کد مقاله : 140309241193513 بازدید : 97 صفحه: -

نوع مقاله: پژوهشی

مطالعه پاتوق‌ها و مکان‌های شیوع موادمخدر در بین زنان منطقه شوش تهران (از پاتوق‌های متمرکز تا پاتوق‌های پراکنده)

محورهای موضوعی : زن و جامعه

پاشا رضائی بیداخویدی ¹ , علی بقایی سرابی ^{2
*} , عاصمه قاسمی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه جامعه شناسی، دانشکده ادبیات، علوم انسانی و علوم اجتماعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه جامعه شناسی، ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی،واحد علوم و تحقیقات ،دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/10/03 تاریخ پذیرش : 1404/03/03 تاریخ انتشار : 1404/07/19

کلید واژه: پاتوق‌ها, زایایی مکانی, بهنجاری موقعیتی, موادمخدر.,

چکیده مقاله :

چکیده

هدف: منطقه شوش تهران از قبل از انقلاب تاکنون از مهمترین فضاهای شهری تولید، توزیع و شیوع موادمخدر بوده است. از این رو، مطالعه حاضر با هدف شناسایی الگوههای توزیع، پاتوق‌ها و مکان‌های شیوع موادمخدر در بین زنان منطقه شوش انجام گرفته است. از رویکرد بوم‌شناسی اکولوژی و فضاهای بی‌دفاع شهری به منظور حساسیت‌های نظری استفاده شد.

روش: روش تحقیق به صورت کیفی بوده است. جامعه مورد مطالعه سازمان‌های فعال درگیر با اعتیاد از جمله انجمن‌های اجتماعی، نیروی انتظامی و نیز معتمدان محلی و تاریخ‌پژوهان تهران (به خصوص جنوب شهر تهران) بودند. از این رهگذر، به صورت هدفمند و با استفاده ابزار مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته به منظور کشف پاتوق‌ها و ویژگی‌های حاکم بر آنها استفاده شده است. دادهها با استفاده از تحلیل مضمون کدگذاری و مضامین اصلی و فرعی استخراج شدند.

یافته ها: یافته‌ها نشان می‌دهد که شاهد چهار الگوی مکانیِ «کانونی، پراکنده، نقطه‌ای و خوشه‌ای» موادمخدر در بین زنان منطقه شوش هستیم که متناسب با آنها به ترتیب پاتوق‌های همچون «میدان شوش، خانه های اجاره ای و خانه های دودی، پلاک قرمزها، پارکینگ‌ها و نیز پارک‌ها» شکل گرفته است. نتایج تحقیق حاکی از این است که به دلیل زایایی مکانی و زنجیره‌های، نوعی «بهنجاربودگی موقعیتی» موادمخدر در زیست جهان شوش حول موادمخدر شکل گرفته است که این امر در کنار هنجارها و ارزش‌های سنتی خانواده‌ها و گروههای فعال در منطقه، منجربه نهادینه‌سازی موادمخدر در بین زنان این منطقه شده است. افزون بر این، در این فرایند، انگ و برچسب منفی تا حد زیادی زدوده شده است، به‌طوری‌که در هویت مکانی منطقه شوش پیکربندی شده و افراد در برابر آن مقاومت چندانی از خود نشان نمی‌دهند.

چکیده انگلیسی:

Objective: Shush area of Tehran has been one of the most important urban spaces for the production, distribution and spread of narcotics since before the revolution. Therefore, the present study was conducted with the aim of identifying distribution patterns, hangouts and places of prevalence of drugs among women in Shush region. The approach of ecological ecology and defenseless urban spaces was used for theoretical sensitivities.

Findings: The findings show that we are witnessing four spatial patterns of "focal, scattered, point and cluster" of drugs in the urban area of among women Shush, which correspond to them in the order of hangouts such as "Shush square, rented houses and smokehouses". Red license plates, parking lots and parks have been formed. The results of the research indicate that due to spatial fertility and chains, a kind of "situational normality" of drugs has been formed in the world of Sush around drugs, which, along with the traditional norms and values of families and active groups in the region, has led to the institutionalization of drugs among women in this region. has been the region. In addition, in this process, the negative stigma and label has been removed to a large extent, so that it is configured in the spatial identity of Sush region and people do not show much resistance against it.

منابع و مأخذ:

1. Hamzehpour, R., & Hamzehzadeh, F. (2018). Investigation and analysis of spatial distribution of crime hotspots (case study: border city of Sardasht). Third International Conference on Tourism, Geography and Clean Environment, Hamedan. https://civilica.com/doc/885736 [Persian]
2. Weisburd, D., Bruinsma, G. J. N., & Bernasco, W., )2009.( Units of Analysis in Geographic Criminology: Historical Development, Critical Issues, and Open Questions, Putting Crime in its Place, Springer, PP. 3-31
3. Matiei-Lengroudi, S. H., Farhadi, S., & Zare, Z. (2013). Factors affecting the spread of addiction in rural areas (Case study: Western Chahardoli Rural District, Qorveh County). Human Geographical Research, 45 (1), pp. 65-85. https://doi.org/10.22059/jhgr.2013.30039 [Persian]
4. Parvin, s., Darvishifard, A. A., & Kazemi, Q. (2015). Social disorganization and hidden urban damages (Case study: Harandi neighborhood). Sociological Studies (Former Social Sciences Journal. Volume 23 (1), 91-121. https://doi.org/10.22059/jsr.2016.58628 [Persian]
5. Azadeh, S., & Farajiha, M. (2018). The reaction of drug markets to police control measures: reduction or displacement. Criminal Law Research, Year 6, No. 23, pp. 143-170. https://doi.org/10.22054/jclr.2018.17955.1336 [Persian]
6. Shah-Cherakh, S. A., Khajeh-Nouri, B., Ahmadi, H., & Rajabi, Maherkh. (1400). Study of the process of constructing the individual-family-society interactive model and tendency to industrial drugs in Semnan city. Sociology of Social Institutions, 8 (18), 175-209. https://doi.org/10.22080/ssi.2022.22909.1956 [Persian]
7. Ziari, K., Mohammadi, K., & Parhiz, F.( 2021). Spatial- Physical Relationship Investigation between Population Density and Social Anomalies in Kermanshah City (Case Study: Crime of Drug Addiction), Sustainable Urban Development, 2 (4), 1-14. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.27170128.1400.2.4.1.8 [Persian]
8. Shamai, A., Movahed, A., & Veisi, R. (2015). Survey and spatial analysis of drug crimes in Tehran metropolis (case study: District 2 of Tehran Municipality). Iranian Social Issues Review, 5(2). 243-272 . https://doi.org/10.22059/ijsp.2014.55548 [Persian]
9. Dykes, G & Casker, R. (2021). Adolescents and substance abuse: the effects of substance abuse on parents and siblings. International Journal of Adolescence and Youth. 26(1):224-237.
10. Sytsma, V. A., Connealy, N., & Piza, E. L. (2021). Environmental predictors of a drug offender crime script: A systematic social observation of Google Street View images and CCTV footage. Crime & Delinquency, 67(1), 27-57.
11. Dew, B., Elifson, K., & Dozier, M. (2012). Social and Environmental Factors and Their Influence on Drug Use Vulnerability and Resiliency in Rural Populations. 23, 16-21.
12. Ahmadi, H., & Moeini, M. (2015). Investigating the relationship between social skills and risky behaviors of youth: A case study of Shiraz city. Strategic Research on Social Issues of Iran, 4(9), 1-24. https://sid.ir/paper/513856/fa [Persian]
13. Marsousi, N., Safaralizadeh, E., & Hosseinzadeh, R. (2014). The role of environmental design in preventing urban crime (case study: central part of Isfahan). Urban Ecology Research, 5(2), 111-123. https://dorl.net/dor/20.1001.1.25383930.1393.5.10.7.7 [Persian]
14. Beigi, J. (2019). Evaluating the role of habitat in the geography of urban development; Case study: Miandoab city. Urban Studies, 31, 61-76. doi 10.34785/J011.2019.831 [Persian]
15. Bazargan, M., Rahnama, M. Rahim., Shokohi, M., & Zarghani, Seyed Hadi. (2017). Identification and spatial analysis of crime hotspots of theft in the metropolis of Mashhad. Political Geography Research, 2(4). https://doi.org/10.22067/pg.v2i8.69073 [Persian]
16. Mohseni-Tabrizi, A., Ghahremani, S., & Yahak, S. (2011). Urban defenseless spaces and violence (case study of defenseless spaces in Tehran), 22(4). 51-70. https://sid.ir/paper/154864/fa [Persian]
17. Gholizadeh, M. A., Kamali-Srostani, Kh., & Bayat, M. (2015). Drug trafficking among the statesmen of the era of Mohammad Reza Shah Pahlavi (case study by Felix Aghayan). Studies in the history of law enforcement, 2(7). 31-48. https://sid.ir/paper/366665/fa[Persian]
18. Motte, R. (2019). Iranian Entertainment: Intoxicants and Drugs from Safavid to Qajar. Translated by Mani Salehi-Allameh, Tehran, Namek Publishing House, first edition. [Persian]
19. Dad Newspaper (1944). National Library. Press and Documents, No. 53. [Persian]

متن کامل:

Quarterly Journal of Women and SocietySummer 2021. Vol 12. Issue 46

Research Paper

Studying hangouts and spatial patterns of prevalence of drugs among women in Shush area of Tehran

(from concentrated hangouts to scattered hangouts)

1. Pasha Rezaei Bidakhovidi, 2. Ali Baghaei Sarabi, 3. Asmeh Ghasemi

1. PhD student, Department of Sociology, Faculty of Literature, Humanities and Social Sciences, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

2. Assistant Professor, Department of Sociology, Faculty of Social Sciences, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran

3. Assistant Professor, Department of Sociology, Literature, Humanities and Social Sciences, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

Received: 2020/09/01

Revised: 2021/03/28

Accepted: 2021/06/10

Objective: The Shush area of Tehran has been one of the most important urban spaces for the production, distribution, and spread of drugs since before the revolution. Therefore, the present study was conducted with the aim of identifying the patterns of distribution, hangouts, and places where drugs are prevalent among women in the Shush area. The ecological ecology and defenseless urban spaces approach was used for theoretical sensitivities.

Method: The research approach was qualitative and the content analysis method was used for data analysis. The study population was active individuals involved in women's addiction in the Shush area, local confidants, and historians of Tehran (especially in the south of Tehran). In this way, a purposeful and semi-structured interview tool was used to discover the hangouts and their governing characteristics. The data were extracted using thematic analysis of coding and main and sub-themes.

Findings: Findings: The findings show that we are witnessing four themes of conspicuous consumption, commercial/mafia consumption, substances as a means of livelihood, and leisure consumption, under which four spatial patterns of "focal, dispersed, point, and cluster" have formed in four locations: "Shush Square, rental houses, smoke houses, and houses with red license plates. The results of the study indicate that due to spatial generativity and chains, a kind of “situational normality” of drugs in the Susa biosphere has been formed around drugs, which, along with the traditional norms and values of families and active groups in the region, has led to the institutionalization of drugs among women in this region. In addition, in this process, the stigma and negative label have been largely removed, so that it is configured in the spatial identity of the Susa region and people do not show much resistance to it.

Use your device to scan and read the article online

$F:\barcode & DOI\10.jpg$

DOI:

10.30495/jzvj.2021.25896.3349

Keywords:

hangouts, spatial reproduction, situational normality, drugs.

