان قسمتي از معماري و زیباشناسی تلفيقي واجد اهميت است و پيوند مشترک و درک متقابل سازه، معماري و زیبایي تخصصي است که جز از معمار و طراحی چیره‌دست برنمی‌آید.
درک زیبایی موهبتی است الهی و پایگاهی ذهنی که به عینیت می‌انجامد و هنر بدون آن کالبدی است بی‌روح و خالی از جاذبه. درک کامل مفهوم زیباییشناسی مشکل است ولی فهم اولیه عوامل موثر در ادراک خوشایند بودن محیط امکان‌پذیر است. در ادراک زیبایی افراد باید ازیک‌طرف ادراک‌کننده زیبایی باشند و شیوه ادراک زیبایی را بشناسند و از طرف دیگر پدیده زیبا و ویژگی‌های آن را بررسی کنند. (گروتر، 1375) ازآنجایی‌که زیبایی دارای جنبه‌های مختلفی است، زیبایی در معماری در دو بخش فرمی و معنایی قابل‌بررسی است. زیباییشناسی فرمی که در آن ساختارها و الگوها مطرح هستند وبر اساس الگوهای ترکیب که در زیباییشناسی گشتالت ریشه دارد قابل‌بررسی است. زیباییشناسی معنایی رویکرد دیگری در زیباییشناختی معماری است که ریشه در علوم روانشناسی و رفتاری دارد و نقش تداعی‌کنندگی و دریافت الگوها توسط مردم را بررسی می‌کند. الگوهایی که به‌واسطه تجربیات، پیشینه‌های اجتماعی – فرهنگی و مذهبی دریافت میشود. از طرفی زیباشناسی نمود ظاهری و معرف و معلول ارزشهای زیر بنایی یک فرهنگ است که خود دلالت گر و سمت‌وسوی تحولات فرهنگی و اجتماعی است. زیباشناسی خود علت شکل‌دهنده به هویت آینده است و برای هر تحول فرهنگی نقش کلیدی وزیر بنایی دارد. پس زیباییشناسی یک موضوع مهم در علوم متفاوت بوده و هست، در هنرهای متفاوت و به‌خصوص در معماری، در شناخت و تعاریف زیبایی، ملاحظه میشود که ارتباط آن با معماری چه تاثیری بر ساختمان‌ها در طول تاریخ گذاشته است. در ایران هم زیبایی یک موضوع موردبحث و مفهومی بود که در بناهای ایرانی و اسلامی دیده میشود. این پژوهش به دنبال این است که مولفههای موجود در تکتونیک که می‌توانند در خلق زیباییشناسی موثر باشند استخراج و مورد اثر سنجی قرار میدهد و سعی دارد به این سوال پاسخ بدهد که کدام‌یک از مولفههای تکتونیک نقش بیشتری در خلق زیباییشناسی در بناهای شاخص فرهنگی شهر تهران دارند؟
n پیشینه پژوهش
در سالهای اخیر پژوهشگران مختلف سعی در بررسی تکنولوژی و همچنین تکنولوژی ساخت و تکتونیک نمودهاند.
از دیدگاه پریزاد، با تاکید بر اهمیت تکنولوژی در کیفیت فضای معماری و چگونگی تاثیر آن بر معماری پایدار و ایجاد شهرهای پایدار نه‌تنها می‌تواند حصول به خطرات آینده را کم‌رنگ کند بلکه توانایی بهبود امنیت اقتصادی و اجتماعی جوامع را در پی دارد. نتایج پژوهش نشان میدهد که در مقیاس شهری، طراحی پایدار بر سه محور اصلی زیر است، منابع محیط، مهارت طراحی و ارزشهای اجتماعی که برای دستیابی به معماری پایدار در طراحی محورهای فوق باید لحاظ شود. (رستمی پریزاد، 1398).
بیرجندی با نگاهی به تاریخچه مراکز رشد در ایران، سیر تمامی مراکز رشد پارک علم و فناوری با رویکرد معماری تکتونیک موردبررسی قرار داده است. (کمیلی بیرجندی، 1397)
از دیدگاه گواهی و علاقه‌مندان با تبیین رویکردی جدید، شناسایی و تحلیل مفاهیم جدید، شناسایی و تحلیل مفاهیم جامع، مفاهیم کلیدی، چارچوب مفهومی و فرایند تفکری که برای رسیدن به درک صحیحی از تکنولوژی و تاثیر تحولات آن در ادوار مختلف به کار میرود، به‌عنوان پایه و اصل محتوایی در تکنولوژی معماری موردتوجه قرارگرفته است. نتایج نشان میدهد که رویکرد تکنولوژی با خط‌مشی چگونه ساختن، به صور گوناگون در بستر هر جامعهای جریان داشته و می‌تواند حاوی ارزشهای فرهنگی اجتماع و هویت فرهنگی در معماری باشد که با تاثیر بر عملکرد و دگرگونی فرهنگ معماری و به‌تبع آن، تاثیر در مسائل فرهنگی، اجتماعی و آموزشی مسبب آزاد گردیدن معماری از جرم، ساختار بهینه، کاربردیتر شدن فضاها و جامعترین بهرهوری گردد. (گواهی و علاقه‌مندان، 1396)
رضایی و حسینی به بررسی مفهوم تکتونیک از دیدگاه نظریهپردازان و کاربرد آن در معماری و درنهایت به تجزیهوتحلیل بعضی از آثار معماری تکتونیک پرداختهاند. (رضایی و حسینی، 1394).
تقیزاده با توجه به نگرش معماری بر تکنولوژی ساختمانی پیشرفته و معماری علمی در غرب از یک سو و معماری در قرون مختلف در معماری سنتی ایران، به بررسی این مطلب میپردازد که چگونه میتوان با کشف روابط بین تکنولوژی و معماری از بهترین دستاوردهای آن برای ارتقا معماری معاصر ایران استفاده نمود. یافتههای پژوهش نشاندهنده این است که ماهیت معماری در فصل مشترکی از حوزههای هنر، علم و تکنیک بنا به مقطع زمانی و جغرافیای مکانی در تغییر است که هرگاه از این سه بعد یکی غالب گردد، گونهای از معماریهای فنی، هنری و علمی به ترتیب منطبق با دوران باستان، کلاسیک و مدرن را پدید خواهد آورد. (تقیزاده، 1385).
فرامپتون معتقد است ساختن، بیش از هر چیز کنش بنا نهادن است یعنی فعالیتی است تکتونیکی و نه صحنهپردازانه. به‌زعم فرامپتون، بوطیقای بنا نهادن و ساختن، می‌تواند در مقابل مسئله سازگار و متناسب کردن سرپناه و نیز در برابر رویکرد رایج پست‌مدرن «پوسته تزئینی» در طراحی معماری که رابرت ونتوری و دیگران اعلام کرده بودند، مقاومت کند. تکتونیک نوشدارویی قوی است که بیسبک، در ذات معماری و اسطوره است. (Frampton, 1995, 132) پروفسور انگس مکدانلد به‌عنوان یکی از نویسندگان کلیدی کتاب «کمپین طرح و عمل راتلج» دریکی از فصول کتاب به‌عنوان مکمل کتاب اصلی خود سازه و معماری- تکتونیک فرم را از دیدگاه خویش شرح میدهد. مکدانلد شش مقوله گسترده روابط متنوع بین سازه و معماری را تشریح می‌کند: 1-تزئین سازه، 2- سازه به‌عنوان تزئین، 3- سازه به‌عنوان معماری، 4- سازه به‌عنوان مولد، 5-سازه پذیرفته‌شده، 6-سازه نادیده گرفته‌شده. (مکدانلد، 1383، 87) گوتفرید سمپر معمار آلمانی، بر ریشه بافتگونه تکتونیک تاکید و بیان می‌کند: گره اولین نوع اتصال بوده است؛ اتصال امری ضروری است، اما موردی کمهزینه و ارزان نیست و این امر موجب میشود تا استفاده افراطی از آن‌که بیماری معماری معاصر است، امکان‌پذیر نباشد.(Semper, 1851, 133)
همچنین «فراسکاری» جزییات تکتونیکی را محل بروز ابداع و نوآوری میداند. ازنظر او جزییات، کوچک‌ترین واحد دلالت در تولید معناست. مقاله او با تاکید بر بازگرداندن معماری به خاستگاه تکتونیکی آن‌که مولد معنا انگاشته میشود، درونمایههای پسامدرن مهمی را مطرح میسازد. (Frascari, 1984, 128)
«پاتریک شوماخر» به نقل از گواهی و علاقمندان، معمار و نظریهپرداز و از اعضای اصلی دفتر معماری زاها حدید در لندن بود که فرآیند چهارگانه نظم فضایی، اجرای فنی، مادهسازی و همبندی را برای طراحی معماری، متصور است(گواهی و علاقه‌مندان، 1396). دیمیتری پروفیوس به نقل از موسوی رکنی، معمار و نظریهپرداز یونانی و استاد دانشگاه ییل از ماده، اتصال و پایداری فرم از حیث بصری به‌عنوان اساس تکتونیک یاد می‌کند. وی در تعریفی جامع و مانع، در مقاله «از تخنه تا تکتونیک» در باب تکتونیک میگوید: تکتونیک از سه جهت حائز اهمیت است، نخست، ذات متناهی و خواص شکلی مواد ساختمانی نظیر تیر چوبی، آجر، سنگ، فلز و غیره، دوم، رویه اتصال به قسمی که عناصر ساختمانی را در کنار هم مینهد، سوم، ایستایی بصری شکل، به‌نحوی‌که حس بینایمان را در خصوص پایداری فرم قانع سازد. (موسوی رکنی، 1394، 101).
