بررسی تاثیر اعتقاد زنان به تفکیک جنسیتی در کارهای خانه و مشاغل بر میزان نقش آفرینی آنها در توسعه شهری
محورهای موضوعی : زن و جامعهفاطمه فراهانی 1 * , علی روشنایی 2 , محمدحسین اسدی داودآبادی 3 , امید علی احمدی 4
1 - دانشجوی دکترای تخصصی جامعه شناسی اقتصادی و توسعه ، دانشکده علوم انسانی ، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامی، آشتیان، ایران.
2 - استادیارگروه جامعه شناسی، دانشکده علوم انسانی ، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامی، آشتیان، ایران. (استاد راهنما و نویسنده مسئول)
3 - استادیار جامعه شناسی، گروه علوم اجتماعی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامی، آشتیان، ایران.
4 - استادیار جامعه شناسی، گروه علوم اجتماعی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامی، آشتیان، ایران.
کلید واژه: تفکیک جنسیتی نقش, احساس تبعیض جنسی, زنان , توسعه شهری,
چکیده مقاله :
هدف: هدف اساسی این پژوهش بررسی تأثیر اعتقاد زنان به تفکیک جنسیتی در کارهای خانه و مشاغل بر میزان نقش‌آفرینی آنها در توسعه شهری است. چهارچوب نظری پژوهش حاضر تلفیقی از نظریه‌های مختلف از جمله گافمن، جودیث باتلر، ساندرا باوم، نظریه سقف شیشه‌ای و مکتب فمنیسم می‌باشد.
روش: این تحقیق به صورت پیمایشی و با ابزار پرسشنامه محقق‌ساخته در بین زنان بالای 20 سال اراکی انجام یافته است. حجم نمونه بر اساس تلفیقی از روش نمونه‌گیری خوشهای و طبقه‌بندی نامتناسب 392 نفر بود.
یافته‌ها: نتایج نشان می‌دهد هرچه میزان متغیرهای استیلای تفکیک جنسیتی در کارهای خانه، اعتقاد به تفکیک جنسیتی در مشاغل، و احساس تبعیض جنسی افزایش می‌یابد میزان نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری کاهش می‌یابد. بر اساس نتایج به دست‌آمده، سه متغیر مستقل پژوهش شامل «میزان استیلای تفکیک جنسیتی در کارهای خانه»، «اعتقاد به تفکیک جنسیتی در مشاغل توسعه» و «احساس تبعیض جنسی» حدود 21 درصد واریانس متغیر «نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری» را تبیین می‌کنند.
نتیجه گیری:بهره‌گیری از ظرفیت زنان در نقش‌های اجتماعی به ویژه نقش‌های مرتبط با توسعه شهری، نیازمند اصلاح نگرش‌ها، هم در امور خانواده و هم نقش‌های اجتماعی و شغلی است. رفع موانع فرهنگی ورود زنان به امور توسعه شهری به ویژه فرهنگ مردسالاری، در راستای تغییر و زدودن کلیشه‌های جنسیتی درباره نقش‌آفرینی متفاوت زنان و مردان، بستر مهمی برای توانمندسازی زنان است.
|
Abstract Introduction: The main purpose of the present research is to study the effects of women's belief in gender segregation in housework and jobs on their role-playing in urban development. The theoretical framework of the research is a combination of various theories by Goffman, Judith Butler, Sandra Baum, the glass ceiling theory and the school of feminism. Methods: This is a survey research conducted using a researcher-made questionnaire administered among women over 20 years old in Arak, Iran. Using a combination of cluster sampling and disproportionate classification, the sample size was 392 individuals. Findings: The results showed that the higher in value the variables of gender segregation in housework, belief in gender segregation in jobs and the feeling of gender discrimination, the lower is the role of women in urban development at a confidence level higher than 95%. The results showed that the three independent variables "the extent of gender segregation in housework", "belief in gender segregation in the development jobs" and "the feeling of gender discrimination" explain about 21% of the variance of the variable "women's role-playing in the sustainable urban development. Conclusion:Using the women's capacities in the social roles, especially roles related to urban development, requires the modification of attitudes, both in family affairs and social and occupational roles. Removing cultural barriers to women's entry into urban development, especially patriarchal culture, changing and removing gender stereotypes about the different roles of women and men, is an important ground to empower women.