Citation:

*Corresponding author:

Extended Abstract

Introduction

Objective: Shush area of Tehran has been one of the most important urban spaces for the production, distribution and spread of narcotics since before the revolution. In these hangouts, people are not based in one structure; This means that due to the availability and normalization of drug use, drugs have become such that in every hangout, drugs and their use, as well as user groups, have specific coordinates. From this point of view, the hangouts of Shush region can be considered as a model arising from economic conditions, a cultural-historical model of a place of drug consumption in this region, where Shush Park is a place for drug consumption and sale. Therefore, the current study was conducted with the aim of identifying the distribution patterns, hangouts and places of prevalence of drugs in Shush region. The approach of ecological ecology and defenseless urban spaces was used for theoretical sensitivities.

Method: The research method was qualitative. The studied community were active organizations involved in addiction, including social associations, police force, as well as local trustees and historians of Tehran (especially south of Tehran). This way has been used in a purposeful way and with the use of semi-structured interviews in order to discover hangouts and their governing characteristics. Coding and data analysis was done using thematic analysis. Thus, first the open codes, then sub-themes and finally the main themes were extracted. Therefore, it has become possible to discover the hangouts and their governing characteristics. The validity of the data was also checked through citation, transferability, as well as immersion and review of the data by supervisors and consultants. In order to maintain ethical considerations, we also refrained from presenting the details of the participants.

Findings: The findings show that we are

witnessing four spatial patterns of "focal, scattered, point and cluster" of drugs in the urban area of Shush, which correspond to them in the order of hangouts such as "Shush square, rented houses and smokehouses". Red plates, parking lots and parks (such as the park in front of Golestan Palace) have been formed. The findings show that we are witnessing four themes of conspicuous consumption, commercial/mafia consumption, substances as a means of livelihood, and leisure consumption, under which four spatial patterns of "focal, dispersed, point, and cluster" have formed in four locations: "Shush Square, rental houses, smoke houses, and houses with red license plates. The results of the research indicate that due to spatial fertility and chains, a kind of "situational normality" of drugs has been formed in the world of Sush around drugs, which, along with the traditional norms and values of families and active groups in the region, has led to the institutionalization of drugs in this region. has been the region. In addition, in this process, the negative stigma and label has been removed to a large extent, so that it is configured in the spatial identity of Sush region and people do not show much resistance against it. In fact, it can be said that the spread of drug use among young people has a high degree of distribution and local and neighborhood prevalence. Neighborhood circulation of consumption, neighborhood circulation, urban and spatial circulation and prevalence of consumption are institutionalized perceptions of life in Shush, the influence of place and place of residence on drug consumption; A field that has become one of the normative pillars of familiarity and their tendency to consume. Although the place and neighborhood of Shush at first seems to be a special geographical space for life and market for some members of the society, but in the context of our investigation and analysis, the consumption-oriented occasions and interactions of the members in the heart of the desired place, namely Shush, are It has given a special identity and has become a driving platform for drug use.

مقاله پژوهشی

مطالعه پاتوق‌ها و الگوهای مکانی شیوع موادمخدر در بین زنان منطقه شوش تهران

(از پاتوق‌های متمرکز تا پاتوق‌های پراکنده)

1. پاشا رضایی بیداخویدی، 2. علی بقایی سرابی، 3. عاصمه قاسمی

1. دانشجوی دکتری گروه جامعه شناسی، دانشکده ادبیات، علوم انسانی و علوم اجتماعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2. استادیار گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)

3. استادیار گروه جامعه شناسی، ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

روش: رویکرد تحقیق به صورت کیفی و از روش تحلیل مضمون برای تحلیل داده‌ها استفاده شده است. جامعه مورد مطالعه افراد فعال درگیر در اعتیاد زنان در منطقه شوش، معتمدان محلی و تاریخ‌پژوهان تهران (به خصوص جنوب شهر تهران) بودند. از این رهگذر، به صورت هدفمند و با استفاده ابزار مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته به منظور کشف پاتوق‌ها و ویژگی‌های حاکم بر آنها استفاده شده است. دادهها با استفاده از تحلیل مضمون کدگذاری و مضامین اصلی و فرعی استخراج شدند.

یافته‌ها: یافته‌ها نشان می‌دهد که شاهد چهار مضمون مصرف تجاهری، مصرف تجاری/مافیایی، مواد به مثابه ابزار معیشت و مصرف فراغتی هستیم که در لوای آنها چهار الگوی مکانیِ «کانونی، پراکنده، نقطه‌ای و خوشه‌ای» در چهار مکان «میدان شوش، خانه‌های اجاره‎ای و خانه‌های دودی و خانه‌های پلاک قرمز» شکل گرفته است. نتایج تحقیق حاکی از این است که به دلیل زایایی مکانی و زنجیره‌های، نوعی «بهنجاربودگی موقعیتی» موادمخدر در زیست‌جهان شوش حول موادمخدر شکل گرفته است که این امر در کنار هنجارها و ارزش‌های سنتی خانواده‌ها و گروههای فعال در منطقه، منجربه نهادینه‌سازی موادمخدر در بین زنان این منطقه شده است. افزون بر این، در این فرایند، انگ و برچسب منفی تا حد زیادی زدوده شده است، به‌طوری‌که درهویت مکانی منطقه شوش پیکربندی شده وافراد در برابر آن مقاومت چندانی از خود نشان نمی‌دهند.

از دستگاه خود برای اسکن و خواندن

مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید

$F:\barcode & DOI\10.jpg$

DOI:

10.30495/jzvj.2021.25896.3349

واژههای کلیدی:

پاتوق‌ها، زایایی مکانی، بهنجاری موقعیتی، موادمخدر.

مقدمه

با فرض اینکه انسان، مکان و زمان سه عنصر اصلی شکلگیری مسائل اجتماعی است (‎1)، نمیتوان شیوع مصرف موادمخدر صرفاً وابسته به یک رخداد خاص دانست، چرا که تفاوت در ساختار مکانی، خصوصیات رفتاری و در کنار آن عامل زمان موجب میشوند تا توزیع فضایی، زمانی، نوع و میزان جرایم در سطح شهر یکسان نباشند؛ از طرفی در برخی محدودههای شهری کانونهایی شکل میگیرد که دارای تعداد فرصتها و اهداف مجرمانه بیشتر و به تبع آن جرائم بسیار بالاتری است که به کانونهای جرمخیز شهری شناخته میشوند. نمیتوان در تحلیل اینکه چرا این وضعیت به وجود آمده است، صرفاً به یکی از عاملهای زمانی، مکانی یا فردی استناد کرد. مطالعات نشان می‌دهد که موضوعاتی مانند انگ (‎2،‎3)، ایمان، معنویت (‎4،‎5)، تفاوت‌های قومی و نژادی (‎6،‎7،‎8)، تسلط ذهنیت‌های فردگرایانه یا جمع‌گرایانه در برخی فرهنگ‌ها (‎9)، نگرش‌های منطقه‌ای نسبت به مصرف مواد مخدر (‎10) و روی آوردن به نوع خاصی از مواد مخدر یا حتی یک مسیر خاص برای مصرف مواد مخدر (‎11) تحت تأثیر عوامل اجتماعی-فرهنگی قرار می‌گیرند که منجر به تفاوت‌های قابل توجهی در مسیرهای درمانی می‌شوند. در جوامعی که مصرف‌کنندگان مواد مخدر و معتادان به مواد مخدر انگ می‌خورند، معتادان به مواد مخدر با فشار بیشتری برای ترک مصرف مواد مواجه می‌شوند که ممکن است به تقاضای درمان مواد مخدر منجر شود (‎12). به عبارت دیگر، شیوع و گسترش مصرف موادمخدر صرفاً حاصل یک رخداد خاص نیست، بلکه این وضعیت در توازن، مخالفت و یا تأسی از آن رخدادها، سویههای مختلفی پیدا کرده است. از طرفی در تحلیل این وضعیت محتمل است وجه تاریخی یعنی حاکم بودن یک خرده فرهنگ خاص در مکان مورد نظر مزید بر علت بوده باشد. از این منظر، شیوع و گسترش موادمخدر در یک بستر خاص متاثر از شرایط زمانی، مکانی، ارزشی/هنجاری و نیز نیروهای اجتماعی فعالی است که در آن منطقه به انحاء مختلف در بازتولید و زایایی آن نقش ایفا میکنند.

آنچه در این پژوهش محل تاکید است، الگوهای مکانی و پاتوق‌های شکل‌گیری موادمخدر در بین زنان منطقه شوش می‌باشد. به تعبیری با توجه به اینکه تمرکز بر بعد مکانی موادمخدر است، جغرافیایی اجتماعی موادمخدر که زنان را در برگرفته، مسئله اصلی پژوهش است. از این حیث، «بررسی موادمخدر در کنار ابعاد اجتماعی و روانی، ریشه در ابعاد فضایی در قالب جفرافیای جرم دارد» (‎13)، مورد تاکید است که در آن، جغرافيايي جرم در جستوجـوي تحليل و توصيف خوشههاي فضايي رفتارهاي بزهكاري، چگونگي ساختوساز و نظارت بر فضاها و عوامل مؤثّر بر كاهش جرم و توضـيح چگونگي گسترش اشـكال پويـايي اجتماعي و سياسي ترس از جرم و جنايت و پاسخ اجتماعي به آن است. مانند بسياري از پديدههاي ديگر اجتماعي، رفتار مجرمانه بهطور يكنواخت توزيع شده است. بنابراين جغرافياي جرم، شاخهاي از علم جغرافيا است كه بر آثار متقابل جرم، فضا و جامعه تأكيد دارد و قـانونشكنيها، تخلّفهـا و تأثيرات جرم را مـورد تجزيهوتحليل قرار ميدهد (‎14).