با توجه به موارد مطرح شده اگرچه موضوع تکتونیک و زیباییشناسی، موضوع تازهاي نميباشد؛ وليكن در سالهاي اخير لزوم توجه به آن از زواياي تازه‌ای به‌روشنی مورد تاکید قرار گرفته است. ازاین‌رو نوشتار حاضر تلاش دارد تا با استفاده از مولفههای موجود در تکتونیک که می‌توانند در خلق زیباییشناسی موثر باشند استخراج و مورد اثر سنجی قرار میدهد. همچنين در مقالات پیشین، هیچ تحقیقی این دو رویکرد را به‌صورت توأمان بررسی نکرده است. به نظر می‌رسد با توجه به اينكه در تهيه مولفههای پژوهش از روش سهم عاملی استفاده شده است، لذا تعمیم‌پذیر بوده و می‌تواند در بناهای ديگر نيز مفيد واقع شود.
n مبانی نظری
تاریخ معماری معاصر ایران نشان میدهد با گذشت زمان معماری معاصر ایران در طراحی فرم معماری از تشابه شکلی به معماری سنتی ایران به تشابه شکلی به معماری غربی رسیده و به بیانی دیگر جهانی‌تر شده است(رضایی و حسینی، 1394). به این معنا که تشابه ظاهری به معماری سنتی به‌مرورزمان کمرنگ‌تر شده و این تداوم بیشتر در روح فضا و معانی و مفاهیم پی گرفته شده است تا در جسم و کالبد بنا و به‌جای آن الگوبرداری از معماری روز جهان در طراحی فرمی به شکل پررنگتری موردتوجه قرار گرفته است (گواهی و علاقه‌مندان، 1396).
n زیباییشناسی
به گفته رومالدو جیورجولا1، «واقعیت این است که سعی در نزدیک شدن زیباشناسی به معماری نیز مثل نزدیک شدن به سایر اصول اجتماعی یا اخلاقی اغلب به تنگناها منجر میشود» (پاکزاد،93،1390). زیبایی موضوع يا مفهوم و يا حقيقتی است كه تمايل انسان به آن با خميره او سرشته است. قدیمی‌ترین آثار فلاسفه، زيبايی را همراه با حقيقت و خوبی، سه اصل جهانی موردعلاقه و احترام همه انسان‌ها معرفی می‌نماید در تعريف زيبايی اين مفهوم را در ارتباط با مطلوبيت، تناسب، لذت، خوشنودي، خير و سودمندي می‌دانند. واژه و مفهوم زیباییشناسی از زمان سقراط تا دو قرن پيش با عناوين مختلفی بررسی‌شده است، ولی الکساندر باوم گارتن فيلسوف آلمانی و شاگرد لايبنيتس براي نخستين بار در سال 1735 م. واژه استتيک2 را به كار برد.
زیباییشناسی در لغت به معناي شناختن زيبايی است. هدف زیباییشناسی، شناسانيدن جمال است. زیباییشناسی كه در گذشته شاخه‌ای از فلسفه بود، در دوران معاصر آمیزه‌ای از فلسفه، روانشناسی و جامعه‌شناسی هنر است (گروتر، 1375، 37) ازیک‌طرف، زﯾﺒﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روانﺷﻨﺎﺳﯽ، ﺑﺎ ﺣﺎﻻت دروﻧﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ، ﯾﻌﻨﯽ ادراك و ﻋﺎﻃﻔﻪ، ﻏﻢ و ﺷﺎدي، زﯾﺒﺎﯾﯽ و اراده و ﻏﺮﯾﺰه ﺳﺮوﮐﺎر دارد و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ، ﻣﻔﻬﻮم و اﺣﮑﺎم آن به‌شدت ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ (افشاری، 1399، 93) تجربه، دانش و عوامل روانی- اجتماعی، همگی در ارزیابی زیباشناختی موثرند (پاکزاد،97،1390).
n رویکردهای زیباییشناسی
بررسی رويکردهاي موجود در رابطه با ماهيت زیباییشناسی نشان میدهد که دو رويکرد كلی وجود دارد:
1- رویکرد عينی
2- رویکرد ذهنی
3- بعد معنایی
4- بعد شناختی
در مورد ذهنی و يا عينی بودن زيبايی، نظرات زيادي ارائه شده است و در اينکه قضاوت زيباشناسانه مربوط به فرستنده يا تعبيري توسط گيرنده است، نظرهاي مختلفی وجود دارد. تلاش‌های بسیاری در جهت پر کردن خلأ ناشی از تفکر جدایی عینیت و ذهنیت توسط برخی همچون هوسرل، هایدگر و به‌خصوص نوربرگ شولتز صورت گرفته است تا بتوان بر اساس پدیدارشناسی، عینیت و ذهنیت را باهم در مورد «چیزها» به کار برد؛ اما آنچه امروزه از كلمه Aesyhetic يا ترجمه آن (زیباییشناسی) برداشت میشود مبتنی بر ابعاد عينی و ذهنی زيبايی است (خلوصی،1393).
بحث زیباییشناسی به معنایی که ما امروزه درک میشود کاملا جدید بوده و مبانی خاص خودش را دارد. دو دیدگاه نسبت به زیباییشناسی وجود دارد؛ دیدگاه عینی و ذهنی، هرچند که دیدگاه عینی ریشه در تفکرات ذهنی دارد و اینکه ذهن بدون تجلی و عینی شدن، نمی‌تواند زیبایی ماده را درک کند. اگرچه زیبایی به‌عنوان واقعیتی عینی و تجلی‌یافته موردتردید نیست. همان‌طور که از دیدگاه اسلام حسن بدون تجلی نمی‌شود؛ اما برخی معتقد هستند که پذیرش غلبه وجه عینی بر وجه ذهنی جای تردید ندارد. در مباحث اسلامی عینی بودن زیبایی، اصل قطعی و پذیرفته‌شده‌ای است. در عالم حقیقتی، عینی و متعالی، مفهومی است که محتوی آن بستگی به سطح تفکرات متفکر و همچنین بستگی به ابزار «عقل، ادراکات حسی و عاطفی، ذوق و سلیقه» دارد که محقق و ناظر از زیبایی برداشت می‌نمایند. دو مورد در ارتباط با زیباییشناسی ذهنی در فضای شهری وجود دارد: 1- تجربهای لذت‌بخش، رها از مفاهیم و بدون هدف عملکردی را شامل میشود 2- در زیباییشناسی ذهنی، نه‌تنها عوامل حسی، بلکه دانش، فرهنگ و الگوهای از پیش تعیین‌شده نقش دارند (کریمی، 1389، 58). دیدگاه اول بر پایه تعریف «کانت» از زیبایی است؛ ازنظر وی با وجودی که عواملی چون دانش و فرهنگ در ارتقای تجربه زیباییشناسی موثر است؛ اما عوامل مذکور، عوامل ثانویه محسوب می‌شوند و دیدگاه دوم مربوط به تفکری است که معتقد به تاثیرگذاری عوامل فرهنگی در زیباییشناسی دارد (موسوی رکنی، 1394، 101).
مقوله ذهنی بر تفکر تاکید می‌ورزد و مقوله عینی بر تجربه تاکید دارد. تجربه تعبیری است از هرگونه فعالیت عینی موثر و مرکب از دو گونه فعالیت: مشاهده و آزمایش. مشاهده؛ ادراک دقیق پدیده است و آزمایش؛ مشاهده‌ای است همراه با مداخله‌ی انسان. تجربه باآنکه فعالیتی عینی است، از تاثیر ویژگی‌های ذهنی تجربه کننده جدا نیست. چون مقدمه هر تجربهای یک سلسله اعمال و احکام ذهنی است؛ افکار یا لفظ دیگر، فلسفه‌ی شخصی محقق نیز در کار او موثر است؛ زیرا محقق با فلسفه‌ی شخصی خود، به موادی که از تجربه می‌گیرد، نظام و شکل معینی می‌بخشد. علم جمال تا حدی روانشناسی انسان شیفته‌ی زیبایی است؛ زیرا انسان شیفته زیبایی، خواصی دارد که علم جمال بانفوذ در زندگی او می‌کوشد آنها را دریابد. ازاین‌رو زیباشناسی پی بردن به تب‌وتاب‌ها و هیجانات عاطفی انسان دست‌خوش زیبایی است. (یوسفیان، 1379، 140-142). پیتورسک با تاکیدی معمارانه بر جنبه‌های بصری- هنری منظر ازجمله توجه به کثرت از تنوع، مقیاس انسانی، طبیعت‌گرایی و نظمی ارگانیک در فرم و ترکیب رنگ، توسط افرادی چون زیته، گیبرد و هالپرین رواج می‌یابد (Sitte,1945; Gibberd, 1955; Halprin, 1966)
بااین‌حال به‌تدریج زیبایی شهری از حوزه تاکید عینی و احساسی و تخصص گرایانه مربوط به کیفیات بصری یعنی فرم، رنگ و بافت به حوزه مطالعات ادراکی-ذهنی انتقال پیدا کرد. استفان کاپلان، تاکید دارد اطلاعات مردم و میزان آشنایی با منظر (و محیط شهری و کالبدی) جهت کشف اطلاعات جدید در ترجیح زیبایی تاکید دارد.(Kaplan, 1987). مطالعات کاپلان نشان میدهد، ترجیحات زیباییشناسی را نمی‌توان جدا از مفاهیم ذهنی افراد نسبت به مکان دانست. چراکه ادراک زیبایی همراه با عواطف شخصی و پیش‌زمینه ذهنی فرد در ارتباط است (Kaplan & Kaplan, 1991)
نول به نقل از امینزاده معتقد است شناخت زیبایی، فرآیندی ادراکی است که از مرحله عملکرد ذهنی و فعالیت حواس تا مرحله فعالیت‌های عملی و بروز الگوهای رفتاری ادامه می‌یابد. همچنین برای این فرآیند گسترده ادراکی چهار سطح مختلف ادراک زیباییشناسی قائل میشود که عبارت‌اند از: سطح ادراک حسی، ادراک معنایی، ادراک نشانه‌ای و سطح ادراک نمادین Nohl, 2001) به نقل از امین زاده، 1389).