|
Quarterly Journal of Women and Society Summer 2021. Vol 12. Issue 46
Research Paper | |
Studying the Effects of Women's Believes in Gender Segregation in Housework and Jobs on Their Roles in Urban Development | |
Fatemeh Farahani1*, Ali Roshanaie2*, Mohammad Hossein Asadi Davoodabadi3, Omid Ali Ahmadi4 1. Economic and Development Sociology Ph.D student, Ash.c. Islamic Azad University, Ashtian, Iran. 2. Assistant Professor of Sociology Department, Ash.c. Islamic Azad University, Ashtian, Iran. (Corresponding Author) 3. Assistant Professor of Sociology Department, Ash.c. Islamic Azad University, Ashtian, Iran. 4. Assistant Professor of Sociology Department, Ash.c. Islamic Azad University, Ashtian, Iran, Iran. | |
Received: 2020/09/01 Revised: 2021/03/28 Accepted: 2021/06/10 | Abstract Introduction: The main purpose of the present research is to study the effects of women's belief in gender segregation in housework and jobs on their role-playing in urban development. The theoretical framework of the research is a combination of various theories by Goffman, Judith Butler, Sandra Baum, the glass ceiling theory and the school of feminism. Methods: This is a survey research conducted using a researcher-made questionnaire administered among women over 20 years old in Arak, Iran. Using a combination of cluster sampling and disproportionate classification, the sample size was 392 individuals. Findings: The results showed that the higher in value the variables of gender segregation in housework, belief in gender segregation in jobs and the feeling of gender discrimination, the lower is the role of women in urban development at a confidence level higher than 95%. The results showed that the three independent variables "the extent of gender segregation in housework", "belief in gender segregation in the development jobs" and "the feeling of gender discrimination" explain about 21% of the variance of the variable "women's role-playing in the sustainable urban development. Conclusion:Using the women's capacities in the social roles, especially roles related to urban development, requires the modification of attitudes, both in family affairs and social and occupational roles. Removing cultural barriers to women's entry into urban development, especially patriarchal culture, changing and removing gender stereotypes about the different roles of women and men, is an important ground to empower women.
|
Use your device to scan and read the article online
DOI: 10.30495/jzvj.2021.25896.3349 | |
Keywords: Gender Segregation of Roles, Feeling of Gender Discrimination, Women, Urban Development. | |
Citation: Farahani F, Roshanaie A, Asadi Davoodabadi MH, Ahmadi OA. Studying the Effects of Women's Believes in Gender Segregation in Housework and Jobs on Their Roles in Urban Development. Quarterly Journal of Women and Society. 2021; 12 (46): 135-147. | |
*Corresponding author: Ali Roshanaie Address: Assistant Professor of Sociology Department, Ash.c. Islamic Azad University, Ashtian, Iran. Tell: 09123875990 Email: a.roshanaie@yahoo.com | |
Extended Abstract
Introduction
One of the most important obstacles for women to play roles in urban development is "gender segregation in family environment", which in turn strengthens the belief in gender segregation of roles in a society, including the roles in urban development, a condition which strengthens the feeling of discrimination in women and ends in their weakened roles. Regarding the profound positive effects of women's social capacities on the development process of societies we see the significance of the present research.
Including the gender variable in studying the human capacities to play roles in development is important due to its help in identifying the obstacles ahead in role-playing, obstacles resulting from the structural inequality between men and women often due to social differences, gender patterns in employment, laws and repressive cultural norms (1).
The gender segregation variable of role has two dimensions of behavioral (objective) and attitudinal (subjective). Its objective dimension is related to the practical segregation of roles in family and society; that in practice, what jobs are entrusted to women or men with or without gender consideration according to the stereotypes and gender schemas. But its subjective dimension is tied to the individual's belief in gender segregation in roles in family and social environments including urban development. In the present research, it is assumed that the objective segregation of family roles effects individuals' attitudes towards the gender segregation in roles in urban development, which can turn into an obstacle for the role of women in urban development.
The necessity of women's role in sustainable urban development explains the necessity of conducting the present research. The concept of women's social capacity in development plans attracted the policy-makers and social policy officials due to the fact that with the globalization process, the role of national governments in development plans has been weakened, therefore, the capacity of local communities can be considered as a viable solution to the problems in development (2).
Methods
The main method used in the present research is quantitative method with cross-sectional survey; the statistical population is women over 20 years old in Arak city, Iran; the sample size of 392 individuals was determined using Cochran's formula. The tool for data gathering was a researcher-made questionnaire.
Questionnaires were distributed in 5 districts and 55 neighborhoods in Arak city. 5 trained interviewers distributed and implemented the questionnaires. SPSS software was used to describe and analyze the gathered data using descriptive and inferential statistics. Also, Lisrel software was used in fitting the causal model of the research.
Findings
Based on the results analyses the mean variables of the role of women in urban development (2.88), belief in gender segregation of development roles (2.85), feeling of gender discrimination in urban development (3.17) and gender segregation of roles in family (1.47) were obtained. Linear regression showed that the variables of the prevalence of gender segregation in family, the degree of belief in gender segregation in development and the degree of feeling of gender discrimination were significantly effective on the role of women in urban development at a confidence level higher than 95%. The variables had effects on the dependent variable - the level of feeling of sexual discrimination (0.512) and the level of belief in gender segregation of development (0.382). Negative coefficients indicated the inverse effects of these variables on the dependent variable. In other words, with increased prevalence of gender segregation in family, the level of belief in gender segregation in development and the level of gender discrimination feeling, the role of women in urban development decreases. In other words, these three variables have an inhibiting role and act as obstacles for women to play a role in urban development.