از محلههای مهم شهر تهران که از دیرباز تاکنون شیوع و گسترش موادمخدر در آنجا رواج داشته است، محله شوش میباشد. در این بین زنان این منطقه در پاتوق‌ها و فضاهای زیادی با موادمخدر روبرو شده‌اند. «بیسازمانی اجتماعی و مهاجرتهاي بـیرویـه از شاخـصههاي اساسی آن است. نابهسامانی حاکم بر این محلـه موجبـات حـضور مردمـان مهـاجر با تنوعهاي قومی، زبانی و فرهنگی را فراهم آورده است. در این محله، خـرده فرهنگـی خاص که با ارزشها و هنجارهاي جامعۀ محلی ساکن و جامعۀ شهري بزرگتر تفاوت و تعارض محسوسی دارد. از جمله نشانههاي این خرده فرهنگ میتوان به مواردي نظیر فقر فرهنگی درونیشده، ارزشمندي فقر، نداشتن مهارت و اشتغال بـه فعالیتهاي کاذب، بیسوادي یا کمسوادي همگانی و معکوس شدن مدیریت بیـرون و درون خانـه اشاره کرد (‎15). این ساختار حاکم بر این محله، زمینههایی را براي رفتارهاي مخرب در حوزه اعتیاد و مصرف موادمخدر در بین زنان فراهم کرده است. وجود گروههای توزیع موادمخدر، نیروهای اجتماعی فعال در تولید و توزیع موادمخدر، ارزشها و هنجارهای شکلگرفته حول مصرف مواد و نیز شبکههای پنهانِ توزیعکننده و عدم همکاری مناسب ساکنان محله با نیروی انتظامی ویژگیهای خاصی به پدیده مصرف موادمخدر در این محله داده است که میتوان از آن به «فرایند شیوع و نهادینهشدن مصرف موادمخدر در بطن ساختار مکانی و جغرافایی محله شوش» تعبیر کرد؛ فرهنگی که از نظر تاریخی «جابجایی زمانی (تغییر زمان فروش، توقف کوتاهمدت فروش)، جابجایی تکنیکی (کاربست شگردهای مختلف برای فروش و توزیع مواد)، جابجایی مکانی (تغییر مکان فروش، فروش در خانه)، جابجایی گسترة مواد، تعویض و تغییر نقشها در بازار مواد، تغییر نوع موادمخدر مورد عرضه» (‎16) و نیز کمیت و کیفیت موادمصرفی در بین گروههای هدف (از جمله زنان) را در این محله کاملاً متفاوت کرده است. وجود فضاهای متنوع و بعضاً زیرزمینی که حالت قارچ‌گونه دارند، باعث شده که شاهد نوعی همدستی بین فرد-خانواده- گروه (در منطقه شوش) باشیم که بهنجارسازی و تابوشکنی از موادمخدر را طبیعی کرده است و باعث شده زنان نیز به سمت موادمخدر سوق پیدا کنند. این در صورتی بوده که قبلاً زنان کمتر با موادمخدر درگیر بودند. در مواردی نیز قدرت محلهای و ارزش گروهی افراد و خانوادهها در هماهنگی با فضاها و پاتوق‌های اشکار و پنهانی که شکل گرفته، به میزان جذب و توزیع مواد مخدر در بین آنها کمک کرده و باعث شده زنان با همدستی همسران و اعضای خانواده خود به سمت موادمخدر بروند. در اینجا، شکلگیری خانههای که از آنها به خانههای «دودی» تعبیر میشود، زایایی مکانی موادمخدر را بالا برده است که در کنار خانههای که از آنها به پلاکهای قرمز¹ یاد میشود، دروازه غار و هرندي پاتوقهای مصرف، تولید و توزیع موادمخدر را مستمر کرده است. در این پاتوق‌ها، زنان در يك سازه مستقر نيستند؛ به این معنا که به دلیل دسترسی و هنجارمندشدن مصرف مواد مخدر، مواد به صورتی در آورده است که در هر پاتوقی مواد و مصرف آن و نیز گروههای مصرف‌کننده دارای مختصات خاصی هستند. از این حیث، پاتوق‌هاي منطقه شوش را می‌توان مدلي برآمده از شرايط اقتصادي، الگوي فرهنگي- تاريخي نمود مکانی مصرف موادمخدر در این منطقه دانست که در آن پارک شوش به صورت عیان، مکانی برای مصرف و فروش مواد مخدر است. از نظر اجتماعی،وجود هنجارهای همیاری و اعتماد درونگروهی از یک سو و وجود شبکههای متداخل که به صورت عمومی و افقی افراد را در بطن خود جای میدهند، همگنی و همانندی خاصی به منطقه شوش داده است که با وجود آنکه همواره پاکسازی و دستگیریهای زیادی در این منطقه میشود، اما همچنان مکانها و نیروهای اجتماعی مولد، زایایی خود را از دست ندادهاند. این نیروهای اجتماعی شامل دو دسته هستند: افرادی که در درون شبکههای محلهای، از طریق ایمنسازی فضا شرایط را برای توزیع مواد فراهم میسازد و دوسته دوم نیروهای هستند که از بیرون درصدد فروش مواد هستند. این لایههای چندگانه از نیروهای اجتماعی، در دهه‌هاي پيش از انقلاب هم به دليل بافت جمعيتي، جغرافياي محل، تمركز مراكز آسيبزا، تراكم گروه‌هاي با رفتار پرخطر و نزديكي به گودها و حلبيآبادها، همچنان گونه شوش را به کانون اصلی موادمخدر تبدیل کرده است. در دهه 70 الی دهه 80 با وجود اینکه تغییراتی در ماهیت شبکهها و ارزشهای ذهنی نسبت به این منطقه ایجاد شد، اما به دلیل «تکثر تعاملات یا فراوانی معاشرتها، زمینه مساعد برای آموزش، کسب مهارتها و انتقال ارزشهای بزهکارانه به جوانان (‎17)، تابوشکنی تاریخی از این منطقه اتفاق نیفتاده است و با وجود گذشت چند دهه، به دليل پايداري مستمر فقر و تبعات آن در اين منطقه، خدشه‌اي به ماهيت اين الگو و گونه وارد نشده است، زیرا علاوه بر شرایط درونیاین منطقه که در بالا به آن اشاره شد، خيابان‌هاي جنوبي منتهي به میدان ميدان، كوچه‌ها و گذرهاي منتهي به ميدان هرندي، معابر خيابان مولوي و پامنار، پارك‌هاي محلي در مناطق ١٢ و ١٦ و ١٧، حاشيه خط راه‌آهن و حتي دالان‌هاي تودرتوي بازار بزرگ تهران در صبحگاه ايام تعطيل و ساعات پاياني شب، زایایی و بازتولید منطقه شوش را مضاعف کرده است. تنوع از پاتوق‌ها، بر خلاف گونه‌هاي سنتی آن که معتاد با ویژگیهایی خاصی همچون کارتن خواب، ژولیده و بیکارو فروشنده با «قصاب و مرگفروش» تعریف میشد، تغییر کرده و از نيمه دهه ٨٠ با شکلگیری الگوههای مصرف جدید، اصطلاحي شکل گرفته که الگوی پنهانی ناشی از شرم اجتماعی را به الگوی خیابانی و «اتاق‌هاي اجاره‌اي» تغییر داده است که در آن مصرفکننده لزوماً ژولیده و ناتوان نیست و فروشنده نیز به ساقی و سازنده تغییر کرده که از حیث هنجاری و ارزشی، بازتولید موادمخدر را شدت بخشیده است. بنابراین، جغرافیای جرم از این حیث برای ما مهم است که جنبه مکانی شیوع و مصرف مواد مخدر را نشان میدهد. در واقع، جغرافیای جرم به این معنا است که در یک جغرافیای خاص جرم و بزهکاری رخ میدهد به نحوی که کمیت و کیفیت این جرم (در اینجا موادمخدر) در سایر نقاط دیگر شهری به این گونه نیست. بدین‌ترتیب، پرسش اصلی مطالعه حاضر این است که الگوهای فضایی حاکم بر شیوع موادمخدر در منطقه شوش در بین زنان کدامند و متناسب با آنها چه پاتوق‌های شکل گرفته است؟

پیشینه پژوهش

تحقیق حاضر بر ابعاد مکانی و پاتوق‌های شیوع و گسترش موادمخدر در بین زنان منطقه شوش تمرکز دارد. لذا، قلمرو موضوعی و نیز گروه هدف آن با سایر تحقیقات متفاوت است که ضمن نوآوری، قلت تحقیقات در این حوزه را نشان می‌دهد. افزون بر این، تاکنون تحقیقی در خصوص پاتوق‌‌ها و مکان‌های شیوع موادمخدر در منطقه شوش انجام نشده و عمده تحقیقات این حوزه بر عوامل موثر بر گسترش موادمخدر و یا سایر متغیرهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی متمرکز کرده‌اند. در ادامه سعی شده به پژوهش‌های اشاره شود که قرابت موضوعی بیشتری با پژوهش فعلی دارند.

زیاری، محمدی و پرهیز در بررسی «رابطه فضایی- مکانی تراکم جمعیت و ناهنجاري‌هاي اجتماعی موادمخدر در شهر کرمانشاه» نشان دادند که توزیع فضایی جرائم از الگوي خوشه‌اي و متمرکز پیروي می‌کند. همچنین، بین تراکم جمعیت در این محدوده،ها و نرخ وقوع بزهکاري در آنها رابطه مستقیم وجود دارد. (‎18) شماعی، موحد و ویسی به «بررسی و تحلیل فضایی جرایم مواد مخدر در کلان‌شهر تهران» پرداختهاند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بین میزان تراکم جمعیت ساکن در نواحی مختلف منطقه و تعداد جرایم ارتکابی مواد مخدر ارتباط مستقیمی وجود دارد. (‎19) دیکس و کاسکر به مطالعه «مصرف موادمخدر در بین جوانان» پرداختند. یافته‌ها نشان می‌دهد که شرایط مالی، فیزیکی، عاطفی و بی‌اعتمادی. این مقولات بر رفاه خانواده ناشی از زندگی با یک نوجوان سوء مصرفکننده موثر هستند. (‎20) سیتسما، کانلی و پیزا تحقیقی را با عنوان «پیش‌بینی‌کننده‌های محیطی اعتیاد در وقوع جرایم موادمخدر: یک مشاهده اجتماعی سیستماتیک» انجام دادند. یافتهها نشان میدهد که مولدهای جرم مانند تأسیسات خرده‌فروشی و بارها و مشروب‌فروشی‌ها، تسهیل‌کننده‌های زیست‌محیطی در جهت فیلم‌نامه جرم فروش موادمخدر هستند.در مجموع، نتایج نشان میدهد که مکان در وقوع جرایم مواد مخدر نقش دارد و محیطهای شلوغ و با کنترل محدود شهری از علل افزایش توزیع مواد مخدر میباشد. (‎21) دوو، الیفسون و دوزینر «عوامل اجتماعی و محیطی و تأثیر آنها بر آسیبپذیری و تابآوری مصرف مواد در جمعیت روستایی» را مورد مطالعه قرار دادند. یافتههای تحقیق نشان میدهد مناطق روستایی دستخوش تغییراتزیادی شده‌اند و این تحولات زندگی و کاهش تابآوری این مناطق در مصرف زیاد موثر بوده است. (‎22)

در خصوص تحقیقات پیشین باید گفت که عمده این تحقیقات رویکرد سبب‌شناسی و عوامل شناسی دارند و با رویکرد پزشکی سعی در بررسی اعتیاد دارند. برخی دیگر، با توجه بر ملاحظات روانشناختی که با اولویتبخشی به فرد و ویژگیهای شخصیتی او همراه است که ساختارها و نیروهای مولد اعتیاد در بستر مکان‌ها و پاتوق‌ها را مورد غفلت قرار دادهاند. نکته دیگر اینکه این مطالعات بدون توجه به ملاحظات نظری، مطلوب و مناسب، آمیزهای از نظریات مختلف را مورد استفاده قرار داده که بعضاً با اهداف کمی و کیفی پژوهش ندارند. در نهایت، غلفت از مطالعات از درون و خرد که مکانیسمهای شیوع و تحول موادمخدر و اعتیاد را در بستر مکان‌های مولد موادمخدر بررسی کرده باشند، از دیگر نقدهای وارده بر این تحقیقات است.

مبانی و ملاحظات مفهومی

رویکردهای اکولوژی شهری از حیث تاکید این پژوهش بر بعد مکانی شیوع و گسترش موادمخدر موردنظر ما در این پژوهش است. در این منطقه پاتوقها و مکانهای بازتولید کننده شبکههای مصرف مواد مخدر نقش بسزایی در این پدیده داشته و دارند. از این منظر، رویکردهای اکولوژیکی میتوانند تا حدی کمک کنند. در واقع، رویکردهای مکانمحور برخی از مناطق را در ارتکاب جرم مستعد میدانند. افراد با قرارگیری در این مکانها فرصت جرم و رفتارهای آسیبزا را بدست آورده و در نتیجه، به اعمال انحرافی همچون مصرف موادمخدر رو میآورند.