زیباییشناسی از این نظر که تجربهای مفهومی به‌حساب میآید و احساس راکدی نیست، بعد معنایی دارد. به اعتقاد برگرون و لوپس در سال 2012 م.، ممکن است تعدادی از تجربههای زیباشناسی اساسا مرهون کیفیتهای ادراکی موضوع باشند، در عین اینکه بقیه مربوط به وجوه محرک معناداریاند. (Bergeron and Lopes, 2012)
درنتیجه میتوان اذعان کرد که هیچ تعبیر واحدی از تجربه زیباییشناسی قادر نیست ویژگی‌های معینی به دست دهد که بتوان مبنای چیستی آن قرار داد و با توجه به پیچیدگی این مفهوم، تلاش برای معین کردن شرایط اساسی آن راه به‌جایی نمی‌برد، مگر توسل جستن به نحوه ادراک صحیح آن‌که گام عمدهای است در جهت شیوهای از اندیشیدن درباره ساختار و فرایند این تجربه که شامل جنبه‌های مختلف ادراکی/ شناختی آن میشود.
n ریشه‌ها و مفاهیم تکتونیک
دو لغت tecnonic و architect ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند. ریشه‌یابی کلمات این ارتباط را آشکار میسازد. لغت architect از دو لغت archi و tekton مشتق شده است. (archi به معنای استاد و بنا و لغت یونانی tekton به معنای نجار یا سازنده). لغت یونانی teckton نیز مشتق شده از لغت tekton است.(Baliski and Januszkiewics, 2016, 1507)
واژه تکتونیک اولین بار در سال 1656 م. تقریبا صدسال پس از کلمه معماری در سال 1563 م. در فرهنگ لغات استفاده شد. این واژه برگرفته از کلمه یونانی tekton به معنای نجار یا سازنده هست(Dadbur, 2012, 491)میتوان مفهوم تکنیک را از اشعار یونانی دریافت جایی که به نور و روشنایی اشاره می‌کنند. از مقایسه اصطلاحاتی مانند تکنیک، تکنولوژی، تخنه پدید میآید. یونانی‌ها از واژه تخنه(Techne) برای بیان هنر و صنعت استفاده می‌کردند آنها هنر و صنعت را از هم متمایز نمی‌دیدند(یادگاری، 1394). در یونان techne صرفا به مهارت عملی در امور اشاره نمی‌کند بلکه اساس اجرای آن مستلزم نوعی دانش است پورفیروس تخنه را به‌عنوان یک مفهوم (مقابل طبیعت) میداند و به آن دانشی سازمان‌یافته برای تولید به‌منظور تبدیل مواد که به تولید یک محصول منجر میشود. اصطلاحات تکتونیک مشتقاتی از ریشه تخنه، تکنیک و تکنولوژی در یونانی سرچشمه می‌گیرد. تعابیر آنها Techne، فن‌آوری و Logy (علم، نظریه) در یونانی(logos) است.(Beim, 2013, 86)
هایدگر به نقل از گلابچی و شاهرودی، فراتر از معنای ظاهری Techne، معتبرترین اصطلاح یونانی را تعریف کرده است. او به سراغ تکنیک میرود. هرچقدر که معمول و قانع‌کننده مانند اشاره به شیوه یونانی باشد در نام‌گذاری نمی‌تواند معنای فعلی آن‌که دربردارنده داشی خاص برای ساخت است را پوشش دهد. (گلابچی و شاهرودی، 1386، 4).
هارتونیان به نقل از مدسه درباره جایگزین تخنه با واژگان تکنیک و تکنولوژی توضیح میدهد که ویتروویوس و پالادیو برای ساخت نمادها از تخنه استفاده می‌کردند که بر پیوند هستی‌شناسی هنر و علم تاکید می‌کند در اواخر قرن 17 تکنیک جایگزین تخنه شده و هنرمندان و صنعتگران به‌جای تمرکز به هستی‌شناسی مسئله، بر کیفیت فنی آن تمرکز نمودند و منطق شناخت خود را منطبق بر منطق دکارتی و وابسته به ابزاری که قابلیت اندازه‌گیری محیط طبیعی را داشت دانستند(Madse et al., 2015, 528).
در این دوران بود که تفکر چه چیزی به چگونه تبدیل و باعث گسست فکری با بنیان‌های کلاسیک شد و ساختار و سازه درونی بنا ارزشمندتر از نمای ظاهری گردید(مک دانلد،1383، 87) آنجلیل به نقل از گلابچی و شاهرودی باور داشته که تکنیک و تکنولوژی در همان دوران تعمیم یافته‌اند. او استدلال کرد که تکنیک مهارتی است تابع فن‌آوری که از ساختار علمی پیروی می‌کند و با گذار از قرون‌وسطی به عصر رنسانس و تعقل، به تغییر ماهیت جادویی خود به ماهیت علمی بوده است و به‌مرور از تعریف مادی به فن‌آوری توسعه یافته است (کمیلی بیرجندی، 1397). منتقدان تکتونیک معماری کمی متفاوت‌تر درباره آن بحث می‌کنند. یونانیان تخنه را به‌عنوان یک اصطلاح به کار می‌بردند که گویی مکاشفه شاعرانه بین ساختار و بنا صورت می‌گیرد. آنها اصطلاح فن‌آوری را ناقص دانسته زیرا صرفا به ساختار میپردازد در قرن نوزدهم با پیدایش روش‌های نوین ساخت‌وساز معنای جدیدی پدید آمد(گلابچی و شاهرودی، 1386، 5).
سازه‌های جدید و آهنی، پژوهش و تحلیل علمی عادات زندگی، ساخت‌وساز ساختمان و ظاهر را متحول کرد که منجر به پیدایش گفتمان ادراک تکنیک گردید اصطلاح تکتونیک از واژه یونانی تکتون مشتق شده است؛ که به معنای نجار است و به دانش نجاری اشاره دارد (افشاری، 1399، 93). به گفته فرامپتون اصطلاح تکتونیک به شکل صفت و به معنای تعلق به ساختمان استفاده شد و در ابتدا توصیف‌کننده معماری مدرن بوده است (شایانفر، 1383، 17) همچنین معنای دیگری در جهت تکمیل آن بکار میرود و آن هنر ساخت‌وساز است درحالی‌که تخنه از ریشه‌شناسی اشاره به آشکارسازی شاعرانه همه رشته‌هایی است که در آن صنعت و دانش موردنیاز است(Mayo, 2015, 528).
تکتونیک حاکی از هنر است و نماینده آن هنر نجاری است که غالبا نشاندهنده هنر ساخت‌وساز و معماری است. نجاری نشاندهنده سازه‌هایی خطی سبک وزن است که به هم متصل می‌شوند و توده جامد بنا را پدید می‌آورند. در ساخت مدرن چوب به‌عنوان متریال اصلی با فولاد و بتن جایگزین میشود(فیضی و اسماعیلدخت، 1394، 183). ادراک تکنیک با مقایسه با اصطلاحات ساخت‌وساز و ساختار دارای تعریف دقیق‌تری میشود هر سه این اصطلاحات دارای تشکیل‌دهنده یک سیستم است. کروز در مقاله خود این سه را نزدیک اما متمایز دانسته است که نشاندهنده یک سیستم مبتنی بر انتخاب مصالح و مدیریت به‌کارگیری آن‌هاست(Cruz, 2017, 59).
مفاهیم اصلی که ریشه بر تاریخ و تکامل ادراک تکنیک دارند شامل موارد زیر است؛
جدول1. مفاهیم موجود در مطالعات تکتونیکی
مفاهیم | تعریف نوع بررسی | رفرنس |
آناتومی | اجزا و مولفههای سیستم‌های ساختمانی | (افشاری، 1399) |
تکتونیک و استرتومیک | که به مطالعه ابزار و روش‌های ساخت و همچنین مصالح در محیط ساخته‌شده پرداخته میشود. | (فیضی و اسماعیلدخت، 1394) |
جزئیاتی اجرایی اجزا | مطالعه مفاصل و سایر قسمت‌هایی که تشکیل‌دهنده کوچک‌ترین مقیاس یک اثر هنری می‌باشند | (Cruz, 2017) |
مکان | مطالعه یک زمینه خاص از ساختار تکتونیکی یک ساختمان | (شاهرودی و گلابچی، 1386) |
نمایش تزئینات | رابطه بین واقعیت ساختار ساختمان و روکش سطوح کاربردی برای نمایش زیبایی آن مانند (هواکش،...) | (Mayo, 2015) |
فضا | مطالعه رابطه بین ایجاد فضا و ساختار ویژگی‌های نمایشی یک ساختمان | (Schwarz, 2017) |
اکتونیک | مطالعه شرایطی که در آن ساختمان و یا اجزای آن اجرا میشود. | (Madse et al., 2015) |
n تکتونیک معماری
کارل بوتیچر3 نظریهپرداز بزرگ تکتونیک معماری، این مفهوم را به روش‌های گوناگون روشن می‌کند. دریکی از سطوح مفهومهای بوتیچر به همبستگی بین اجزای ساختاری که یکپارچه شده‌اند اشاره می‌کند. اجزای ساختاری نشاندهنده فرم کالبدی بنا هستند. در هستی‌شناسی و بازتعریف تکتونیک تمایزاتی را ارائه می‌کند. نگاه هستی‌شناسی ادراک تکنیک، اهداف عملکردی، ساختاری و فرهنگی را نمایش میدهد؛ اما در بازتعریف ادراک تکنیک اهداف زیباشناختی و خصوصیات ماده ذکر میشود بوتیچر با مقایسه تعریف هستی‌شناسی و بازتعریف تکتونیک بر ارزشهای نمادین کالبد برای ایجاد پیوستگی تاکید می‌کند(Schwarz, 2017, 45). گرتفرید سمپر4 معمار و نظریهپرداز، تکتونیک را اصطلاحی عنوان کرد که برای ساختمان‌هایی با سازه‌ها سبک و دارای تیر بکار میرود. سمپر ماهیت ادراک تکنیک را درک کاربرد مصالح مختلف در ساختمان و خلق نوعی بیان فرهنگی است، بنابراین کاربرد تکتونیک را میتوان به فرم معماری و رابطه آن با فرهنگ میشود(Sekler, 1965, 91). نیل لیچ 5 و همکاران مفهوم ادراک تکنیک را با مصالح و صنایع دست‌ساز بکار رفته در بنا میداند که دارای وزن کم باشد و در فرم کالبدی بنا به کار رود(Leach et al., 2004, 174)
ادوارد سکلر6 ادراک تکنیک معماری را برحسب ساختار و ساختمان تعریف می‌کند او بین آنها تمایز قائل شد، ساختار به‌عنوان اصول نظم‌بخشی و کاربرد انواع مصالح در کالبد میداند درحالی‌که ساخت‌وساز را به‌عنوان یک ظاهر کالبدی که به‌صورت اصول و یک ارزش خاص متبلور میشود. او دو حالت را برای سه واژه (ساخت‌وساز، ساختار، ادراک تکنیک) ارائه می‌کند. معماری در ساختار و ساخت‌وساز کنترل ندارد اما باعث تجلی هنر در فرم کالبدی میشود به‌عبارت‌دیگر، ادراک تکنیک یکپارچگی بین سازه و ساختار به‌وسیله پوشش کالبدی است. کالبد ظاهری ساختمان می‌تواند واکنش احساسی را برانگیزد که به‌وسیله پیوستگی همدلی بین اجزای آن ایجاد میشود (Sekler, 1965, 101).