Discussion
The results showed the negative effects of gender segregation in family, the level of belief in gender segregation in development and the level of gender discrimination feeling on the role of women in urban development. According to the theory of feminism, the domination of gender stereotypes in people's culture is influenced by the level of education and the restrictions related to the family environment and unequal opportunities between men and women. Also, patriarchy, the dominance of family ideology and the belief in gender division and segregation in social roles have formed stereotypes in the minds of citizens meaning that women cannot enter many fields in development. These stereotypes effects on the fulfilment of the needs of the market and the economic system in Iran. Gender discrimination and belief in gender segregation have roots in the society's patriarchal culture and the more entrenched this culture is, the more social roles will be segregated with gender labels in favor of men resulting in preventing women from taking roles. Then, women will be forced to play roles in a small family-based home (nuclear family) providing free and compulsory services.
Conclusion
Utilizing women's capacity in social roles, especially those in urban development, requires the modification of attitudes towards roles in family affairs, society and employment. Considering the negative effects of extremist "gender segregation in family roles", increasing family and social support, reducing women's domestic duties and increasing men's participation in household affairs can be considered as effective solutions. On the other hand, organizational and occupational support along with family support in routine life or special circumstances can help in more tranquility for mothers, vitality and health of the family and lay the ground for more employment of women in urban development affairs. Also, building a culture based on understanding the roles of working mothers, while reducing pressure and conflict on them, can help in promoting the role of women in urban development.
Ethical Considerations
Compliance with ethical guidelines
Accordance with the ethical principles in research.
Funding
All financial resources and costs for research and publication of the article have been paid by the authors and no financial support has been received.
Authors' contributions
The article is an excerpt from a Doctoral Thesis. The first author is a Ph.D. student of counseling student and the responsible author; the Second author is the first Supervisor; the third author is the second supervisor and the fourth author is the dissertation consultant.
Conflicts of interest
This research is not in conflict with personal or organizational interests.
| |
بررسی تأثیر اعتقاد زنان به تفکیک جنسیتی در کارهای خانه و مشاغل بر میزان نقش‌آفرینی آنها در توسعه شهری | |
فاطمه فراهانی1، علی روشنایی2*، محمدحسین اسدی داودآبادی4، امیدعلی احمدی4 1. دانشجوي دكتراي جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامي، آشتیان، ايران. 2. استاديار گروه جامعه‌شناسی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامي، آشتیان، ايران. (نویسنده مسئول) 3. استادیار گروه جامعه‌شناسی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامي، آشتیان، ايران. 4. استادیار گروه جامعه‌شناسی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامي، آشتیان، ایران. | |
تاریخ دریافت: 11/06/1399 تاریخ داوری: 08/01/1400 تاریخ پذیرش: 20/03/1400 | چکیده هدف: هدف اساسی این پژوهش بررسی تأثیر اعتقاد زنان به تفکیک جنسیتی در کارهای خانه و مشاغل بر میزان نقش‌آفرینی آنها در توسعه شهری است. چهارچوب نظری پژوهش حاضر تلفیقی از نظریه‌های مختلف از جمله گافمن، جودیث باتلر، ساندرا باوم، نظریه سقف شیشه‌ای و مکتب فمنیسم می‌باشد. روش: این تحقیق به صورت پیمایشی و با ابزار پرسشنامه محقق‌ساخته در بین زنان بالای 20 سال اراکی انجام یافته است. حجم نمونه بر اساس تلفیقی از روش نمونه‌گیری خوشهای و طبقه‌بندی نامتناسب 392 نفر بود. یافته‌ها: نتایج نشان می‌دهد هرچه میزان متغیرهای استیلای تفکیک جنسیتی در کارهای خانه، اعتقاد به تفکیک جنسیتی در مشاغل، و احساس تبعیض جنسی افزایش می‌یابد میزان نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری کاهش می‌یابد. بر اساس نتایج به دست‌آمده، سه متغیر مستقل پژوهش شامل «میزان استیلای تفکیک جنسیتی در کارهای خانه»، «اعتقاد به تفکیک جنسیتی در مشاغل توسعه» و «احساس تبعیض جنسی» حدود 21 درصد واریانس متغیر «نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری» را تبیین می‌کنند. نتیجه گیری:بهره‌گیری از ظرفیت زنان در نقش‌های اجتماعی به ویژه نقش‌های مرتبط با توسعه شهری، نیازمند اصلاح نگرش‌ها، هم در امور خانواده و هم نقش‌های اجتماعی و شغلی است. رفع موانع فرهنگی ورود زنان به امور توسعه شهری به ویژه فرهنگ مردسالاری، در راستای تغییر و زدودن کلیشه‌های جنسیتی درباره نقش‌آفرینی متفاوت زنان و مردان، بستر مهمی برای توانمندسازی زنان است.