بومشناسی جرم

بوم‌شناسی جرم بر ابعاد مکانی جرم در پیوستار آنها با مختصات فرهنگی و اجتماعی ساکنان می‌بیند. به این معنا، برخی مکان‌ها به دلیل مهاجرت زیاد، وجود فضاهای تودرتو و یا درهم تندیگی بافت مکانی با بافت اقتصادی، شرایط مساعدی برای موادمخدر فراهم می‌سازند. در واقع، حک‌شدگی انسان در فضاهای جغرافایی خاص، فرایند موادمخدر را تسریع می‌کند. لذا، این رویکرد، بر این پیش فرض استوار است که بزهکاری با برخی از ویژگی‏های شهرنشینی مانند: زبان، قومیت، مهاجرت، حوزههای سکونتگاهی و تراکم جمعیت رابطه دارد. پارک معتقد بود که نواحی شهری از انگیزه‏ها و غرایز ساکنان ممانعت می‏کند و موجب انحرافات اجتماعی میشود (‎23).بزهکاری و محل اقامت مجرمین که با ویژگیهای اقتصادی و اجتماعی ارتباط دارد، یکی از عناصر اصلی شناسایی مجرمین است، ولی با این وجود جرم در جاهای دیگر هم اتفاق میافتد (‎24).

از این منظر، موج مهاجرتهای بیرویه و نبود سازماندهی در زمینه حرکت جمعیت، عوامل مهمی در پیدایش تمرکزهای جمعیتی و اشاعه بزهکاریهای شهری محسوب میشود. مهاجران حاشیهنشین قشر فقیری را تشکیل میدهند که با مسائلی مانند بهداشت ناکافی، انحرافات مختلف، نابرابری، بیکاری و بزهکاری روبهرو هستند. از آنجایی که این گروه پس از مهاجرت به شهر بهسختی میتوانند خود را با قوانین و شرایط زندگی شهری و از همه مهمتر فرهنگ آن سازگار کنند، در دام عوامل مخرب اجتماعی گرفتار میشوند. برخی از صاحبنظران از ایـن وضعیت با عنوان «آپاندیس شهر»²یادمیکنند و حل مسائل شهری را در گروی حل آن میدانند. مناطق حاشیهای شهرها بیش از سایر مناطق، مخفیگاه انواع فعالیتهای غیرقانونی و اغلب با جرائم بیشتری نسبت به مناطق درونی شهر هستند. شاو و مکی به این نتیجه رسیدند که تبهکاری در مناطق فقیرنشین و شلوغ به علت وجود خردهفرهنگهای جرمزا بیشتر از مناطق متوسط یا اعیاننشین است. این فرآیند شهری، دلیل تمرکز جمعیت و بزهکاری در ناحیه انتقال جمعیت است که به بیسازمانی اجتماعی منتهی میشود و نشانههای آن عبارتند از: بزهکاری، روسپیگری، قماربازی، مصرف غیرقانونی داروهای مخدر، مصرف مشروبات الکلی، پرخاشگری و خانوادههای ازهمگسیخته. این کجرفتاریها به این دلیل در مرکز تجارت و بازرگانی رخ میدهند که در مراکز انتقال و جابهجایی جمعیت، کنترل اجتماعی وجود دارد و کنترلهایی از قبیل افکار عمومی، نظارت همگانی و کنترل خانوادگی آنقدر قوی نیستند که از پیدایش ارزشها و هنجارهای اجتماعی پیشگیری کنند (‎25).

فضاهای بیدفاع شهری

فضاهای بيدفاع، فضاهایي هستند که امکان اتفاق افتادن آسيب اجتماعي در آنها بيشتر از فضاهای دیگر است یا فضاهایي هستند که از نظر حفاظتي مرده، ولي از نظر اتفاق افتادن مسائل نابهنجار فضایي فعال و زنده هستند. این فضاها معلول رخدادهایي هستند کهدر شهر رخ ميدهند، زیرا به علت بزرگشدن یا بزرگبودن شهر و فقدان نظارت مناسب فيزیکي و اجتماعي فضاهایي به وجود ميآیند که فعاليتهای غيرمجاز و متعارض با هنجارهای جامعه درآن نقاط صورت ميگيرد و اثرات نامطلوبي بر پيکر جامعه ميگذارد و منجر به حادثشدن انواع خشونتها ميشوند. به عبارت دیگر، فضاهای بيدفاع شهری مناطقي در شهرهاهستند که با توجه به ویژگيهای فيزیکي نست به دیگر مناطق شهری، مناطق مناسبتری برای وقوع جرائم هستند. این فضاها اغلب بهکسي تعلق ندارد و اگر مالک داشته باشند از آنها محافظت نميکند. برخي از این مکانها از دید عموم پنهان ميباشند، به طوری که آنها به عنوان فضاهایدنجو امن برای رفتارهای انحرافي در نظر گرفته ميشوند. فضاهای باقيمانده اطراف ساختمانهای بلند، گوشههای رهاشده، پارکينگو زميندربخشهای حاشيهای راه به ندرت استفاده ميشود (‎26). یکی از نظریهپردازانی که بر ابعاد اجتماعی فضاهای بیدفاع تأکید دارد، پیتر دیکنز³ است. به نظر وی محل، محیط فیزیکی است که در آن تعامل رخ میدهد و فضایی است که برای کاربرد خاصی تعبیه شده است. به عقیده‌ی وی، فضای فیزیکی در تأثیر بر زندگی مردم و مواجهه‌ آنها با روابط و فرایندهای اجتماعی بسیار مهم است. محیط اطرافمردم به‌وسیله نظام‌های اجتماعی ساخته و پرداخته میشود. فضاهای مختلف برای فعالیت‌های خاص به لحاظ اجتماعی تخصیص مییابند. محله حامل نمادها و معانی اجتماعی مقبولند که به طور قابل ملاحظهای روابط اجتماعی را متأثر میسازند.خیابان‌های مناطق فقیرنشین، مکان‌های فاقد گشت پلیس، مکان‌های مخروبه و متروکه، کوچهها و خیابان‌های تاریک و خلوت، خانه‌های خالی، مکان‌هایی که سابقه‌ی خشونت و وندالیسم در آنها بوده و بالاخره اشیاء و موضوع‌هایی که قبلاً در معرض تخریب قرار گرفتهاند را فضاهایی میداند که احتمال بیشتری دارد خشونت و جرائم در آنها رخ دهد. رابرت زمر نیز بیان می‌کند که انتخاب جایگاه تابع تکلیف از یک‌سو و ویژگی‌های روان‌شناختی و شرایط فیزیکی از سوی دیگر است. برای مثال، گروه معتادان در انتخاب جایگاهی برای استفاده از ماده‌ی مخدر، جیببرها برای سرقت و بزهکار برای انجام بزه، کارتن خواب برای خواب و... تحت تاثیر شرایط فیزیکی- اجتماعی، جایگاه خاصی را برای به فعل رساندن نیاز و نیّت خود انتخاب میکنند، چرا که هر عملی با توجه به نوعش نیازمند مکانی مناسب از نظر اجتماعی و فیزیکی است (‎27).

با توجه به دو رویکرد فوق، تحلیل مکانی و شکل‌گیری الگوهای مصرف و شیوع موادمخدر در منطقه شوش، تابع موقعیت مکانی و الگوههای پراکندگی جمعیت در بستر کنش‌های فرهنگی و اجتماعی افرادی است که در این منطقه زندگی می‌کنند. افراد تحت تاثیر شرایط فیزیکی- اجتماعی، جایگاه خاصی را برای به فعل رساندن نیاز و نیّت خود انتخاب میکنند، چرا که هر عملی با توجه به نوع خود نیازمند مکانی مناسب از نظر اجتماعی و فیزیکی است که این امر قدرت مانور آنها را افزایش می‌دهد. از این حیث، وجود پاتوق‌های موادمخدر در منطقه شوش، ایستایی و پایداری مکانهای است که تحولات زمانی و برساخت موادمخدر را در خود جای دادهاند و توانستهاند در مکانهای خاص گسترش مواد مخدر را تبدیل به مصرف موادمخدر کنند. به تعبیری، در این پاتوقها موادمخدر در منطقه شوش به مصرف میرسد و این فضا را فراهم میسازد که موادمخدر از حیث چگونگی مصرف و حتی تولید عینیت خاصی به خود بگیرد.

ابزار پژوهش

روش تحقیق

رویکرد تحقیق به صورت کیفی و از روش تحلیل مضمون برای تحلیل داده‌ها استفاده شده است. جامعه مورد مطالعه افراد فعال درگیر در اعتیاد زنان در منطقه شوش، معتمدان محلی و تاریخ‌پژوهان تهران (به خصوص جنوب شهر تهران) بودند. روش نمونه‌گیری به صورت هدفمند بود و از این رهگذر افراد بر اساس تجربه کاری، داشتن دانش و اطلاعات کافی از منطقه شوش، تجربه درگیری با اعتیاد، علاقه به مصاحبه و نیز سابقه‌کاری در خصوص اعتیاد زنان در منطقه شوش انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده‌ها مصاحبه‌ نیمه‌ساختاریافته بود. بعد از مصاحبه با 18 نفر اشباع داده‌ها حاصل شد. اشباع به این صورت بود که به تجربه و با توجه به اینکه به وضوح مشاهده کردیم که داده‌های جدیدی کشف نمی‌شود و نوعی تکرار در حال رخ‌دادن است، فرایند مصاحبه‌ها را متوقف کردیم و به تحلیل داده‌ها پرداختیم. کدگذاری و تحلیل داده‌ها نیز با استفاده از تحلیل مضمون انجام گرفت. بدین‌ترتیب، ابتدا کدهای باز، سپس، مضامین فرعی و در نهایت مضامین اصلی استخراج شد. لذا، از ان طریق کشف پاتوق‌ها و ویژگی‌های حاکم بر آنها میسر شده است. اعتبار داده‌ها نیز از طریق استنادپذیری، انتقال‌پذیری و نیز غوطه‌وری و بازبینی داده‌ها توسط اساتید راهنما و مشاور بررسی شد. به منظور حفظ ملاحظات اخلاقی نیز از ارائه مشخصات مشارکت‌:نندگان خودداری کردیم. افزون بر این، سعی شد متن مصاحبه‌های پیاده‌شده در اختیار آنها قرار بگیرد تا با مرور آنها از دخالت‌های پیش‌بینی‌نشده محقق جلوگیری به عمل آید.