فرامپتون7 مورخ و استاد معماری، تکتونیک معماری را به‌عنوان یک حرکت انتقادی و روشی متمایز از ساخت که در آن به جنبه‌های زیباییشناختی فرم و کالبدی به شکل توصیف هنری تاکید می‌کند. با تشریح و توصیف این نوع ادراک تکنیک در معماری اجزا به‌صورت یکپارچه بوده و عوامل به‌تنهایی عمل نمی‌کنند. عوامل اصلی ادراک تکنیک در معماری، جزئیات، مصالح، اتصالات، ساخت، تعامل ساخت‌وساز، مسائل زیست‌محیطی و فرهنگ بومی است(Frampton,1995, 47)
او به فرم هنری ادراک تکنیک تاکید کرد و آن را شعر سرایی ساخت‌وساز نامید و راه جلوگیری از آن را جلوگیری از انحطاط فرهنگی و کالایی سازی معماری میداند. بر این اساس، تعریف ادراک تکنیک را میتوان جوهر معماری دانست که شامل این موارد است؛ ادراک تکنیک شامل چیزهای است که به جنبه‌های زیباییشناختی ساختار و کالبد در مصالح ساخت میپردازد و تمایل دارد صنعت و تکنولوژی ساخت را در رکن، جزئیات و اتصالات قرار میدهد که این وسیله‌ای برای نشان دادن فرهنگ در کالبد یک بنا است این امر نیازمند تعاملی هدفمند بین مردم، طبیعت و فرهنگ است. تصویر1، چارچوب مفهومی به‌دست‌آمده از ادبیات نظری را نشان میدهد.
تصویر1. چارچوب مفهومی به‌دست‌آمده از ادبیات نظری
n روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش از نوع کاربردی- بنیادی است. ماهیت روش ترکیبی از نوع تودرتو کیفی در کمی است؛ که از دو بخش تشکیل شده است. در مرحله کیفی با استعانت از تکنیک‌های گراند تئوری (کدگذاری باز، محوری) سعی به تقلیل داده‌ها دارد. ابزار گردآوری در این مرحله مصاحبههای نیمه‌باز با سوالات کوتاه است که از متخصصین درباره ارتباط مولفههای تکتونیک با بناهای برگزیده فرهنگی 20 سال اخیر بوده است. رویکرد کدگذاری با استفاده از تفسیر، توصیف و کدگذاری زنده است در این مرحله از نرمافزار ATLASTI نسخه 8 استفاده شده است. باورپذیری سوالات و صحت سنجی آن به‌وسیله دلفی آینده‌پژوهی با فاز (طوفان فکری، تحدید، انتخاب) انجام شده است. پس از انتخاب مولفههای تکتونیک و استخراج آنها منطبق بر نمونه‌های منتخب‌شده، مرحله کمی صورت می‌پذیرد. در مرحله کمی ابتدا پرسشنامه با طیف لیکرت تدوین گردید. هر سوال پرسشنامه نماینده یک مولفه است. سپس بین هریک از کاربران فضا (بازدیدکنندگان بناهای فرهنگی) توزیع گردید. حجم نمونه به‌وسیله جدول مورگان انتخاب شد که حد بالای جدول که شامل 384 نفر است انتخاب گردید. این مرحله با استفاده از روش علی- مقایسه‌ای و با بهرهگیری از آمارههای استنباطی و پیش‌بین به استخراج مولفه‌ها و بررسی سهم عاملی مولفه‌ها و صحتسنجی آن‌هایی که استخراج شده‌اند، پرداخت. روایی ابزار پژوهش از طریق فرمول 8CVR و پایایی به‌وسیله آلفای کرونباخ محاسبه گردید. مقدار روایی پژوهش CVR=0.75 و مقدار پایایی آن 74/0 است. تصویر 2، فرایند تحقیق را نمایش میدهد.
تصویر2. فرآیند تحقیق
برای انتخاب بناهای فرهنگی جهت مطالعه، از نظرات اساتید دانشگاه تهران (به دلیل سهولت دسترسی) استفاده گردید و به آنها نمونه‌هایی از بناهای ساخته‌شده از ساختمانهای فرهنگی معاصر در دو دهه اخیر معرفی شد. جهت انتخاب اساتید در این تحقیق بر اساس جدول 2 معیار ورود و خروج به تحقیق در نظر گرفته شد:
جدول 2. معیار ورود و خروج در تحقیق کیفی
معیار ورود به تحقیق ابنیه | معیار خروج از تحقیق ابنیه | معیار انتخاب برای مصاحبه |
اجماع نظری در انتخاب آن وجود داشته باشد. | در شهر واقع نشده باشد. | عضو هیئت‌علمی باشد. |
مجموعه فرهنگی شاخص ازنظر زیبایی باشد. | ساکنین آن اطلاعات کافی از آن نداشته باشند. | آشنایی با مباحث تکتونیک داشته باشد. |
اطلاعات آن قابل‌دستیابی باشد. | دارای محدودیت خاص در طراحی باشد. | دارای مقاله در مورد یکی از متغیرهای عنوان را داشته باشد. |
در سیستم ارجح گذاری امتیاز ضریب کندال آن بالاتر از 5/0 را کسب نماید. | بخشی از آن توسط کسی دیگر طراحی شده باشد. | دارای طراحی ابنیه فرهنگی باشد. |
مصالح متنوع در آن به کار رفته باشد و دارای تکنولوژی در کاربست مصالح باشد. | بازسازی شده باشد. | زیرشاخه رشته معماری یا شهرسازی و یا عمران باشد. |
همچنین نحوه انتخاب آنها بر اساس نمونه‌گیری هدفمند و بر اساس مشاهدات پژوهشگر است. در مرحله مصاحبه و انتخاب هیئت متخصص در دلفی آینده‌پژوهی از سیستم نمونه‌گیری گلوله برفی استفاده میشود.
گام اول شامل تمام اساتید دانشکده هنر و معماری دانشگاه‌های تهران است که سعی بر آن بود که با استفاده از روش گلوله برفی، مصاحبه نیمه ساختاریافته با آنها صورت گیرد. در این گام ابتدا فهرستی از متخصصین كه جامعه آماري موردنظر با توجه به معیارهای ورود و خروج در جدول 2 را تشكيل می‌دادند تهيه شد. با در نظر گرفتن اين موارد، براي 46 نفر از طراحان و معماران، نامه درخواست مصاحبه ارسال گرديد. مصاحبه نهايي از كساني كه پاسخ درخواست را دادند (نمونه‌گیری در دسترس) و نيز با درخواست از مصاحبه‌شوندگان براي معرفي طراحان و معماران خبره ديگر (نمونه‌گیری گلوله برفي) انجام شد. درنهايت 28 از خبرگان در اين مصاحبه شركت كردند. برخي از مصاحبهها به‌صورت فردي انجام شد و در تعدادي از مصاحبهها، همكاران طراح نيز شركت داشتند. در جدول 3، ویژگی افراد مورد مصاحبه بیان شده است.
افراد مورد مصاحبه | تعداد | فراوانی تجمعی | درصد تجمع |
اساتید معماری | 10 | 35.7 | 35.7 |
اساتید معماری منظر | 9 | 32.14 | 67.85 |
اساتید طراحی شهری | 8 | 32.15 | 100 |
جمع | 28 | 100 | 100 |
سوالات مصاحبه شامل موارد زیر بود:
- تعاریف خود را از واژگان تکتونیک، زیباییشناختی بیان نمایید؟
- گرايشهای عمده در روند تحولات فرمى در طراحى معمارى بناهای فرهنگی معاصر ايران پس از انقلاب اسلامى چیست؟
- تغييرات یا تحولات سازه‌ای در معماري بناهاي شاخص فرهنگي معاصر ایران در 20 سال اخير، چگونه بوده است؟
- آیا تکتونیک بر تغييرات زیباییشناختی مؤثر بوده‌اند؟ اگر بلي چگونه بوده است؟
- کدام‌یک از مؤلفه‌های ادراک تکتونیک نقش بیشتری در خلق زیباییشناسی در بناهای شاخص فرهنگی شهر تهران دارند؟
نتیجه انتخاب برای درستی عمل و روایی صوری از اساتید دانشگاهی پرسش به عمل میآید. در مرحله کمی توزیع پرسشنامه‌ها به‌صورت تصادفی بوده است.