|
از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید
DOI: 10.30495/jzvj.2021.25896.3349 | |
واژه‌های کلیدی: تفکیک جنسیتی نقش، احساس تبعیض جنسی، زنان، توسعه شهری. | |
* نویسنده مسئول: علی روشنایی نشانی: استاديار گروه جامعه‌شناسی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامي، آشتیان، ايران. تلفن: 09123875990 | |
مقدمه
نقش زنان به عنوان نیمی از جمعیت شهروند، در مشارکت در امور توسعه شهری در دهه‌های اخیر بسیار کم مورد توجه قرار گرفته است. گرچه در دهه‌های اخیر موضوع مشارکت زنان در طرح‌های توسعه شهری در قالب طرح‌ها و برنامه‌های مختلف، از جمله G.A.D1 یا W.I.D2 مطرح شده، اما در اکثر مواقع با موانع و مشکلات زیادی مواجه بوده و از رسیدن به اهداف مشخص آن بازمانده است (3). در نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری عوامل مختلفی تأثیر دارند. به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین موانع این نقش‌آفرینی، «تفکیک جنسیتی در محیط خانواده» است که باور به تفکیک جنسیتی نقش‌ها در جامعه از جمله نقش‌های مرتبط با توسعه شهری را تقویت می‌کند و همین به نوبه خود ضمن تقویت احساس تبعیض در زنان، نقش‌آفرینی آنها را تضعیف می‌کند.
مطالعه این مسأله از آنجا ضرورت دارد که بهره‌گیری از ظرفیت اجتماعی زنان آثار مثبت عمیقی بر روند توسعه جوامع به همراه دارد. ظرفیت اجتماعی را می‌توان به عنوان رشد یا توسعه هر سطح و یا تمام سطوح سلسله مراتبی از یکپارچگی انسانی و یا اجتماعی در محدوده مکانی خاص تعریف نمود که توسط فرآیندهای یک‌جانبه، چندجانبه و یا وابسته در یک فرد، بین افراد و یا گروهی از افراد شکل می‌یابد. ظرفیت اجتماعی متشکل از مجموع ظرفیت انسانی و جنبه‌های (مثبت یا منفی) به دست آمده از طریق همکاری می‌باشد (4). ظرفیت اجتماعی زنان را می‌توان منابع، ذخایر و داشته‌های در دسترس آنها و اقداماتی تعریف کرد که این منابع را به عملکرد در جهت دستیابی به اهداف مشخص شده تبدیل می‌کند و تحقق آنها در بستر ظرفیت کالبدی ـ محیطی و ظرفیت نهادی ـ سازمانی امکان‌پذیر است.
مطرح‌شدن اصطلاح توسعه پایدار شهری، نشان می‌دهد طرح‌های توسعه شهری که بدون در نظرگرفتن نقش و سهم همه اقشار جامعه به ویژه زنان به اجرا درآمده‌اند ناموفق بوده‌اند، چراکه زنان از ظرفیت بالایی در نقش‌آفرینی در توسعه برخوردار هستند و غفلت سیاستگذاران توسعه در اینکار نوعی هدردادن سرمایه انسانی عظیمی است. واردکردن متغیر جنسیت در مطالعه ظرفیت انسانی نقش‌آفرینی در توسعه از آن جهت اهمیت دارد که به ما کمک می‌کند موانع پیش رو در این نقش‌آفرینی شناسایی شود. موانعی که نتیجه نابرابری ساختاری بین زنان و مردان و اغلب به دلیل تفاوت‌های اجتماعی، الگوی جنسیتی کار، قوانین و هنجارهای سرکوبگرانه فرهنگی ایجاد می‌شوند (1).