یافته‌ها

نخستین پاتوقها در شیوع موادمخدر در شوش بهعنوان یکی از مهمترین دروازههای شهر تهران به قهوهخانهها برمیگردد. این پاتوق‌ها ابتدا مردمحور بودند. «مردان در قهوهخانهها از این کار بهعنوان تفریح اجتماعی استفاده میکردند. گفتهشده مقارن با سلطنت ناصرالدینشاه استعمال تریاک چنان رسمیت یافت که تصویر شاه بر حقههای وافور منقوش بود (‎28). مصرف تریاک در قهوه‌خانه‌های ایران در دوره قاجار آزاد بود. دولت در این دوره تریاک رایگان به قهوه‌چی‌ها می‌داد و در برابر، سوخته آن را از قهوه‌چی می‌خریدند. قهوه‌چیان میان‌راهی بر این اساس موظف بودند میزانی مشخص سوخته تریاک در هفته تحویل دهند وگرنه دولت جلوی کارشان را می‌گرفت. این پدیده، تاثیرهای مستقیم و غیرمستقیمی بر زندگی مردم به‌ویژه درمیانه‌های دوره قاجار داشت. پدیده اعتیاد به خوردن تریاک که از دوره صفویه رواج یافته بود، در روزگار قاجار با چرخشی مهم، به کشیدن تریاک دگرگون شد (‎29). این قهوهخانهها در دوره پهلوی نیز همچنان پابرجا بودند و افزایش آنها بهعنوان پاتوقهای مصرف مواد به نحوی بوده است که: میگویند آمریکا سرزمین عجایب است و در آن مملکت چیزهای حیرتآوری دیده میشود. من با این عقیده مخالفم و ایران را سرزمین عجایب میدانم. در ایران یکی از اماکن عمومی قهوهخانه است که متوسطالناس در آنجا اجتماع نموده و به کشیدن تریاک مشغول میشوند. وافور آلتی است که بهوسیله آن تریاک میکشند و از دیدن آن آلت عجیب، انسان میل میکند که ساعتی به تماشای آن بپردازد. قهوهخانه اغلب مملو از جمعیت است و دود کثیفی فضای محوطه را فراگرفته است. شخصی که او را درویش میگویند، در طول و عرض قهوهخانه قدم زده و با آهنگ مخصوصی داستانها و حکایتهای موهومی برای حاضرین بیان مینماید. وجود قهوهخانهها باعث انحطاط نسل ایران است، زیرا مرکز استعمال افیون هست. ایرانیان به جای اینکه از تریاک استفاده درست بکنند، خود را با آن مسموم کرده و به مصیبت عظیمی دچار میکردند (‎30).

آنچه مشخص است این است که در دوره قبل از انقلاب اسلامی پاتوق اصلی در مصرف موادمخدر در گونه شوش بیشتر قهوهخانهها بودند که در آنها موادمخدر نوعی رسمیت سنتی داشت. بر اساس گفتههای ریشسفیدان محلی دلیل اصلی شکلگیری پاتوقهای همچون قهوهخانهها به اوایل دهه ۵۰ برمیگردد که زمان اوج‌گیری مهاجرت اقوام مختلف و افزایش جمعیت محله شوش میباشد. به گفته ریش سفیدان و بومی‌های‌های محله شوش، اقوام موغاری، طرقبه‌ای و سفیده‌ای از ساکنان رسمی و قدیمی محله‌اند.

اما، در دوران بعد از انقلاب اسلامی، با گسترش فرهنگ اسلامی و ممانعت از توزیع و مصرف مواد مخدر، ممانعت و کنترل موادمخدر تشدید شد. لذا، قهوهخانهها جای خود را به پاتوقهای متنوعتری دادند. از مهمترین پاتوقها و مکانهای که در امر موادمخدر در گونه شوش فعال هستند و هماکنون به مصرف و توزیع موادمخدر میپردازند، پنج پاتوق و مکان خاص هستند: «خانههای دودی، خانههای پلاک قرمز، میدان شوش و اتاقهای اجارهای» هستند. از جمله دلایل بالابودن میزان اين جرايم در اين پاتوقها، از ويژگیهای حاکم بر ايستگاههای مترو و نواحی مجاور آن همچون شلوغی، رفتوآمد زياد، کنترل نظارتی اندک و گمنامی منطقه شوش میباشد. در این پاتوقها شاهد الگوههای خاصی از توزیع و مصرف موادمخدر هستیم که بسته به تراکم، شلوغی و نیز میزان دسترسی به موادمخدر، شیوع موادمخدر متفاوت است.

الگوی اول از آن به الگوی پراکنده تعبیر کردهایم؛ در این الگو که رویدادهاي مربوط به توزیع موادمخدر و مصرف آن در طول 24 ساعت شبانه روز اتفاق میافتـد و محدوده زمانی خاصی در آن وجود ندارد و زنان به راحتی میتوانند موادمصرف کنند. الگوی پراکنده در این پاتوقها تابع عرضه و تقاضای مصرف و توزیع موادمخدر است. میتوان گفت که خیایانها و کوچههای محلی و میدان شوش (در زمانی که نیروهای انتظامی در آنجا نیستند) تابع این الگو میباشد.

الگوی دوم، الگوی کانونی و یا متمرکز است. این الگو و پاتوقها نقطه مقابل الگوی پراکنده و شناور اولی هستند. در اینجا، مکانهای خاصی همچون خانههای اجارهای و خانههای دودی و نیز پلاک قرمزها فعال هستند. البته این پاتوقها دارای کارکرد یکسانی نیستند، اما چون دارای تمرکز خاصی هستند، کانونی محسوب میشوند. این نوع از کانونها میتوانند در سراسر روز فعال باشند، اما هنگامی است که فعالیت در خـور توجه بیشتري نسبت به سایر مواقع وجود دارد، تشخیص اهمیت این پاتوقها به لحاظ حجم تولید، توزیع و مصرف موادمخدر برای تحلیل ما در این پژوهش سـودمند است. از سوي دیگر، این پاتوقها دارای قدرت تشـخیص زمان پیک (اوج) خاصی در طول روز هستند که آنها را از هم متمایز میکند. برای مثال، خانههای اجارهای در قیاس با خانههای پلاک قرمز پیک زمانی متفاوتی دارند که به اندازه کافی این قدرت تشـخیص را براي محقق فراهم ساختند که آنها را تفکیک کنیم.

الگوی نقطهای سومین الگوی موردنظر در این پاتوقها میباشد. الگوی نقطهای الگوی است که در آنجا تقاضا و عرضه موادمخدر در آنجا و در یک مکان خاص انطباق مییابد. براي مثـال، برخی از پارکینگها و نیز پارکها (همچون پارک روبروی کاخ گلستان) که دارای شلوغی خاصی هستند از این نوع الگوی نقطهای محسوب میشود است که همه رخدادهاي مربوط به موادمخدر در یک مکان ویژه را بـه وجـود میآورد. الگوی نقطهای در معابر و مکانهای شلوغ شکل میگیرد که در پژوهش ما کمتر شاهد شکلگیری آن هستیم. دلایل آن به تماسهای کاملاً کنترلشده طرفین، سرعت بالای شکلگیری نقطه و محو آن و نیز ماهیت توزیعی آن برمیگردد که مواد در آن به متقاضی تحویل داده میشود.

چهارمین الگوی تشخصیص، الگوی خوشهای میباشد. این الگو، کانونهای متمرکز، نقاط و پراکندگی آنها را (به تعبیر دیگر سه الگوی قبلی را) به صورت خوشهاي دریک یا چند فضاي ویژه در داخل محدوده شوش به وجـود آورده است. میتوان گفت که الگوی خوشهای چیزی است که گونه شوش را شکل داده است. در الگوی خوشهای، نقاط پراکنده و کانونها در یک فرایند همزمان به هم وصل شده و از نظر ویژگیهای فضای و اجتماعی همدیگر را تقویت میکنند. برای مثال، میدان شوش با اتاقهای اجارهای مرتبط است که در آن موادمخدر در آن به این اتاقها سرایت میکند.

در ادامه به تشریح هر پاتوق و ویژگیهای مصرف و توزیع موادمخدر در آنجا پرداختهایم.

جدول 1: مضامین فرعی، اصلی و الکوی مکانی حاکم

مضامین فرعی	مضامین اصلی	الگوی مکانی
همه جایی سیال و منعطف تابع مصرف افراد کنترل پذیری پایین امکان شناسایی پایین امکان تعقیب و گریز کم آشکاری مصرف مواد فراوانی معتادان متجاهر بی مکانی مصرف چندباره در روز	مصرف تجاهری	الگوی پراکنده- میدان شوش
تابع پیک خاصی از روز بودن سلسله مراتب زنان باندهای کلان وابستگی به گروههای خاص بودن پنهان بودن نظم و مقررات خاص زنان سرباند و مافیا	مصرف تجاری/مافیایی	الگوی کانونی- پلاک قرمزها
تنوع در زنان مصرف کننده تلاقی مصرف با فروش مواد معتادان تازه وارد سیالیت در ورود و خروج زنان مصرف نه چندان زیاد دستگیری زنان توسط پلیس دسترسی سازمان های ترک اعتیاد به آنها وجود زنان و دختران جوان ترس از دستگیری بالا	مواد به مثابه ابزار معیشت	الگوی نقطه‌ای- خانه‌های دودی
زنان مافیا ترس از دستگیری پنهان بودن وجود روابط غیراخلاقی در کنار مصرف مواد ارتباط با مغازه دارن جهت لو نرفتن گروههای دوستانه زنان اعتماد بالا به همدیگر داشتن پول زیاد تفنن در صرف مواد	مصرف فراغتی	الگوی خوشه‌ای- اتاق‌های اجاره ای

مواد به مثابه ابزار معیشت (خانههای «دودی»)

خانههای دودی از پاتوقهای مهمی هستند که در گونه شوش وجود دارند و در آنها به استعمال موادمخدر پرداخته میشود و در کنار آن زنان با فروش و توزیع مواد از آن به مثابه ابزار معیشت و درآمد روزمره استفاده می‌کنند. این خانهها عمدتاً فاقد امکانات اولیه هستند و کارکرد اصلی آنها استعمال موادمخدر میباشد. در این خانهها خیل زیادی از زنان معتاد (در کنار مردان) جمع شده و به مصرف مواد میپردازد. عمده افرادی که در این خانهها جمع میشوند، اتباع بیگانه هستند که اکثراً افغانی هستند. بر اساس الگوهای فوق خانههای دودی از نوع الگوهای متمرکز و کانونی در مصرف موادمخدر هستند.