در جدول 4، خصوصیات بناهای منتخب به شرح زیر است؛
جدول4. بناهای منتخب و ضریب کندال9 بناهای برگزیده برای ورود به تحقیق
نام بنای فرهنگی | توضیحات | ضریب کندال | تصاویر |
مجموعه باغ کتاب(1386) | یک مجموعه فروشگاه کتاب و سرگرمی‌های علمی در منطقه عباس‌آباد تهران است. این باغ از شرق با کتابخانه ملی ایران، از شمال‌شرقی با فرهنگستان‌های علوم و زبان و ادب فارسی، از شمال‌غربی با باغ هنر و از غرب با باغ‌موزه دفاع مقدس همسایه است. بخشی از این باغ متعلق به شرکت عبا به مدیریت هیئت‌رئیسه علی مقدم امین عزیزی و عباس الهیاری است وسعت باغ کتاب تهران ۱۱۰ هزار مترمربع است که ۶۵ هزار مترمربع آن ساختمان نمایشگاهی، تالارها همایش و اداری است و مابقی آن را فضای سبز و یک دریاچه مصنوعی تشکیل میدهد. فضای داخلی باغ کتاب تهران شامل چهار بخش اصلی با نام‌های بهارستان (کودک و نوجوان)، خیالستان (فناوری‌های دیجیتال)، نگارستان (سالن‌های سینما) و سروستان (عمومی و بزرگ‌سال) است و در دوطبقه ساخته‌شده است. . (URL 1) | 812/0 |
|
پردیس تئاتر تهران (1386) | بزرگ‌ترین مجموعه سالن تئاتر ایران است که در منطقه ۱۵ تهران قرار دارد. ساختمان تئاتر خاوران در زمینی به مساحت ۲۸۰۰ مترمربع و با زیر بنایی حدود ۱۶۰۰۰ مترمربع بنا شده است. تئاتر خاوران مرکز تخصصی برای تئاتر است. این مرکز در همسایگی فرهنگسرای خاوران ساخته‌شده است. شهرداری تهران گزارش داده که در نیمه خرداد ۱۳۹۲ این مرکز نمایشی آغاز به کار می‌کند. این مرکز هنری و فرهنگی قرار است به‌عنوان میزبان جشنواره‌های بینالمللی نمایشی مورداستفاده قرار گیرد. تئاتر خاوران گنجایش ۱۰۰۰ نفر را داشته و ظرفیت برگزاری تئاتر موزیکال، تئاتر سنتی، اجرای ارکستر سمفونیک و کنسرت موسیقی را نیز دارد. این مرکز دارای ۴ سالن نمایش تجربی با گنجایش ۱۵۰ نفر و یک سالن ویژه نمایش‌های عروسکی است. (URL 1) | 642/0 |
|
پردیس سینما گالری ملت(1382) | در منطقه ۳ شهرداری تهران و در زمینی کشیده و با شکلی نامعین به مساحت ۶۰۰۰ مترمربع و زیربنای ۱۵۰۰۰ متر در منتهی‌الیه جنوب غربی بوستان ملت (پارک ملت) احداث گردیده است. پردیس ملت دارای ۱۱ سالن نمایش مخصوص سینما و یک سالن مخصوص انواع تجمعات فرهنگی است. این مجموعه فضاهای مناسبی جهت برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های مختلف دارد. در مجموعه پردیس ملت یک گالری با امکانات پیشرفته نورپردازی جهت برگزاری نمایشگاه‌های مختلف هنری وجود دارد. فودکورتی با انواع غذاهای ایرانی و فرنگی در محیطی زیبا و چشم‌اندازی کم‌نظیر در این مجموعه فعال است. (URL 1) | 743/0 |
|
کتابخانه ملی ایران(1383) | ساختمان کتابخانه ملی در بزرگراه شهید حقانی و ساختمان گنجینه اسناد ملی ایران در خیابان میرداماد تهران واقع شده است. این مجموعه فرهنگی دارای ۱۲ شعبه استانی در سراسر کشور است. اداره عضویت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران مسئول بررسی و تأیید شرایط عضویت برای مراجعان و تعیین سطوح عضویت آنان است. ساختمان کتابخانه ملی در بزرگراه شهید حقانی و ساختمان گنجینه اسناد ملی ایران در خیابان میرداماد تهران واقع شده است. این مجموعه فرهنگی دارای ۱۲ شعبه استانی در سراسر کشور است. اداره عضویت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران مسئول بررسی و تأیید شرایط عضویت برای مراجعان و تعیین سطوح عضویت آنان است. (URL 1) | 584/0 |
|
پردیس سینمایی آزادی (1385) | پس از کش‌وقوس‌های فراوان، پروژهٔ بازسازی سینما آزادی طی مراسمی با حضور محمدباقر قالیباف، تعدادی از مدیران ارشد شهرداری تهران و نهادهای فرهنگی کشور در روز بیست و نهم فروردین‌ماه سال ۱۳۸۵ آغاز شد. عملیات اجرایی بازسازی سینما آزادی به‌طورجدی در سال ۱۳۸۵ با مشارکت شهرداری تهران آغاز شد و در اواخر بهمن ۱۳۸۶ به پایان رسید. مجموعهٔ جدید تجاری-فرهنگی سینما آزادی دارای ۵ سالن شامل یک سالن ۶۰۰ نفره و چهار سالن ۲۰۰ نفره، دو رستوران، سه کافی‌شاپ و ۴ طبقه تجاری با نام پردیس سینمایی آزادی است. هم‌اکنون مدیریت این پردیس سینمایی به عهده رضا سعیدی‌پور است که با بیش از ۱۲۰ هزار نفر بازدیدکننده در ماه پربازدیدترین سینما کشور محسوب میشود. (URL 1) | 416/0 |
|
پردیس سینمایی تماشا(1382) | مجموعه‌ای فرهنگی-هنری واقع در منطقه ۱۸ شهر تهران (ابتدای بلوار مداین و به فاصله چند ده متر از میدان معلم)، مجهز به یک سالن ۳۱۸ نفره و دو سالن ۱۵۰ نفره، رستوران، چایخانه، تالار اسکیت پیش‌بینی شده در آخرین طبقه، خانه اسباب‌بازی، مجموعه خدماتی - تجاری شامل ۷۰ فروشگاه، پارکینگ و… است که در زمستان ۱۳۸۵ با حضور شهردار تهران به افتتاح رسیده است. مجموعه در چهار طبقه و در مساحتی معادل ۴۰۰۰ مترمربع و سطح زیربنای ۷۴۰۰ مترمربع (۲۵۰۰ متر زیرزمین) اجرا شده و داری یک سالن با گنجایش ۳۱۸ و دو سالن با گنجایش ۱۵۰ نفر است و از حیث وسعت در زمان گشایش بزرگ‌ترین مجتمع سینمایی ایران به شمار می‌رفته است. روند طراحی و ساخت مجموعه روی‌هم سه سال زمان و چهل میلیارد ریال هزینه دربرداشته است و بنا به ادعای سازندگان آن، در تمامی جریان طراحی و اجرا تا بهره‌برداری سعی در به‌کارگیری فناوری روز جهان در تمامی زمینه‌ها شده است. (URL 1) | 511/0 |
|
n تحلیل یافته‌ها
n یافتههای کیفی
n خلاصه‌ای از مصاحبهها
در این بناها میتوان نحوه ساخت و کاربرد متریال را به‌صورت گوناگون در جداره‌های داخلی و خارجی مشاهده نمود مانند به‌کارگیری سنگ، اجرای تأسیسات، نحوه کارگزاری پله و... بسیار تغییر کرده و قانونمند شده بود (کدگذاری: فن ساخت،...).
تعامل بین مردم و محیط با به‌کارگیری پنجره‌های سرتاسری به‌صورت مختلف ازجمله بصری و غیر بصری اتفاق می‌افتد و میتوان همه حال نظاره‌گر شرایط بیرون بود همچنین فضاهایی برای گذران اوقات در فصول مناسب در نظر گرفته می‌شد (کدگذاری: تعامل بین مردم با محیط،...).
تزئینات موجود در این بناها بیشتر از فرهنگ گرفته‌شده است به‌صورت یکپارچه با فرم کلی بنا (شکل سه بعدی اثر فرهنگی) پدید آمده و جلو و عقب رفتن عناصر مختلف در نما می‌تواند تداعی‌کننده همین امر باشد بیشتر کاربرد تزئینات محدود به به‌کارگیری طرح‌های خاص نیست بلکه نحوه قرارگیری مصالح متنوع خود توانسته باعث ایجاد تزئینات شود (کدگذاری: تزئینات، پیروی از فرهنگ،...)
اکثر این بناها دارای دو زمان مختلف طراحی کالبدی بیرونی می‌باشند به‌طور عامیانه نما برای روز و شب طراحی شده است و از نورپردازی‌های خطی و نقطه‌ای برای این امر بهره گرفته‌شده است (کدگذاری باز: نورپردازی کالبدی)
تصویر 3، کدهای به‌دست‌آمده از مصاحبههای نیمه ساختاریافته برگرفته از نرمافزار Atlasti نسخه 8 را نشان میدهد.
تصویر3. کدهای به‌دست‌آمده از مصاحبههای نیمه ساختاریافته برگرفته از نرمافزار Atlasti نسخه 8
براین اساس تعداد 34 کد استخراج گردید که بعد از انطباق دهی با مضامین ادراک تکنیک تعداد 6 عدد از آنها حذف گردید و در انتها تعداد 28 عدد از آنها باقی ماند. ازنظر اندیشمندان پرتکرارترین مولفه مربوط به اشکال نما با برجستگی 21 و کم تکرارترین مربوط به جهت‌گیری فضایی با تعداد 7 است.
n یافتههای کمی
بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از آمار توصیفی 256 نفر (66.6%) از حجم نمونه را مردان و 128 نفر را زنان (33.3%) را زنان تشکیل داده است در گروه سنی 20-30،30-40،40-50،50-60 سال بوده‌اند. روش کار چنین است که به ازای تاثیرگذاری هر ضوابط بر هر یک از مولفههای تکتونیک یک سوال تدوین و در اختیار کاربران فضا (بازدیدکنندگان بناهای فرهنگی) قرار می‌گیرد. هر سوال پاسخی بین طیف 1 تا 5(خیلی کم تا خیلی زیاد) را داراست. مجموع نمرات شاخص‌های یک مولفه به معنای امتیازی است که هر فرد به کیفیت موردنظر داده است پس نمره قابل کسب هر کیفیت بین 1 تا 5 است. نتایج آمار توصیفی و پراکنش داده‌ای در تصویر 4 نشان میدهد که بیشترین فراوانی مولفههای تکتونیک مربوط به فن ساخت با مقدار (1901) و کمترین مقدار مربوط به فرم کلی (شکل سه بعدی اثر فرهنگی) با مقدار (1214) است. حمایت میانگین حرکتی از فراوانی داده‌ها نشان از مستدل بودن ابزار برای گردآوری داده‌ها است.
تصویر4. فراوانی داده‌ها
n آمارههای استنباطی
در این مرحله پس از انتخاب متغیرهای برگزیده با روش دلفی، پرسشنامه‌ای تدوین می‌گردد و به‌صورت تصادفی بین کاربران فضا (بازدیدکنندگان بناهای فرهنگی) و دانشجویان معماری و متخصصین توزیع می‌گردد لازم به ذکر است اسناد مربوطه و تصاویر آثار فرهنگی برگزیده به افراد پرکننده پرسشنامه نشان داده میشود. نتایج وارد نرمافزار ORIGINPRO نسخه 2022 میشود برای تحلیل از روابط پیش‌بین(رگرسیون) و روابط همبستگی استفاده میشود. برای بررسی نوع پارامتریک و نا پارامتریک بودن داده‌ها ازTwo- Sample Kolmogorov-Smirnov Test بهره گرفته میشود.