شناسایی موانع موجود در نقش‌آفرینی زنان در توسعه، با دو مفهوم مهم در ادبیات توسعه گره خورده است: ظرفیت‌سازی و توانمندسازی زنان. توانمندسازی زنان یادآور این مسأله است که ارزش‌های اصلی توسعه پایدار ریشه در رشد آگاهی عمومی، ارتقای کیفیت زندگی، اعتماد عمومی به هدف‌های توسعه و حفظ امنیت اجتماعی دارد و بر مبنای همین ارزش‌ها نیز افزایش فرصت‌های عمومی برای نقش‌آفرینی اجتماعی زنان در توسعه پایدار قابل طرح است (5). برابری جنسیتی و توانمندسازی زنان نقطه کانونی و به عنوان یکی از شاخص‌های مهم توسعه محسوب می‌شوند (6)؛ بر این مبنا، برخی نهادهای جهانی همانند سازمان ملل متحد، بهره‌گیری از ظرفیت اجتماعی زنان را در راستای توسعه به عنوان یک متغیر تاثیرگذار کاهنده شکاف‌های جنسیتی تلقی می‌کنند (8-7). به عنوان نمونه سازمان ملل و صندوق بین‌المللی پول3 (۲۰۰۲) استفاده از ظرفیت زنان را بهترین راه حل افزایش توانمندی زنان می‌داند و بیان می‌کنند ظرفیت‌سازی به دنبال آن است که زنان بتوانند خود آغازگر، کنترل کننده و رهبر توسعه باشند (9). دولت نیز یکی از محورهای اصلی سیاست‌های توسعه شهری خود را افزایش بهره‌گیری از ظرفیت اجتماعی زنان در توسعه مناطق شهری و مشارکت زنان به عنوان یکی از عناصر ضروری برای تحقق اهداف توسعه پایدار سکونتگاه‌های انسانی مورد توجه قرار دادند (10).
با وجود مورد توجه قرارگرفتن بهره‌گیری از ظرفیت اجتماعی زنان در توسعه تحت تأثیر فعالان فمینیستی و تحول پارادایمی در حوزه جنسیت و توسعه به ویژه از دهه ۱۳۷۰ به بعد در ایران، به نظر می‌رسد به صورت عملی به ظرفیت اجتماعی زنان در راستای توسعه پایدار شهری و توانمندسازی آنان در این زمینه توجه چندانی نشده است. به ویژه این غفلت ناشی از عدم توجه به ریشه‌های عمیق فرهنگی ـ اجتماعی مؤثر بر موانع مشارکت اجتماعی زنان به ویژه در عرصه توسعه شهری است که یکی از آنها را می‌توان در متغیر تفکیک جنسیتی جستجو نمود.
متغیر تفکیک جنسیتی نقش دارای دو بعد رفتاری (عینی) و نگرشی (ذهنی) است. بعد عینی آن به تفکیک عملی نقش‌ها در خانواده و جامعه مربوط می‌شود؛ اینکه در عمل چه کارهایی با کلیشه و طرح واره‌های جنسیتی به زنان یا مردان یا فارغ از جنسیت به هر دوی آنها سپرده شده است، اما بعد ذهنی آن با اعتقاد فرد به مشروعیت درستی/ نادرستی تفکیک جنسیتی نقش‌ها در محیط‌های خانوادگی و اجتماعی از جمله توسعه شهری گره خورده است. در این پژوهش فرض بر این است که تفکیک عینی نقش‌های خانوادگی بر نگرش فرد به تفکیک جنسیتی نقش در توسعه شهری مؤثر است که این مسأله می‌تواند به مانعی در نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری تبدیل شود.
مفهوم تفکیک جنسیتی را می‌توان در بستر مفهوم گافمنی «برساخت جنسیت» و اقتباس و توسعه این مفهوم توسط جودیث باتلر در چهارچوب نظریه نمایشی بررسی نمود. پارادایم تحلیلی که توسط فوکو در تاریخ سکسؤالیته، مفاهیم قطبی‌سازی جنسی، طرحواره جنسی ساندرا بم4 و تحلیل فدرستون5 از جنسیت و هویت‌های جنسیتی در چهارچوب مصرف بازاری پیگیری شده است. در حوزه پژوهشی نیز با وجود پژوهش‌های متعدد که به موانع جنسیتی مشارکت زنان در توسعه شهری پرداخته شده است به این موانع از منظر تفکیک جنسیتی چندان پرداخته نشده است و اندک پژوهش‌های رصدشده نیز یا قدیمی‌اند و یا در بسترهایی بررسی شده‌اند که با بستر مورد بررسی در این پژوهش هم از نظر زمانی و مکانی متفاوت‌اند. از جمله در سال‌های اخیر تحولات رسانه‌ای و فضای مجازی عصر جدید اطلاعات را شکل داده است که نتیجه عینی در جامعه به چالش کشیده‌شدن کلیشه‌های جنسیتی در تفکیک نقش‌های خانوادگی و اجتماعی است. شهر اراک نیز به عنوان مرکز استان مرکزی یکی از مراکز مهم توسعه صنعتی و شهری کشور است که در آن بررسی نقش‌آفرینی زنان در توسعه بسیار حائز اهمیت است. شاید هیچ شهری در ایران دارای چندگونگی نژادی و زبانی موجود در اراك نباشد. آمار موجود از نسبت جمعیت شهری و روستایی در استان مرکزی، نشانگر رشد شتابان شهرنشینی و مهاجرت گسترده روستاها به شهر اراک در این استان است. بیش از 53 درصد از جمعیت شهری استان مرکزی ساکن شهر اراك است (11). در مناطق شهری اراک با اینکه زنان نیمی از جمعیت را تشکیل داده، ولی به دلیل بی‌توجهی به نقشی که آنها می‌توانند در فرآیند توسعه شهری داشته باشند، مورد بی‌مهری واقع شده‌اند. با وجود آنکه زنان شهری این منطقه در تمامی فعالیتهای روزانه اجتماعی همپای مردان علاوه بر امور خانه‌داری، همسرداری و بچه‌داری سهیم هستند، برنامه‌ریزی در راستای ظرفیت‌سازی و پیش‌بینی توانمندسازی زنان ضعیف است. انجام این پژوهش گامی در راستای نشان‌دادن این ظرفیت‌ها به منظور تحت تأثیر قراردادن سیاستگذاران حوزه توسعه شهری است.