در خانههای دودی تمرکز خاصی وجود دارد. این تمرکز بر روی استعمال مواد، توزیع و فروش آن به تازه واردان و مشتریان قدیمی است. زنان در طول روز به جمعآوری زباله و یا ضایعات مشغول هستند و در ادامه با ورود به این خانهها به مصرف مواد مخدر میپردازند. عمده موادمصرفی این زنان شیشه و یا کراک میباشد. مواد مصرفی این افراد در خانههای دودی ارزان و با کیفیت پایین میباشد. این خانهها با مساحت بین 30 تا 50 متری هستند و در آنها مصرفکنندگان در شرایطی قرار دارند که توانایی کارکردن را دارند. افراد معتاد در این خانهها در سه دسته قرار دارند: الف).اتباع و مهاجرانی که به صورت قانونی و غیرقانونی در این مناطق سکونت دارند و ضمن انجام مشاغل غیررسمی (چه مجاز مثل جمعآوری زباله و چه غیر مجاز همچون خرید و فروش موادمخدر و مشروبات الکلی)، در طول روز به این خانهها مراجعه کرده و به مصرف مواد میپردازند. ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران، در گزارشی که از چالش‌های این خانهها تهیه کرده بود، بخشی از مشکلات را ناشی از قرارگرفتن در مرز بین دو منطقه 15 و 12 شهرداری تهران دانسته و گفت: معمولا معابر و محله‌هایی که در بین دو منطقه در شهرداری قرار می‌گیرند، قدری از دید و توجه مدیران هر دو منطقه مغفول می‌ماند. اجاره واحدهای ۴۰ تا ۵۰ متری به ۳۰ نفر. به این خانه ها خانه های دودی می گویند. خانه‌هایی که در آن افراد به استعمال مواد مخدر مشغول هستند. اول حضور اتباع بیگانه که به گفته مردم 50 درصد بافت جمعیتی را تشکیل می‌دهند و مدارس مراکز خدماتی پایگاه‌های بهداشت و هرجا که محل مراجعه مردم است تا 90 درصد مراجعانش اتباع بیگانه است؛ امانی همچنین گفته: ۶۰ درصد این ناحیه را بافت فرسوده به خود اختصاص داده، اما با این وجود، حضور اتباع بیگانه از مشکلات این منطقه بوده و ۵۰ درصد ساکنان اتباع بیگانه هستند. یکی از کارکنان نیروی انتظامی که سابقه خدمت بیش از یک دهه در بازار شوش را دارد، در خصوص خانههای دودی و نقش اتباع اشاره میکند:

آلان این منطقه داره توسط افغانیها قرق میشه. هر روز هم بیشتر میشن و ما هم نمیتونیم کاری کنیم. اینها با هم میان و با هم میرن. معمولاً چند نفری هستن تا از تهدید در امان باشن. خیلی هم قابل شناسایی نیستن، چون هویتی ندارن و امروز هستن و فردا نیستن. جالب اینه که اینها رابط بین افغانی های مرز تایباد و بجنورد هستن و مواد را از اونجا میگیرن و اینجا توزیع میکنن. نکته دیگه اینکه آلان افغانسان داره به تولیدکننده اصلی شیشه تبدیل میشه و این کار رو برای ورود شیشه آسون کرده. قبلا فقط تریاک بود. الان شیشه هم اضافه شده که اینها توزیع میکنن و در این خانهها ساقی هم هستن (م. ش، 52، نیروی انتظامی).

ب). افرادی که به هر دلیلی سطحی از طرد اجتماعی و اقتصادی را تجربه کرده و ضمن پرداختن به مشاغل غیررسمی (چه مجاز مثل جمعآوری زباله و چه غیرمجاز همچون خرید و فروش موادمخدر و مشروبات الکلی) در این خانهها به استعمال موادمخدر میپردازند. این زنان سطح بالای از طرد و فقدان سلامت اجتماعی را تجربه و عمدتاً از سوی خانوادههای خود رانده شدهاند. این دسته از زنان که در خانههای دودی هستند، دارای تجربه ترک مواد و بازگشت مجدد هستند و بعضاً بیش از 5 بار در گرمخانهها و کمپها به ترک مواد پرداخته، ولی با آزادی مجدد، دوباره به مصرف مواد سوق پیدا کردهاند. آنچه در بین این دسته از افراد نمود دارد، سابقه حضور بالا در این خانهها است. در واقع، میتوان گفت که شکلگیری خانههای دودی در گونه شوش ناشی از اقدامات این افراد بوده است. این دسته از زنان دارای سابقه زیست چندین ساله در شوش بوده و علاوه بر آشنایی با چند و چون دسترسی به موادمخدر، سایر افراد از جمله دسته سوم (که در ادامه به آنها پرداختهایم) را با این خانهها آشنا کرده و شرایط را برای مصرف مواد را در بین آنها فراهم میسازند. اکبر ساقی در این خصوص میگوید:

الان حدود 14 ساله اینجام، چهار بار هم رد دادم [منظور ترک مواد و بازگشت دوباره است]. اینجا [خانههای دودی] جاییه که دودی میگیرن و دوباره میرین سر کار. اینجا زیاد نمیمونن. اما جای خوبیه. مواد هم از هر نوعش هست و هر کسی داره. خطری هم نداره. خیلی هم نیازی نیست بترسی. اینجا رو ببندن، جای دیگه باز میشه (ا. ذ، 55 ساله، ساقی مواد).

ج). زنان و دختران نوجوان و جوانی که به تازگی وارد موادمخدر شده و به دلیل اینکه فاقد سرپناه و مکان خاصی برای مصرف مواد به صورت آزادانه هستند، توسط افراد گروه اول و دوم با این خانهها آشنا شده و به مصرف موادمخدر مشغول میشوند. این جوانان و نوجوانان نیز از حیث اشتغال همچون دسته اول و دوم هستند. اما، کمتر طرد را تجربه کردهاند و درصدد اشتغال مولد و مجاز هستند، اما چون به دلایلی همچون نداشتن مهارت کافی، تحصیلات، سرمایه و پشتوانه کافی در پیداکردن شغل مناسب ناکام ماندهاند، به سرقت و خردید و فروش مواد رو آوردهاند. البته، میتوان گفت که سرقت به خصوص سرقت از منازل و سرقت گوشی شغل اصلی آنها است. یکی از این جوانان اشاره میکند:

من کارم توی روستامون بود و بعد اومدم تهران دیگه موندم. اینجا آزاده، خودت ببین. مواد هم زیاده. اینجا میایم دودی میگیریم و میریم. البته من موادی نیستم و فقط تریاک میکشم. اونم موقعی که کاسبی باشه [با خنده می گوید. منظور سرقت گوشی است]. میریم جای شلوغ و میزنیم. اینجا خوبه و کسی هم نگاهت نمیکنه (ج. ل، 21 ساله، مهاجر).

در کل، سطح تهجر در خانههای دودی خیلی بالا نیست (به جزه دسته دوم) و اکثرزنانی که در این خانهها به مصرف موادمخدر مشغول هستند، دارای توانایی زیست به شیوههای مختلفی هستند و این خانهها را بهمثابة محل امنی برای مصرف مواد خود میدانند. این موضوع به خصوص در بین دسته سوم نمود بیشتری دارد. ورود این دسته از زنان به این خانهها بیشتر به دلیل یادگیری و فقدان مکان مناسب برای مصرف مواد است. از آنجایی که این خانهها حالت قارچگونه دارند، شناسایی و برچیدن آنها مشکلی را حل نمیکند، زیرا اعتیاد به مصرف مواد به حدی بالا است که ناگزیر شکلگیری این خانهها را محتمل ساخته است.

مصرف تجاری/مافیایی (منازل پلاک قرمز)

در این خانهها، اتاقهایی وجود دارد که در هر کدام ۶ تا ۷ نفر زندگی میکنند و اتاقهای ویژه این خانهها به صندوق امانات مواد مخدر معروف هستند. برخلاف خانههای دودی که ماهیت معیشتی برای افراد دارند، یعنی مواد در آنها علاوه بر توزیع و استعمال، برای کسب معیشت و درآمد به فروش میشود، در خانههای پلاک قرمز علاوه بر مواد سایر جرائم از جمله اعمال منافی عفت، سرقت و نیز انواع تخلفات و ناهنجارشکنی‌‌های اجتماعی صورت میگیرد که ماهیت خطرناکی به آنها داده است. در واقع، وضعیت در این خانهها قرمز است، زیرا مفیایی موادمخدر درصدد کسب سود در ابعاد کلان و تجاری آن است. در این خانهها، علاوه بر مصرف، افراد موادمخدر مصرف نیز تولید و توزیع میکنند که ساختار آنها در دست افراد خاصی است. با این حال، خانههای پلاک قرمز در الگوهای چهارگانهای که در سطور اولین این قسمت به آن پرداختیم، تحت الگوی کانونی و نقطهای قابل جمع میباشند، زیرا هم متمرکز هستند و هم نقاط خاصی هستند که ماهیت منحصربه فردی دارند. این منحصربه فردی از این جهت است که: الف). نیروهای خاصی این خانهها را مدیریت میکنند و عمدتاً توزیع مواد را بر عهده دارند؛ ب) برخلاف خانههای دودی افرادی که به استعمال موادمخدر میپردازند، از هر سنخ و گروهی نیستند؛ به تعبیری ماهیت عمومی کمتری دارند؛ ج). ورود به این خانهها تابع شرایط خاصی است که فرد باید صلاحیت آن را داشته باشد؛ برای مثال فرد بتواند مواد را در سطح وسیعی توزیع کند. د). علاوه بر موادمخدر فرد باید شرایط دیگری از جمله ارتکاب سایر جرائم را بپذیرد و بتوان به آن اعتماد کرد تا ساختاری مافیای حفظ شود.

خانههای پلاک قرمز بیشتر محل ارجاع نیروی انتظامی هستند، زیرا ماهیت چندگانهای دارند و مافیای موادمخدر در آنها فعال هستند. افرادی که در این خانهها رفتوآمد دارند، از اتباع بیگانه نیز هستند. این خانه بیشتر در محله هرندی وجود دارند و مافیای موادمخدر به صورت فعالانه آنها را مدیریت میکنند و به دلیل ساختار سنتی و بافت فرسوده شوش این منازل به همدیگر نیز راه دارند و در هنگام ورود نیروی انتظامی به آنها، براحتی امکان فرار برای افراد وجود دارد. با وجود آنکه در مواردی پلیس این منازل را با دستور قضائی تخرب کرده، اما تقاضا برای مواد در بین افراد از یک سو و سودآوری موادمخدر برای مافیا از سوی دیگر، امکان بستهشدن این خانهها را ناکام گذاشته است. یکی از کارکنان نیروی انتظامی میگوید:

تا حالا کارهای بزرگی در این منطقه شده و نسبت به سالهای قبل قابل مقایسه نیست. ولی این پلاک قرمزها ترسناک هستن. هر چی جرمه در این خانه ها هست. بچه های نامشروع، زن های بی سرپرست و ساقی ها در این خانه ها هستن. دلیلش اینه که این خونه ها آب و برق دارن و میشه به نوعی در اونها زندگی هم کرد. این منطقه هم خونه ها کوچیکه و نزدیک به هم و قدیمی. این خودش تودرتو کرده این منطقه را. بخاطر همین کنترل این منطقه سخته.

منازل یا خانههای پلاک قرمز موادمخدر را به امری سازماندهیشده تبدیل ساخته است. برخلاف خانههای دودی که افراد صبح یا ساعات خاصی از روز دود گرفته و مواد مصرف میکنند، در این منازل موادمخدر جنبه فرامصرفی داشته و برای بازار تهیه میشود. با وجود اینکه مصرفکنندگانی نیز در این منازل وجود دارند، اما کمیت و کیفیت آن کاملاً متفاوت است. موادمخدر فراتر از مصرف روزانه توسط ساقیها توزیع میشود و تنوع مواد نیز بالا است و علاوه بر تریاک، شیشه، هروئین (به تعبیر معتادان دارو) و کراک نیز توزیع میشود. لذا، این منازل به دلیل اینکه ماهیت جرمخیزی بالایی دارند، محل بیشترین نظارتها نیز هستند. یکی از ساقیهای قدیمی این پاتوقها میگوید:

ما توی یکی از این خونهها بودیم که مواد رو پخش می کردیم، ولی در عوض جا و مواد خودمون هم مفت بود. دو سه جا عوض کردیم، اما بعد مدتی پلیس نمیذاشت و میومد درش رو می بست. البته از قبل میدونستیم دارن میان، چون بچه ها خبر میدادن و مواد رو جابجا میکردیم. البته من الان پاکم و دستفرشی میکنم. پشیمونم. اما دیگه گذشت. ما حدود پونزده نفر بودیم و برا چن نفر کار میکردیم. همشون هم بی شرف و بی همه چیز بودن. تقریباً اطراف بازار دست ما بود که خیلی خیلی مشتری داشتیم. من خودم طول روز به بیست نفر مواد میرسوندم. حالا تو حساب کن ما پونزده نفر بودیم و هر مدوم به بیست نفر مواد میدادیم (شهباز، 34 ساله).