جدول5. آزمون کولموگروف اسمیرنوف برای بررسی نرمال بودن متغیر مولفههای تکتونیک
p | Z کولموگروف اسمیرنوف | انحراف استاندارد | میانگین | متغیر |
194/0 | 708/0 | 35/5 | 28/21 | مولفههای تکتونیک |
همان‌گونه که در جدول بالا مشاهده می‌گردد آزمون کولموگروف اسمیرنوف برای نمره مولفههای تکتونیک معنادار است(194/0=p) و بنابراین خروجی درونی و بیرونی آنها دارای توزیع نرمالی نیستند و باید از تحلیلهای ناپارامتریک برای آن استفاده کرد. (جدول 5)
جدول 6. همبستگی مولفههای تکتونیک در آثار شاخص فرهنگی
درجه آزادی | سطح معناداری | ضریب همبستگی | متغیر |
384 | 001/0 | 411/0 | توده فضا |
384 | 004/0 | 723/0 | مدیریت به‌کارگیری مصالح و اجزای آن |
384 | 011/0 | 674/0 | حفظ مسائل زیست‌محیطی |
384 | 012/0 | 625/0 | فن ساخت |
384 | 008/0 | 741/0 | پیروی از فرهنگ |
384 | 008/0 | 463/0 | تعامل بین مردم و طبیعت |
384 | 006/0 | 294/0 | قواعد هندسی |
384 | 005/0 | 741/0 | سازمان‌دهی فضایی |
384 | 017/0 | 510/0 | به‌کارگیری سازه در معماری |
384 | 014/0 | 684/0 | سلسله‌مراتب فضایی |
384 | 021/0 | 562/0 | نوع مصالح |
384 | 022/0 | 690/0 | اتصال سازه و معماری |
384 | 002/0 | 498/0 | جهت‌گیری فضایی |
384 | 001/0 | 518/0 | زیبایی همسو با عملکرد |
384 | 004/0 | 839/0 | یکپارچگی اجزاء |
384 | 011/0 | 454/0 | دسترسی فضاها به محیط |
384 | 012/0 | 453/0 | نحوه اتصال بیرون و درون |
384 | 011/0 | 782/0 | هم‌زبانی سازه و معماری |
384 | 013/0 | 654/0 | پیش‌آمدگی و عقب رفتگی |
384 | 014/0 | 687/0 | اشکال نما |
384 | 012/0 | 639/0 | کاربرد فرهنگ در کالبد |
384 | 011/0 | 483/0 | نورپردازی کالبدی |
384 | 014/0 | 758/0 | نحوه قرارگیری اشکال کنار هم |
384 | 013/0 | 625/0 | تزئینات |
384 | 021/0 | 587/0 | فرم کلی(شکل سه بعدی اثر فرهنگی) |
در جدول 6، همبستگی مولفههای تکتونیک در آثار شاخص فرهنگی رانشان میدهد. به‌طورکلی پس از نتایج به‌دست‌آمده از همبستگی مولفههای تکتونیک در بناهای فرهنگی برگزیده و شاخص مشخص شد مولفههای یکپارچگی اجزا که دارای ضریب همبستگی با مقدار(839/0) دارای بیشترین همبستگی با دیگر مولفه‌هاست که با افزایش 1 واحدی آن میتوان باعث افزایش ماکزیمم در دیگر مولفه‌ها گردید و کمترین مربوط به مولفه قواعد هندسی با مقدار (294/0) است.
سپس برای استفاده از نوع رگرسیون خطی و یا چند متغیره از نمودار ماتریس همبستگی درونی متغیرها استفاده میشود. پس از ترسیم نمودار ماتریس همبستگی مشخص گردید عوامل فاقد رابطه خطی می‌باشند پس بهرهگیری از رگرسیون چند متغیره صحیح است. (تصویر 5)
تصویر 5. نمودار ماتریس همبستگی مولفه‌ها برگرفته از نرمافزار ORIGINPRO نسخه 2022
در رگرسیون چند متغیره در هر مرحله متغیر مستقل را وارد یا حذف می‌کند تا سرانجام به مدل بهینه دست پیدا کند. با نگاهی به معادله فوق میتوان دریافت با افزایش یا کاهش یک واحدی از شاخص‌های آثار فرهنگی و با ثابت ماندن دیگر فاکتورها، متغیرهای موجود در آن به میزان‌های مختلفی تحت تاثیر قرار می‌گیرند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از مدل رگرسیونی مشخص میشود بیشترین ضریب تعیین با مقدار(000/1) مربوط به مولفه فن ساخت و کمترین مربوط به مولفه تزئینات با مقدار(265/0) است. در جدول 7، مقدار رگرسیون مولفههای تکتونیک در آثار شاخص فرهنگی ارائه شده است.
جدول 7. رگرسیون مولفههای تکتونیک در آثار شاخص فرهنگی
معناداری | t | β | F | ضریب تعیین | متغیر |
008/0 | 571/44 | 762/0 | 217/314 | 867/0 | توده فضا |
007/0 | 365/31 | 372/0 | 147/523 | 895/0 | مدیریت به‌کارگیری مصالح و اجزای آن |
006/0 | 255/31 | 872/0 | 381/852 | 580/0 | حفظ مسائل زیست‌محیطی |
001/0 | 479/58 | 685/0 | 921/298 | 000/1 | فن ساخت |
003/0 | 982/21 | 597/0 | 257/247 | 612/0 | پیروی از فرهنگ |
001/0 | 134/11 | 436/0 | 321/644 | 656/0 | تعامل بین مردم و طبیعت |
009/0 | 425/24 | 852/0 | 523/845 | 645/0 | قواعد هندسی |
009/0 | 132/23 | 665/0 | 254/754 | 645/0 | سازمان‌دهی فضایی |
018/0 | 121/48 | 213/0 | 541/124 | 715/0 | به‌کارگیری سازه در معماری |
024/0 | 963/47 | 425/0 | 241/232 | 514/0 | سلسله‌مراتب فضایی |
016/0 | 564/43 | 414/0 | 321/201 | 795/0 | نوع مصالح |
021/0 | 448/49 | 421/0 | 124/443 | 323/0 | اتصال سازه و معماری |
014/0 | 214/15 | 421/0 | 134/522 | 958/0 | جهت‌گیری فضایی |
012/0 | 216/22 | 615/0 | 265/229 | 921/0 | زیبایی همسو با عملکرد |
037/0 | 552/22 | 424/0 | 412/323 | 421/0 | یکپارچگی اجزاء |
014/0 | 354/18 | 423/0 | 211/441 | 346/0 | دسترسی فضاها به محیط |
006/0 | 341/32 | 454/0 | 541/321 | 821/0 | نحوه اتصال بیرون و درون |
001/0 | 324/23 | 341/0 | 991/621 | 285/0 | هم‌زبانی سازه و معماری |
009/0 | 839/28 | 578/0 | 920/581 | 675/0 | پیش‌آمدگی و عقب رفتگی |
021/0 | 581/48 | 514/0 | 654/218 | 754/0 | اشکال نما |
014/0 | 566/48 | 542/0 | 382/752 | 756/0 | کاربرد فرهنگ در کالبد |
011/0 | 698/29 | 541/0 | 321/514 | 661/0 | نورپردازی کالبدی |
012/0 | 214/32 | 654/0 | 167/428 | 874/0 | نحوه قرارگیری اشکال کنار هم |
016/0 | 807/16 | 221/0 | 175/431 | 265/0 | تزئینات |
015/0 | 458/13 | 521/0 | 425/154 | 727/0 | فرم کلی (شکل سه بعدی اثر فرهنگی) |
در مرحله بعد برای نیل به این امر که کدام‌یک از مولفه‌ها به‌صورت زوجی با یکدیگر دارای همبستگی بیشتری هستند، از همبستگی گرافیکی بین مولفه‌ها بهره گرفته میشود. نتایج نشان میدهد که فن ساخت و یکپارچگی اجزا دارای بیشترین ضریب همبستگی زوجی با مقدار(77/0) هستند در مرحله بعد نحوه اتصال بیرون و درون با پیروی از فرهنگ با مقدار(35/0) است و کمترین مربوط به نحوه قرارگیری اشکال کنار هم با فرم کلی (شکل سه بعدی اثر فرهنگی) با مقدار (014/0) است. در جدول 8، همبستگی گرافیکی مولفههای تکتونیک در بناهای شاخص فرهنگی نمایش داده شده است.
جدول8. همبستگی گرافیکی مولفههای تکتونیک در بناهای شاخص فرهنگی
| ||
|
|
|
0.14=r | 0.35=r | 0.77=r |
در مرحله بعد برای نیل به دسته‌بندی مولفه‌ها برای کاربست هم‌زمان جهت افزایش سهم عاملی و اثربخشی از مدل‌سازی PN بهره گرفته میشود. (جدول 9) بر اساس دسته‌بندی مشخص میشود که پیروی از فرهنگ، تعامل بین مردم و طبیعت، قواعد هندسی، زیبایی همسو با عملکرد، سلسله‌مراتب فضایی، به‌کارگیری سازه در معماری، یکپارچگی اجزا، فرم کلی (شکل سه بعدی اثر فرهنگی) دارای تاثیر زیاد بر روی یکدیگر در جهت افزایش شدت اثر می‌باشند و در گروه اول جای می‌گیرند.
در گروه دوم، نوع مصالح، فن ساخت، توده فضا، به‌کارگیری مصالح و اجزای آن، حفظ مسائل زیست‌محیطی، نحوه قرارگیری اشکال کنارهم، دارای تاثیر مضاعف بر روی یکدیگر در جه افزایش اثرگذاری می‌باشند. در گروه سوم، نحوه اتصال بیرون و درون، پیش‌آمدگی و عقب رفتگی، هم‌زبانی سازه و معماری و در گروه چهارم جزئیات کارا، جهت‌گیری فضایی، اشکال نما، سناریو کالبدی قرار می‌گیرد. همچنین مشخص میشود بیشترین مقدار در کلیه پرسشنامه‌ها به‌صورت انفرادی مربوط به مولفه پیروی از فرهنگ و یکپارچگی اجزا است.