در ضرورت انجام این پژوهش باید به ضرورت نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری اشاره نمود. توجه به مفهوم ظرفیت اجتماعی زنان از آن جهت در طرح‌های توسعه مورد توجه سیاستگذاران و مسئولان سیاست اجتماعی قرار گرفته است که با روند جهانی‌شدن، نقش دولت‌های ملی در طرح‌های توسعه تضعیف شده است و استفاده از ظرفیت اجتماعات محلی می‌تواند به منزله یك راه حل اجراشدنی در مشكلات توسعه قرار بگیرد (12). به عبارت روشن‌تر اداره و مدیریت شهری بدون اعتماد و مشارکت اجتماعی همه شهروندان به ویژه نقش کلیدی زنان در خانواده و جامعه و به كارگیری نظام‌مند سرمایه اجتماعی آنها در خدمت توسعه شهری ممكن نخواهد بود.
بهره‌گیری مناسب از ظرفیت اجتماعی زنان در توسعه شهری، افزایش تعلق این قشر مهم و به تبع آن نظم اجتماعی را به همراه خواهد شد، چراکه با افزایش تعامل و ارتباط فراگیر زنان و مدیران شهری علاوه بر پویایی اجتماعی محلات شهری، مناسبات و روابط اجتماعی در سطح محله‌ها و در بین شهروندان گسترش یافته و در كل با افزایش ظرفیت‌ها و مهارت‌های زنان در حل مشكلات، آنان را از حمایت‌های اجتماعی بهره‌مند خواهد ساخت. این مهم در شهری مانند اراک که با توسعه نامتوازن شهری با انواع مختلف آسیب‌های اجتماعی و شهری درگیر است، اهمیت دوچندانی دارد.
با وجود تعدد پژوهش‌های اجتماعی موجود در حوزه توسعه، پژوهش‌هایی که به نقش زنان در توسعه پایدار شهری و تأثیر تفکیک جنسیتی نقش‌ها بر آن پرداخته‌اند بسیار نادر و در اندک پژوهش‌های رصدشده ارتباط بسیار کمی با «بازشناسی ظرفیت‌های اجتماعی زنان در توسعه شهری» دارند. برای جبران این خلأهای پژوهشی، ضرورت این پژوهش افزون‌تر است. از طرف دیگر بهره‌گیری از آثار مثبت نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری، مستلزم شناخت ابعاد مختلف آن و به ویژه عوامل مؤثر بر افزایش این نقش‌آفرینی و ارتقای توانمندی‌های زنان است. همچنین این شناخت امکان تغییر شرایط در جهت مطلوب را برای ارتقای نقش زنان اراک در توسعه پایدار شهری فراهم می‌سازد. بر این اساس این پژوهش در پی پاسخگویی به سؤالات کلیدی زیر است؟
تفکیک جنسیتی نقش بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری چه تأثیری دارد؟
در زیر به توضیح تحقیقاتی خواهیم پرداخت که ارتباط بیشتری با موضوع پژوهش حاضر دارند:
نتایج پژوهش خسروانی و همکاران (1403) نشان می‌دهد توان افزایی زنان تحت تأثیر عوامل فردی، سازمانی و فراسازمانی قرار دارد که با تقویت این عوامل می‌توان خودباوری آنها را ارتقا داد و اعتماد مدیران سازمانی به استفاده از ظرفیت و توانایی‌های زنان و باور سایر زنان به وجود نظام شایسته‌سالاری در سازمان و احساس تعلق و تعهد سازمانی را ایجاد کرد، همچنین استفاده مؤثر از ظرفیت و توانمندی‌های نیمی از جمعیت کشور، تغییر نگرش جامعه نسبت به توانمندی‌های زنان را رقم زد (13).