علاوه بر افرادی که در قالب مافیا و ساقی در این پاتوقها فعالیت میکردند، معتادان متجاهر و ناتوان از نظر جسمی و سنی نیز وجود داشتند. این افراد در حاشیه این پاتوقها بودند و مصرفکننده صرف بودند و مواد خود را از طریق جمعآوری زباله و یا گدایی تامین میکنند. این افرا نقش فعالی در بازار تولید و توزیع ندارند، ولی به دلیل اینکه تعداد آنها کم نیست، مصرفکنندگان هر روزی هستند که از نظر کمیت و کیفیت مواد وابسته به بازار مافیا و ساقیها هستند. این افراد از دستگیری ترس نداشته و از آنجایی که در اثر پلمپ منازل پلاک قرمز به شکل کارتنخوابی زندگی میکنند، زندگی آنها از نظر اجتماعی و اقتصادی با نوعی انسداد روبرو است؛ به این معنا سطح تعاملات اجتماعی پایین، از نظر خانوادگی بیسرپناه، از نظر اقتصادی نامولد و از نظر نقشپذیری گروهی فاقد پایگاه و نقش پذیرفتهشده میباشند.

پاتوقهای منازل پلاک قرمز از این حیث مکانهای خاصی محسوب میشوند که ارزش اقتصادی برای مافیا دارند. این پاتوقها مواد را از ساختار اجتماعی آن تهی و آن را به ساختار اقتصادی نزدیک کردهاند، لذا ساختار اجتماعی به حاشیه رفته و نوعی تخریب فضای محلهای نیز رخ داده است. به تعبیر دیگر، مافیا و ساقیها با میدانداری در سطح محلات کولونیهای از گروههای خاص اطراف خود جمع کرده که مواد مخدر را از مصرف عمومی آن که سالها در شوش وجود داشته خارج ساخته و آن را جرمی سازمانیافته تبدیل کردهاند که تنها راه مواجهه با آن انتظامی و پاکسازی است. میتوان گفت که در پاتوقهای پلاک قرمز نهادینهسازی مواد مخدر از طریق چارچوبهای رخ داده که ماهیت اجتماعی کمتری دارند، بلکه این ماهیت تجاری و ساختار حاکم بر آن است که فراتر از تاریخ محله بر آن عارض شده است. یکی از فعالان محله که در قالب انجمن همیاری در محله فعالیت میکنند، اظهار میکند:

قبلاً اینطوری نبود و مواد بود، اما به نوعی عادی بود و افراد کمتر در قالب باند در این مکان ها بودن. الان این پلاک قرمزها که دوتا رو بهت نشون دادم و پلیس هم خیلی ها رو پلمپ کرده و خیلی ها رو هم نتونسته پلمپ کنه، دارن همه نوع کثافتی انجام میدن. مثلاً سوءاستفاده از دخترها میکنن، از طریق نیاز مالی مهاجران رو جذب میکنن و به سمت مواد میبرن و کل بازار مواد رو به دست گرفتن (مرد، 38 ساله).

مصرف فراغتی (اتاق‌هاي اجاره‌اي)

از دیگر پاتوقهای فعال در گونه شوش، خانههای اجارهای هستند که الگوی حاکم بر آنها متمرکز و کانونی میباشد. این پاتوقها با خانههای دودی و منازل پلاک قرمز چند تفاوت بنیادی داردند: الف). عمدتاً توسط افراد خاص و پولدار اجاره شده و در ساعاتی یا چند روز به آنها اجاره داده میشود و در آنجا به مصرف مواد و مشروبات میپردازند. ب). شناسایی افراد سخت است، زیرا عمدتاً از خارج منطقه شوش هستند و مصرف مواد برای آنها جنبه تفریحی و تفننی دارد (هر چند عمومیت دارد و ممکن است خیلی از افراد اعتیاد هم داشته باشند)، ج). نوع مواد مصرفی گران قیمت، مرغوب و دست اول است که توسط افراد خاص برای آنها تهیه میشود، د). از نظر طبقه اجتماعی افرادی که در این پاتوقها هستند، طبقه متوسط و بالای شهری هستند که در شوش دارای مغازههای تولیدی و فروشگاههای بزرگ (عمدتاً پوشاک، طلا، عطاری، رستوران) هستند، ولی در آنجا زندگی نمیکنند. البته افراد دارای طبقات پایین و معتادان عمومی نیز در این خانهها سکونت دارند و پاتوق آنها نیز محسوب میشود، اما عمومیت چندانی دارد، زیرا بعضاً پرداختن میزان اجاره از عهده آنها خارج است، این در صورتی است که این افراد به صورت دورهگردی و جمعآوری زباله و یا دستفروشی امرار معاش میکنند. این خانهها با وجود اینکه کانونی هستند، ماهیت سیالی دارند، زیرا شناسایی آنها دشوار است و هر کسی به اقتضادی شرایط میتواند خانههایی را اجاره و در آنجا به مصرف مواد بپردازد.

آنچه در این پاتوقها نمود بیشتری دارد این است که مصرف مواد در اولویت افراد است تا توزیع و یا قرارگرفتن در مافیای تجاری. در مواردی مصرف مواد با صرف مشروبات و اعمال منافی عفت نیز همراه است. اما، این وضعیت ساختارمند و دارای مافیای خاصی نیست. دلیل آن به این نکته برمیگردد که افراد مراجعهکننده خود را داری اعتبار و پایگاه اقتصادی و اجتماعی خاصی میبینند که هرگونه دستگیری و یا شناسایی آنها اعتبار و ابرویشان را خدشهدار میکند. از این حیث، ضمن ناشناختگی، سعی دارند تا حد ممکن پاتوقهای خود را عوض کنند یا اینکه فرد معتمدی را به عنوان پاتوق خود انتخاب کنند که خانهای برای آنها تهیه کند. یکی از اهالی محله که در امام زاده عبدالله خدمت میکند، میگوید:

یکی رو میشناسم که ده دهنه مغازه داره و خودش آدم معروفیه، میاد و خونه اجاره میکنه با چند نفر از هم سنخشهاش. آلان این خونهها باب شده و متاسفاته آدمهای ابرودار هم میان در این جاها مواد میکشن. میان پولی میدن برای دو سه ساعت و یا حتی ماهانه یه اتاق رو اجاره میکنن و مواد مصرف میکنن. البته چیزهای دیگه ای هم در بین بعضیاشون هست که نمیشه گفت [منظور مصرف مشروبات و روابط نامشروع جنسی است] (س.ش، 76 ساله، خیاط).

خانههای اجارهای از نظر الگوی مصرف، کانونی و متمرکز هستند. این الگو خاص شوش است (البته ممکن است در سایر نقاط شهر نیر وجود داشته باشد. اما در شوش نمود بیشتری دارند) و به دلیل اینکه تابع پول و جایگاه افراد هستند، امکانات آنها نیز متفاوت است. در خانههای اجاره‌ای برای افراد با درآمد پایینتر، فقط چاردیواری است و افراد صرفاً محل امنی برای مصرف دارند. اما، برای افراد با درآمد بالا این خانهها سایر امکانات رفاهی و بعضاً غیرمشروع نیز دارد. در اینجا، آنچه مهم است، اجارهای و موقتی بودن این خانهها است. این چیزی است که در خانههای پلاک قرمز و خانههای دودی کمتر دیده میشود.

مصرف متجاهر (میدان شوش)

میدان شوش از مهمترین زیستگاههای مصرف مواد مخدر در گونه شوش میباشد. میدان شوش نمونهای از پاتوقهای خیابانی است که معتادان علناً به مصرف مواد به صورت دو یا چند نفره میپردازند. در میدان شوش با ویژگیهای روبرو هستیم که آن را نسبت به پاتوقهای دیگر متفاوت ساخته است:

الف). این الگو نوعی مصرف خیابانی مصرف مواد مخدر است که در عین تمرکز و کانونیبودن، نوعی رهاشدگی محسوب میشود، ب). مصرفکنندگان اکثراً متجاهر و فاقد سرپناه هستند که در آن داغ انگ و برچسب برای آنها معنای ندارد؛ ج). مصرف موادمخدر نوعی رویه محسوب شده که در آن زنان بیشتر مواد صنعتی مصرف میکنند که به اصطلاح دوز و نشئگی سریعی دارد؛ د). زنان عمدتاً سابقه چندین بار دستگیری و ترک داشته و مجدداً بازگشت به اعتیاد دارند و این زنان کسانی هستند که بیشترین مزاحمت خیابانی را برای ساکنان ایجاد میکنند، زیرا زیست آنها کارتنخوابی و خیابانگردی است.

در میدان شوش پیشایندهای مرتبط با سوءمصرف مواد متعدد و متنوع هستند و شامل زمینههای فردی، ويژگی‌های خانوادگی و عوامل اجتماعی و محیطی می‌شود. پرواضح است که در این میان هیچ عاملی به تنهایی شرط لازم و کافی برای مصرف مواد نیست و ترکیبی از عوامل منجر به مصرف مواد شدهاند. افراد با سطح بالایی از حاشیهبودگی و طرد روبرو هستند و این امر شرایط را برای زیست غیرسالم آنها فراهم کرده و از نظر سلامت اجتماعی فاقد پیوندها و تعهدات لازم برای زندگی بهنجار هستند. از آنجایی که تعداد افرادی که در میدان شوش به مصرف مواد میپردازند، کم نیست، این امر نوعی بهنجارسازی موقعیتی ایچاد کرده تا با کمترین ترس و دلهره به مصرف مواد بپردازند. یکی از معتمدان محلی که سابقه سکونت 50 ساله در شوش دارد، اظهار میکند:

من الان 86 سال دارم. یادمه که در شوش جمعیت زیادی نبود و اینجا اسم دیگه ای داشت و دروازه شهر بود. البته از قبل این دروازه بوده و من که جوون بودم آثاری از دروازه بود. مردم کاسبی می کردند و در قهوه خونه میرزاشالی چای میخوردن و وافور میکشیدن. قلیون هم بود. از موقعی که این میدون درست شد اینها جمع شدن و آتیش درست میکردن و سنگ و سیخ شون به راه بود. دیگه مامورها هم نتونستن کاری کنن. چون هر روز بیشتر میشدن و توی روز روز دارن مواد میکشن. برو پشت ستون رو ببین که چه خبره! (ب. د، 86 ساله، خدمتکار مسجد).