جدول9. مدل‌سازی PN مولفههای تکتونیک در بناهای منتخب
Principal Component Analysis | |
|
|
در بخش کیفی و نتایج به‌دست‌آمده از مطالعات آن مشخص میشود که مولفههای استخراج شده بیشتر در قالب عینی جای می‌گیرد و ازنظر آنها ترکیب‌بندی اشکال نما نشاندهنده اثرات بزرگ‌تری بر زیبایی است و این تاکید بر مولفههای عینی و به‌ویژه کالبدی در حوزه ادراک تکنیک می‌نماید.
بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از دامنه تغییرات پاسخ‌های به‌دست‌آمده از آمارههای توصیفی و حد بالا و پایین پاسخ‌ها مشخص گردید که کاربران و پاسخ‌دهندگان پرسشنامه تقریبا در تمامی سوالات از یک رویکرد استفاده می‌گردد و دامنه تغییرات آنها محدود و کم است که به افزایش و اعتبار پاسخ‌های به‌دست‌آمده تاکید بیشتری می‌کند در بین نتایج به‌دست‌آمده از ادراک تکنیک معماری تمامی معماران به‌وسیله یکپارچگی اجزا در آثار خود باعث بهبود دیگر شاخص‌های ادراک تکنیک می‌شدند اما قواعد هندسی که از قواعد هندسی شناخته شده پیروی نمی‌کردند نتوانسته‌اند باعث افزایش دیگر مولفه‌ها شوند شاید نبود اصالت و یا قانونی که منجر به زیبایی منتج شده از هندسه معماری مدرن باشد وجود این حالت را شدید می‌کند.
یکپارچگی اجزا توانایی ادراک کاربران از ماهیت یک بنا بیشتر کرده و اجازه میدهد آنها در ذهن خود راحت‌تر طرح‌واره تشکیل دهند و تعامل آنها را با محیط پیرامونی بیشتر می‌کند که این یک عامل مهم در برقراری ارتباط با محیط برای ادراک زیبایی است. همچنین به‌وسیله کاربست آن میتوان بیشتر مولفه‌ها را در اثرگذاری زیباییشناسی ارتقا داد. فن ساخت مهم‌ترین عامل در ایجاد زیبایی در مولفههای ادراک تکنیک است و نشان از کاربرد مصالح با جزئیات دقیق و همچنین خلق نوآوری در کاربرد جزئیات دارد. در مدل‌سازی PN مشخص چگونه کاربست مولفه‌ها در کنار یکدیگر می‌تواند منجر به زیبایی شود و الزامی برای هم‌زمانی مولفه‌ها به چه صورت است.
آنچه از ریخت‌شناسی معماری بناهای معرفی شده برمی‌آید، حاکی از بحث تکنولوژی و نحوه کاربست آن در نمای بناهای فرهنگی است. بناهای فرهنگی در اکثر موارد از کیفیت مناسبی چه به لحاظ طراحی و چه مصالح و ساختار برخوردارند. اگرچه روابط اجزای فرمال ممکن است در بسیاری موارد از پویایی حجمی آن‌گونه که در دهه‌های ۶۰ و ۵۰ شاهدیم برخوردار نباشند، اما همچنان تا حدودی بر مبنای راهکارهای معمارانه دنبال می‌شوند. در کنار این موارد همچنین بناهایی با کیفیت طراحی پایین‌تر دیده می‌شوند که به لحاظ بصری و روابط فرمال اجزا تا حدی متفاوت با گونه‌های دیگر ظاهر شده‌اند و اغلب دارای نماهایی تخت همراه با کاهش پویایی بصری‌اند. دهه‌ی 80 به بعد دوره‌ای است که با بالا رفتن سطح درآمد و تغییر، ساختار اقتصادی کشور به‌گونه‌ای پیش رفت که تغییر نظام عرضه‌ی معماری در کلیه گونه‌های بناهای مختلف به‌ویژه بناهای فرهنگی صورت گرفت.
به‌این‌ترتیب کالبد معماری بناهای فرهنگی این دهه عرصه‌ای برای تحقق ذائقه‌هایی میشود که اگرچه چندان متنوع نیستند، در هم‌زیستی نسبتاً متعادلی قرار دارند. آنچه به‌واسطه‌ی سازوکارهای پایه‌ریزی شده در دهه‌ی 8۰ رخ میدهد، آغاز جریانی است که در دهه ۹۰ در قالب اوج‌گیری روابط به‌شدت سودخواهانه عرضه‌کنندگان و درنتیجه، ایجاد سازوکاری رقابتی در این حوزه، تصمیمات تازه‌ای را در سوی عرضه به دنبال دارد؛ تصمیماتی که از سودخواهی بیشتر سرمایه‌گذاران پیروی می‌کند، چه به دلیل طمع و چه فراهم بودن سود بیشتر و یا به این دلیل که عدم موفقیت در بهرهوری از سودهای موجود می‌تواند منجر به کاهش نرخ سود شود. این تصمیمات به‌ویژه در این دوره نمود بارزش را در از بین رفتن روابط فرمال حجمی نشان میدهد؛ به‌گونه‌ای که ملاحظات اقتصادی و سودخواهانه عرضه‌کنندگان، حتی در مواردی که این عرضه از طریق به خدمت گرفتن معماران صورت می‌گیرد، اغلب دیگر مجالی برای تحقق روابط آزادانه‌ی فرمال و پویایی بازی‌های حجمی باقی نمی‌گذارد و درنتیجه از بین رفتن عرصه‌های نیمه‌خصوصی که تا حدی به‌واسطه‌ی این روابط فرمال شکل می‌گیرند را در پی داشته و به‌این‌ترتیب تمام پویایی بصری بنا به بازی‌هایی در سطح خلاصه می‌شوند. همچنین ذائقه و سلیقه در نماهای بناهای شاخص فرهنگی معاصر مسلط در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ بسیاری از دلايل حضور و تداوم خود را مرهون سازوکارهای رقابتی و سودخواهانه شدید حاکم بر نظام عرضه است، صرف‌نظر از تقاضاهایی که ممکن است به‌واسطه‌ی تلاش برای دستیابی نمادین به جایگاه افراد ثروتمند ایجادشده باشند، چندان بعید به نظر نمی‌رسد که گرایشی این‌چنین فراگیر به ذائقه‌ای عرضه‌شده‌ی مسلط در سالهای اخیر، تااندازه‌ای نیز ازآن‌جهت باشد که اساساً درک آن نیازمند تعلیمات پیچیده نبوده و خوانش آن ساده‌تر است. از این منظر، اینکه حضور چنین گرایشاتی در میان افراد تحصیل‌کرده تا چه اندازه در حال بالا بردن تعداد اعضای جمعیت ذائقه‌ای متوسط رو به پائین است، اهمیت پرداختن به مسئله‌ی عملکرد نظام آموزشی را پررنگ‌تر جلوه میدهد.
n نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر باهدف استخراج مولفههای ادراک تکنیک و ارزیابی مولفه‌ها در بناهای منتخب فرهنگی شهر تهران شکل گرفته است که با استفاده از روش ترکیبی کیفی در کمی صورت می‌پذیرد. از این نظر پارامترها بر اساس مطالعه موردی ابنیه‌ی ذکرشده موردمداقه قرار گرفت و پارامترهایی بعد از مراحل کدگذاری و تقلیل داده‌ها استخراج گردید. بر اساس تعاریف حاکم بر مبانی، متغیرهایی استخراج شد که به این صورت تاکید خود را به مفاهیم نشان دادند. مشخص شد که ادراک تکنیک در تمامی بناهای ذکرشده از ادغام اجزای ساختار، شامل سازه و جزئیات آن، جنبه‌های فنی و توجه به جزئیات خلاقانه‌ای است که بتواند با خلق نظمی هماهنگ زیبایی و فرهنگ را در قالب کالبدی برای درک مردم جامعه به نمایش بگذارد. این مفهوم با جنبه‌های احساسی، روانی و زیباییشناختی مرتبط است. به‌تدریج تعاملی بین مردم، طبیعت و فرهنگ ایجاد می‌کند و جنبه‌های گوناگون ساخت‌وساز را به‌وسیله ابعاد حاکم در معماریهای پدید آمده فرهنگی به نمایش می‌گذارد. در نتایج عددی مشخص شد در معماری صورت گرفته بیشتر جنبه‌های موجود در ادراک تکنیک را مورد واکاوی قرار داده و تفکری برای پاسخ‌دهی به آنها کرده‌اند اما نحوه قرارگیری اشکال کنار همدیگر بزرگ‌ترین دغدغه این معماران در تمامی بازه زمانی ذکر شده است.
درواقع بنا به یافتههای پژوهش دو مولفه فن ساخت و یکپارچگی اجزای تکتونیک بیشترین تاثیر و مولفه تزئینات کمترین تاثیر را در زیبایی آثار فرهنگی داشتند. این امر به این معنا است که خوانش تکتونیک اگرچه در گذشته صرفا میتوانست معیاری برای فن و ساخت و کارکرد باشد، اما امروز میتوان با توجه به تلفیق فنون و هنرها، معیار زیباشناسانه نیز باشد. بهرهگيري از فنون ساخت نو و تکنولوژي روز در صورت حفظ ارزشهاي خاص فرهنگی- اجتماعی آثار فرهنگی منتخب و اصول معماري سنتی در كنار قواعد، شرايط و ضوابط جديد، ارتباط مستقيم با افزايش مطلوبيت استفاده از تکنولوژي بخصوص در معماري دارد.
از طرفی باتوجه به پارامترهای ادراک تکنیک که شامل پوسته، جزئیات، مصالح، اجزا، سازه، ساختار، نحوه آرایش و سازمان‌دهی اجزا، برهمکنش و اتصال است، ضرورت دارد که این پارامترها در سیر تحول اجزا و شاکله دارای یکپارچگی باشند. با استفاده از مولفههای معماری تکتونيک در آثار فرهنگی منتخب، به ادغام سازه، ساخت، توجه به جنبه فنی و خلاقیت ديتيلها به روشی یکپارچه توانسته ويژگیهاي فرهنگی و زيبايیشناسی را منعکس كند.