در مطالعهای دیگر بتحت عنوان «پیامدها و دلایل ورود زنان به مشاغل مردانه (سخت)» که توسط چراغی و حسنی (1398) انجام شد، نتایج نشان داد بیشترین مشکلات زنان در ورود به مشاغلی که مردانه تلقی می‌شود «ناهماهنگی انتظارات نقش‌های خانوادگی شغلی و تبعیض جنسیتی» بوده است (14).
نتایج پژوهش نیری و همکاران (1398) با عنوان «تأثیر کلیشه‌های جنسیتی بر ایفای نقش‌های مدیریت در دو بخش صنعت و خدمات» حاکی از آن است که میزان بهره مندی زنان از ویژگی عاملیت در دو بخش خدمات و صنعت با یکدیگر تفاوت معنی‌داری ندارد. میزان برخورداری زنان از ویژگی پیوندجویی در بخش صنعت از بخش خدمات بیشتر است. همچنین زنان در بخش خدمات برای تمام نقش‌های مدیریتی به اندازه‌ای برابر مناسب هستند، اما در بخش صنعت، نقش اطلاعاتی زنان بیشتر است. در نهایت، نگرش‌های کلیشه‌ای در بخش صنعت در مقایسه با بخش خدمات پررنگ‌تر هستند (15).
نتایج پژوهش یزدان‌پناه و همکاران (1397) با عنوان «نقش هویت، کلیشه‌های جنسیتی و خودکارآمدی بر مشارکت زنان روستایی در فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی» حاکی از آن است که بین انواع مشارکت (اقتصادی، سیاسی و اجتماعی) و کلیشه جنسیتی، و هویت خانه‌داری همبستگی منفی وجود دارد. علاوه بر این، کلیشه جنسیتی تأثیر منفی بر مشارکت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی داشته است (16).
نتایج پژوهش كتابی و همکاران (1382) با عنوان «توانمندسازی زنان برای مشاركت در توسعه» نشان داد که رفع تبعیض در بازار کار و کنار گذاشتن باورهای سنتی بر توانمندسازی زنان تاثیرگذار هستند (17).
علاوه بر این پژوهش‌ها، به پژوهش‌هایی در حوزه مسأله تفکیک جنسی در دانشگاههای ایران برمی‌خوریم که در آنها مسأله تفکیک جنسی غالباً در وجهی نگرشی و با نظر به روابط دو جنس در چهارچوبی اخلاقی صورت پذیرفته است.
دیپرت و مان6 (2012) در پژوهشی معتقدند تفکیک جنسیتی موجب می شود ادراك زنان از خودشان و اعتماد به نفس شان بیشتری شود باشند و در گروه ها نقش رهبری را پذیرا شوند. نتایج برخی پژوهش‌ها حاکی از آن است که تفکیک جنسی با وجود آنکه ادراك برخی از زنان از خود را در محیط‌های زنانه ارتقا می بخشد ، اما موقعیت آنها در تقابل با مردها همچنان در سطحی پایین‌تر حفظ می کند؛ به این معنا که با از بین بردن امکان مواجهه بین جنسیت‌ها، عزت نفس اجتماعی زنان را کاهش می‌دهد. عده ای از پژوهشگران معتقدند تفکیک جنسی بیش از دغدغه ارتقای سطح زنان، به عنوان برآیند ایدئولوژی جنسی، در پشت داده‌ها و گزارش‌های آماری مخفی شده است. هارتمان تأکید بر تفکیک جنسی در موسسات صنعتی و علمی را برآیند نگاهی ویژه به زنان می‌داند که آنها را تنها به عنوان موجوداتی تک‌بعدی و دنباله رو ساختار مردسالار جامعه در نظر می‌گیرد (18). نتایج پژوهش وارتون و بارون بر روی نمونه‌ای از مردان شاغل پیرامون تفکیک جنسیتی در محیط کار حاکی است در محیط‌های جنسیتی مختلط، رضایت شغلی و عزت نفس مردان نسبت به محیط‌های تفکیک شده کاری کاهش پیدا می کند(19).
نتایج پژوهش اکلوند7 حاکی است در رشته‌های دانشگاهی، الگوی تفکیک جنسیتی به صورت ناخودآگاه صورت می‌گیرد؛ به این معنا که رشته‌هایی چون پرستاری زنانه و فیزیک مردانه تلقی می شوند (20).
در نقد پژوهش‌های انجام‌یافته باید گفت که تأثیر کلیشه‌های جنسیتی به ویژه تفکیک جنسیتی نقش بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری در هیچ یک از پژوهش‌های رصدشده مورد بررسی قرار نگرفته است. از طرف دیگر در اندک پژوهش‌های رصدشده که برخی نتایج آنها قابل مقایسه با پژوهش حاضر است، نمی‌توان نتایج این پژوهش‌ها را به شهر اراک تعمیم داد، چراکه این مناطق تفاوت‌های زیادی از نظر اجتماعی، فرهنگی، و اقتصادی دارند؛ از طرف دیگر در فاصله زمانی برخی پژوهش‌ها تا زمان حاضر تغییرات شدید اجتماعی رخ داده است که شرایط متفاوتی را برای تحلیل مسأله ایجاد کرده است. پژوهش‌های انجام‌یافته خارجی درباره تفکیک جنسیتی نقش‌ها نیز بیشتر متأثر از فضای ایدئولوژیک فمینیستی هستند.