این وضعیت در میدان شوش، اغلب در میان مردان و زنان طبقۀ پایین دیده میشود و بزهکاری ولگردان، رایج‏ترین شکل آن به حساب می آیند. خرده فرهنگ‌های شکل گرفته در میان این دسته از زنان معتاد ساکن در این پاتوق را میتوان حاصل تضاد موجود میان شکست در نیل به هداف دانست. به عبارت دیگر،پاتوق میدان شوشکه میتوان از آن به نوعی «الگوی خیابانی مصرف موادمخدر» تعبیر کرد، نوعی نظام فرهنگی جایگزین نظام مطلوبمیباشد؛ نظامی که شکلگیری و رشد آن، محصول دو عامل است: نخست، فرصتهای فرو بسته بر اعضای جوان طبقۀ پایین که اکثراً کارگر و مهاجر هستند؛ دیگر اینکه عزت نفس پایینی که این افراد به آن دچارند، نومیدی و از دسترفتن عزت نفس در بین این زنان و دختران جوان و نوجوان که از نظر آنها ساختار موجود منطقه بر آنها تحمیل کرده است. این وضعیت و حتی سایر الگوهای مصرف موادمخدر با رهیافت هیرشی مطابق است، زیرا فرد فاقد پیوندهای انسجامبخش و حیات بخش با دیگران است.

نتیجه گیری

شکلگیری پاتوقها و مکانهای مصرف موادمخدر در منطقه شوش، خود تابع شرایط و موقعیت منطقه شوش بوده است. به این معنا که در دورههای مختلف، مکانها و پاتوقهای مختلفی شکل گرفته و با گذشت زمان آن پاتوق جایگاه خود را از دست داده و سپس پاتوق دیگری شکل گرفته است. اما، آنچه محرز است این است که در قبل از انقلاب اسلامی مهمترین پاتوق قهوهخانهها بوده و با شکلگیری انقلاب اسلامی و ایجاد موانع جدی بر سر راه مصرف موادمخدر این پاتوق کارکرد خود را از دست داده و شاهد شکلگیری خانههای دودی، خانههای پلاک قرمز، خانههای اجارهای و نیز مصرف در سطح معابر و میدان شوش بودهایم.

از این منظر، از نظر هنجارهای اعتیاد به موادمخدر شاهد نوعی همدستی بین فرد، خانواده و گروه (شبکههای اجتماعی) در زیستجهان گونه شوش هستیم که بهنجارسازی و تابوشکنی از مصرف موادمخدر را به امری طبیعی مبدل کرده است. از این وضعیت بهعنوان «بهنجاربودن موقعیتی» تعبیر میکنیم که انگها و داغ اجتماعی ناشی از مصرف موادمخدر را کمرنگ ساخته است. این بهنجاری در لایههاوسطوحمتداخلوهمگرارخ داده کهدرمجموعامکان گرایش به مصرف موادمخد را در بین جوانان زیست جهان شوشفراهمساختهاند، زیرا تعداد پیوندهای افتراقی آنها با گروهها و افراد مصرفکننده موادمخدر بیشتر از پیوند با افراد و گروههای دور از موادمخدر است.2

[1] در اصطلاح به خانه‌هایی گفته میشود که محل خرید و فروش و استعمال مواد مخدر هستند و افراد مواد میخرند یا استعمال میکنند. هرچند بعضاً این خانههاتوسط نیروهای انتظامی شناسایی شده، اما عملاً به شیوه دیگری و در مکان دیگری فعالیت خود را شروع میکنند.

[2] City Appendix

[3] Dickens

جدول 2: پاتوقها، مکانها، ویژگیها و الگوهای مصرف موادمخدر در منطقه شوش

الگوی حاکم بر آن	ویژگیها	پاتوقها و مکانهای مصرف موادمخدر
خانههای دودی از نوع الگوهای متمرکز و کانونی در مصرف موادمخدر هستند.	در این خانهها تمرکز بر روی استعمال مواد است تا توزیع یا تولید آن، محل تجمع اتباع، جوانان تازهکار و افرادی هستند سطح بالایی از طرد خانوادگی را تجربه کردهاند هستند، افراد در طول روز به جمعآوری زباله و یا ضایعات مشغول هستند، عمده مواد مصرفی کراک و شیشه می باشد	مواد به مثابه ابزار معیشتی (خانههای دودی)
تحت الگوی کانونی و نقطهای قابل جمع میباشند، زیرا هم متمرکز هستند و هم نقاط خاصی هستند که ماهیت منحصربه فردی دارند	و اتاقهای ویژه این خانهها به صندوق امانات مواد مخدر معروف هستند. برخلاف خانههای دودی که ماهیت مصرفی دارند، یعنی صرفاً مواد در آنها توزیع و استعمال میشود، در خانههای پلاک قرمز علاوه بر مواد سایر جرائم از جمله اعمال منافی عفت، سرقت و نیز انواع تخلفات و ناهنجارشکنی‌‌های اجتماعی صورت میگیرد که ماهیت خطرناکی به آنها داده است. این خانه توسط مافیا اداره می شوند، ورود به آنها مستلزم شرایط خاصی است، نوع مواد مصرفی برخلاف خانههای دودی کیفیت بیشتری دارد	مصرف تجاری-مافیایی (منازل پلاک قرمز)
الگوی حاکم بر آنها متمرکز و کانونی میباشد.	آنچه در این پاتوقها نمود بیشتری دارد این است که مصرف مواد در اولویت افراد است. در مواردی مصرف مواد با صرف مشروبات و اعمال منافی عفت نیز همراه است. اما، این وضعیت ساختارمند و دارای مافیای خاصی نیست. دلیل آن به این نکته برمیگردد که افراد مراجعهکننده خود را داری اعتبار و پایگاه اقتصادی و اجتماعی خاصی میبینند که هرگونه دستگیری و یا شناسایی آنها اعتبار و ابرویشان را خدشهدار میکند. از نظر طبقه اجتماعی افرادی که در این پاتوقها هستند، طبقه متوسط و بالای شهری هستند که در شوش دارای مغازههای تولیدی و فروشگاههای بزرگ (عمدتاً پوشاک، طلا، عطاری، رستوران) هستند، ولی در آنجا زندگی نمیکنند.	مصرف فراغتی (خانههای اجارهای)
الگوی رهاشده و سیال و در عین حال متمرکز در میدان شوش	افراد با سطح بالایی از حاشیهبودگی و طرد روبرو هستند و این امر شرایط را برای زیست غیرسالم آنها فراهم کرده و از نظر سلامت اجتماعی فاقد پیوندها و تعهدات لازم برای زندگی بهنجار هستند. از آنجایی که تعداد افرادی که در میدان شوش به مصرف مواد میپردازند، کم نیست، این امر نوعی بهنجارسازی موقعیتی ایچاد کرده تا با کمترین ترس و دلهره به مصرف مواد بپردازند. افراد علناً مواد مصرف میکنند و داغ انگ و بیاعتباری برای آنها مهم نیست.	مصرف متجاهرانه (میدان شوش)

منبع: یافتههای تحقیق

اکثر افراد در این منطقه، شناخت نسبی از همدیگر داشته و به دلیل نزدیکی بازار، سطح روابط از تراکم بالایی برخوردار است. از این حیث، ادغام در ساختار اجتماعی مستلزم اثبات خود در شبکهها و گروههای موجود است. این فرایند، روابط را ارگانیک و چهرهبهچهره ساخته است (البته برای ساکنان، بازاریان و معتادان، نه خریداران مواد که به صورت موقت به بازار رفت و آمد دارند). این وضعیتی است که از آن به «زایای زیست مکان» تعبیر می‌کنیم. زایایی زیست مکان شوش تحت نفوذ دو مولفه است: دسترسی آسان به مواد، حمایت ذهنی و مشوقهای مصرف مواد. در واقع، زمانی که فرد نیازمند موادمخدر است، براحتی میتواند به مواد دسترسی پیدا کند و نسبت به بازار با مبلغ کمتری خریداری کند. علاوه بر این، در زمانی که پول ندارد، در هنجار بدهوبستان متقابل میتواند از مواد دیگران مصرف کند و او هم متقابلاً در فرصت مناسب یا پول آن را پرداخت میکند یا اینکه مواد خود را با دیگران به اشتراک میگذارد. این وضعیت فشار ناشی از شرم و انگ مصرف مواد را به طرز کاملاً محسوسی کاهش داده است. فرد نهتنها با شرم ناشی از مصرف مواد روبرو نیست، بلکه حتی زمانی که مواد ندارد، دیگران در یک هنجار متقابل از او حمایت کرده و هزینه مواد او را به صورت قرارداد نانوشته متقبل کرده و آنها میدانند که در یک فرصت مناسب از کمک او بهرهمند خواهند شد.

فضای همگشتی و رفت‌وآمد با مصرف‌کنندگان مواد علاوه‌ بر درمتن قرار‌دادن مشارکتکنندگان و آشناسازی نزدیک آنهابامصرف مواد، به‌مثابة یک ویژگی تنزل‌بخش ادراکی، انگارة بد و قبیح‌بودن مصرف را از بین می‌برد. این امر به‌دلیل حضور خانواده در چنین بسترهایی و تلقی مصرف مواد به‌منزلة یک تفریح به صورت مضاعف، زمینهای مؤثر برای گرایش و مصرف مواد را در میان مشارکتکنندگان در سالهای بعد سبب میشود. لذا، در زیست مکان زایا، هنجار ذهنی مصرف شرایطی فراهم کرده که در بستر آن داغ ناشی از مصرف در یک فضای همسان نادیده گرفته میشود. مصرف مواد با انگ معتادبودن همراه نیست، بلکه نوعی فراموشی و سرسپردگی همگانی به مواد وجود دارد که افراد همدیگر را تسکین و تشویق کرده که مصرف مواد مشکل خاصی ندارد.

در واقع، می‌توان گفت فراگیری مصرف مواد در تداول و شیوع مکانی و محلهای در میان جواناناز نمود بالای برخوردار است. تداول محله‌ای مصرف، تداول همسایگی، تداول و شیوع شهری و مکانیِ مصرف، به ‌منزلة ادراکهای نهادینهشدهای از زندگی در شوش، تأثیر مکان و محل زندگی بر مصرف موادمخدر است؛ زمینهای که توانسته یکی از ارکان هنجارین آشنایی و گرایش آنها به مصرف باشد. هرچند مکان و محله شوش در ابتدا بستر و فضای جغرافیایی خاصی برای زندگی و بازار برای زیست عدهای از اعضای جامعه به نظر میآید، لیکن در زمینة بررسی و تحلیل ما، مناسبت‌ها و تعاملات مصرف‌محور اعضاء در بطن مکان موردنظر یعنی شوش به آن هویت خاص داده و به‌ بستری سوق دهنده برای مصرف مواد تبدیل شده است. کیفیت این اثرگذاری در گسترة شمولی همچون مصرف‌ مواد توسط همسایگان، اعضای محله و همچنین کوچهها و معابر تنگ و میدانی ترسیم کرد که جوانان در آن زندگی می‌کنند.

ملاحظات اخلاقی

پیش از اجرای پژوهش از شرکت‌کنندگان رضایت آگاهانه کتبی گرفته شد و تمام شرکت‌کنندگان با رضایت خود در پژوهش شرکت داشتند و محققان به آن‌ها اطمینان دادند که نتایج تحقیق محرمانه خواهد بود.

پیروی از اصول اخلاق پژوهش

این پژوهش برگرفته از پایان‌نامه دکترا و زیر نظر اساتید انجام‌گرفته است. ملاک‌ها و ضوابط اخلاقینگارشاز جمله رازداری، در اولویت بودن سلامت روان‌شناختی شرکت‌کنندگان، امانت‌داری، دقت در استناددهی، قدردانی از دیگران، رعایت ارزش‌های اخلاقی در گردآوری داده‌ها، رعایت حریم خصوصی شرکت‌کنندگان توسط پژوهشگران مدنظر قرارگرفته است.