تزئینات در معماری گذشته ایران، علاوه بر زیبایی، القای مفاهیمی چون نظم و وحدت وجودی و یکپارچگی بود که این تزیینات به تناسب محل مورداستفاده در بنا به القای مفاهیم مذبور کمک می‌کرد؛ اما در آثار فرهنگی امروز به تزریق تزئینات میپردازند و تزئینات در هیچ‌کدام از آثار فرهنگی موردمطالعه دیگر رنگ و بو یا مفاهیمی تمثیلی ندارند. درحالی‌که میتوانست از المان‌های و فنون جدید استفاده شود که درواقع اصالت ایرانی بودن و درنهایت زیبایی منحصربه‌فردی را ایجاد کند.
این پژوهش برای نیل به زیبایی بر اساس مولفههای تکتونیک، کاربست راهبردهای زیر را الزامی میداند؛
- کاربست اجزای مختلف کالبدی به‌صورت پیوسته و ایجاد وحدت بصری کل و همچنین توجه به جزئیات جدید و بدیع در کاربست مصالح نوین
- بازی با احجام در اندازه و ابعاد شکلی و به‌کارگیری ارکان کالبدی معماری منطبق بر فرهنگ بومی و ملی در جداره خارجی و داخلی ساختمان
- به‌کارگیری تزئینات به‌صورت پیوسته در فضاهای درونی و بیرونی در جهت حمایت از عملکردهای گوناگون و ایجاد پیوستگی بصری بین فضای درونی و محیط بیرونی
- به‌کارگیری چندگانه و هم‌زمان مولفههای نام برده شده در گروه‌های مختلف موثر در خلق زیبایی بناهای فرهنگی منطبق بر مفاهیم تکتونیک در پروژه‌های محرک توسعه
n پی‌نوشت
1 Romaldo Giurgula
2 Aesthetics
3 Karl Botticher
4 Gottfried Semper
5 Neil Leach
6 Eduard. Sekler
7 Kenneth Frampton
8 طبق کتاب آموزش SPSS نوشته حبیبی نسبت روایی محتوایی یا Content Validity Ratio; CVR یک روش سنجش روایی پرسشنامه است. این نسبت توسط لاوشه که یک گته مردی در عرصه روش تحقیق است، طراحی شده است. جهت محاسبه این نسبت از نظرات کارشناسان متخصص در زمینه محتوای آزمون موردنظر استفاده میشود.
9 Kendall coefficient
n فهرست منابع
§ افشاری، نورمحمد و کلهرنیا، بیژن و نوری، سید علی. (1399). تحلیل کیفی بناهای عمومی معماری معاصر ایران در دوره پهلوی دوم با رویکرد تکتونیک معماری. باغ نظر، 17(90)، 93-110.
§ امینزاده، بهناز. (1389). ارزیابی زیبایی و هویت مکان، فصلنامه هویت شهر، 5(7)، 3-14.
§ پاکزاد، جهانشاه (1393). مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری، چاپ سوم، شهیدی، تهران.
§ تقیزاده، کتایون. (1385). اهمیت تکنولوژی و نقش سازه در شکلگیری اثر معماری با رویکرد ارتقا معماری معاصر ایران. رساله دکتری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تهران.
§ حبیبی، آرش. (1386). آموزش SPSS، تهران: انتشارات نارون.
§ ﺧﻠﻮصی، اﻣﻴﺮﺣﺴﻴﻦ و ﺑﻬزادﻓﺮ، ﻣﺼﻄﻔﯽ و ﻣﺤﻤﺪي، ﻣﺮﻳﻢ. (1393). ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻮاﻣﻞ موثر ﺑﺮ ﻃﺮاﺣﯽ ﺑﺪﻧﻪ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دلالت‌های زﻳﺒﺎﻳﯽ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮ ﭘﺎﻳﺪار، 2(1)، 27-42.
§ رستمی پریزاد، رضا. (1398). نقش تکنولوژی در کیفیت فضاهای معماری و چگونگی تاثیر آن بر معماری پایدار، معماری شناسی، شماره 12، 1-6.
§ رضایی، علیرضا، حسینی، باقر. (1394). معماری تکتونیک، کنفرانس بینالمللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، 1-8.
§ شاهرودی، عباسعلی. گلابچی، محمود. (1386). تکنولوژی و معماری (مقایسه تطبیقی تاثیرات تکنولوژی سنتی و مدرن بر انسان و معماری)، اولین کنفرانس سازه و معماری. 1-8.
§ شایانفر، شیوا. (1382). جستار فلسفی در نقش تکنولوژی در معماری. پایاننامه دکترای معماری. دانشگاه تهران.
§ فیضی، محسن و اسماعیلدخت، مریم. (1394). تبارشناسی تحلیلی تکنولوژیهای نوین ساخت جهت هویتبخشی به بناهای معماری با رویکرد زمینهگرایی، مدیریت شهری، 38، 183-187.
§ کریمی، مهرداد. (1389). زیبایی برج از نگاه شهروندان، بررسی رویکرد زیباشناسانه شهروندان تهران به ساختمانهای بلند، مجله منظر، شماره 11، 56-61.
§ کمیلی بیرجندی، سعید. (1397). طراحی مرکز رشد پارک علم و فناوری استان سمنان با رویکرد تکتونیک، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشکده فنی مهندسی، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود.
§ گروتر، یورگ. (1375). زیباشناختی در معماری، مترجم: دکتر جهانشاه پاکزاد، مهندس عبدالرضا همایون، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
§ گلابچی، محمود و شاهرودی، عباسعلی. (1389). مقدمهای بر تکنولوژی و هویت، روزنامه اعتماد ملی، به نقل از پایگاه هنری تبیان.
§ گواهی، محمد و علاقمندان، متین. (1396). تکنولوژی معماری و تاثیر تحولات تکنولوژیکی در معماری. کنفرانس بینالمللی عمران، معماری و شهرسازی ایران معاصر. 1-8.
§ مکدانلد، انگلسجی. (1383). سازه و معماری. مترجم: حسینمردی، حمید و تقی یاری، وحید. تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری. 87.
§ موسوی رکنی، سید محمدهادی. (1394). نقد و بررسی عینیت زیباییشناختی از منظر فرانک سیبلی، فصلنامه کیمیای هنر، شماره 14، 54-63.
§ یادگاری، رویا. (1394). بررسی معماری بازار ایرانی از دیدگاه ساختشناسی (تکتونیک). اولین کنفرانس بینالمللی انسان، معماری، مهندسی عمران و شهر، 1-7.
§ یوسفیان، جواد. (1379). نگاهی به مفهوم زیباییشناسی، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره 177، 135-172.
§ Balinski, Grzegorz. & Januszkiewicz, Krystyna. (2016). Digital Tectonic Design as a New Approach to Architectural Design Methodology. Procedia Engineering, (161), 1504- 1508.
§ Beim, Anne. (2013). Tectonic thinking in contemporary industrialized architecture. Journal of Facade Design and Engineering, (1), 85- 95.
§ Bergeron, Vincent. & Lopes, Dominic. Mclver. (2012). Aesthetic Theory and Aesthetic Science: Prospects for Integration. Oxford University Press.
§ Cruz, Res. (2017). Digital Tectonic as a Morphogenetic Process. Proceeding of the International Assosiation for Shell and Spatial Structures (IASS) Symposium.
§ Dadbur, Loai. (2012). Geometric proportion: the underlying structure of design process for Islamic geometric pattern, Frontiers of architectural research, 1(4), 380-391
§ Frampton, Kenneth. (1995). Studies in Tectonic Culture – The Poetics of Construction in Nineteenth and Twentieth CenturyArchitecture. Cambridge Massachusetts: MIT Press.
§ Frascari, Marco. (1984). Monsters of Architecture, Anthropomorphism in Architectural Theory, Rowman and Littlefield Publishers, Inc.
§ Gibberd, Frederick. (1955). Town Design, London: Architectural Press.
§ Halprin, Lawrence. (1966). Freeways, New York, Reinhold.
§ Kaplan, Rachel. & Kaplan, Stephen. (1991). The experience of nature: A psychological perspective. Cambridge University Cambridge, UK.
§ Kaplan. Stephen. (1987). Aesthetics, affect and cognition: environmental preferences from an evolutionary perspective. Environment and Behavior, 19, 14-31.
§ Leach, Neil. & Turnbull, David. & Williams, Chris. (2004). Digital Tectonics. Hoboken, NJ: Wiley-Academy Press.
§ Madse, Mitchell. (2015). Artificial Intelligence in Structural Engineering Information Technology for Design Collaboration Maintenance and Monitoring Articulate Design of Free-Form Structures in I. Smith (ed) Springer Verlag Berlin.
§ Mayo, Joseph. (2015). Tectonics-The Differentiation and collaboration of architecture and engineering contribution to the catalogue/book Stefan Polonyi_Bearing lines_Bearing surface MAI-Museum fur architektur und Ingenieurkunst NRWe.V., Stuttgart /London
§ Semper, Gottfried. (1851). The Four Element of Architecture- A contribution to the Comparative Study of Architecture, in: Mallgrave. Wolfgang: Harry Francis and Herrmann.
§ Schwartz, Chad. (2017). Introducing architectural tectonics: Exploring the Intersection of Design and Construction. New York: Routledge. 45, 1-18.
§ Sekler, Eduard Franz. (1965). Structure, Construction, Tectonic: In Structure. (G Kepes ed). London: Studio Vista, 125-133.
§ Sitte, Camillo. (1945). The Art of Building Cities, Translated by Charles T. Stewart. New York: Van Nostrand Reinhold.
§ URL 1: Asp-co. (2023). Cultural buildings. Retrieved January 25, 2023, from https://fa.wikipedia.org.
[1] * نویسنده مسئول: E-mail: moz.dehbashi_sharif@iauctb.ac.ir
این مقاله برگرفته از رساله دکتری نویسنده اول با عنوان “تبيين زیبایي شناختي ارتباط فرم و سازه در بناهای شاخص فرهنگي معماری معاصر ایران در دو دهه اخير” می‌باشد که به راهنمایی نویسنده دوم و مشاوره نویسنده سوم در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی انجام شده است.