[1] . W.I.D: Women in Development
[2] . G.A.D: Gender and Development
[3] . International Monetary Fund
[4] - Bem
[5] . Featherston
[6] . DiPrete and Mann
[7] . Ecklund
چهارچوب نظری
چارچوب نظری پژوهش حاضر تلفیقی است از نظریه های مختلف. رویکردهای زن در توسعه و زن و توسعه، نظریه گافمن1، جودیث باتلر2، ساندرا باوم3، نظریه سقف شیشه ای و مکتب فمنیسم از آن جمله اند.
تاثیر عقاید و نگرش‌ها از جمله «باور به تفکیک جنسیتی» بر «فعالیت اجتماعی زنان» در این نظریه‌ها بازتاب و انعکاس یافته است. «رویکرد زن در توسعه» در واکنش به محرومیت زنان در فعالیتهای توسعه مطرح شده و هدف آن، افزایش یافتن مشارکت زنان در توسعه شهری بوده است؛ اما این دستورالعمل، با شرایط فرهنگی و اجتماعی زنان در مکان های جغرافیایی متفاوت هماهنگی نداشت. در راستای رفع نواقص این رویکرد در سال ۱۹۹۰ رویکرد«جنسیت و توسعه» مطرح شد که مبتنی بر ارتباطات و تقابلات اجتماعی بین زن و مرد است. این رویکرد جدید، حرکتی موثر در یاری به کشورهایی با نابرابری جنسیتی بالاست و رویکرد مثبت آن توانمندسازی زنان برای کاهش سطح نابرابری مرد و زن بود. (21).
از مفهوم برساخت جنسیت گافمن می توان برای تبیین تاثیر تمایز جنسیتی بر فعالیت های اجتماعی بهره گرفت. گافمن معتقد است جنسیت منشأ بیولوژیک ندارد و کاملاً برساختی است. از دیدگاه او تعاملات مرد و زن در جامعه متقارن نیست؛ به عبارت بهتر، تعامل مردان با زنان، مشابه تعامل آنها با کودکان، مردان فرودست و جوان‌تر می‌باشد (22). این رویکرد به برساختی‌بودن جنسیت را به نوعی دیگر جودیث باتلر در چهارچوب نظریه نمایشی گافمن مورد تأکید قرار داده است که بر اساس آن جنسیت در صحنه اجتماعی همانند صحنه تئاتر اجرا می‌شود. فوکو بر مبنای این پارادایم، در کتاب «تاریخ سکسؤالیته» معتقد است بدن زنانه در آماج الگوهای عمل قدرت، مدیریت روان‌شناختی و پزشکی قرار دارد (23).
مشابه این دیدگاه‌ها، ساندرا باوم نیز با استفاده از مفاهیم «عدسی جنسی» و «طرحواره جنسی» معتقد به برساختی‌بودن جنسیت است. همچنین ناومی ولف در چهارچوب نظریه «ابژگی جنسی» اشاره دارد، مردان از طریق ابزارهای جامعه‌پذیری به ویژه رسانه‌ها علائق جنسی خود را بر بدن زنان تحمیل می‌کنند و جسم آنان را بر مبنای علایق و شهوت‌های جنسی خود تغییر می‌دهند (24). تحلیل فدرستون از جنسیت و هویت‌های جنسیتی، در چهارچوب مصرف بازاری و به منظور تضمین عضویت در گروه‌های اجتماعی است (25).
مفهوم تفکیک جنسیت به نوعی با مفهوم قطبی‌سازی جنسی سندرا باوم4 در ارتباط قرار می‌گیرد. او همچنین از کلیدواژه‌های کلیشه‌های جنسیتی، خوشه‌های جنسیتی و نقش‌های جنسیتی بهره می‌گیرد که تفکیک جنسیتی را تبیین می‌کند. بر اساس نظریه طرحواره جنسیتی سندرا باوم، طرحواره جنسیتی مجموعه‌ای از تداعی‌های مرتبط با جنسیت است. کلیشه‌سازی جنسیتی به عنوان باورها و نگرش‌هایی درباره مردانگی و زنانگی در افزایش طرحواره‌های جنسیتی موثر هستند.
نظریه سقف شیشه‌ای نیز از جمله نظریه هایی است که در آن نقش تفکیک جنسیتی به عنوان عاملی بازدارنده در سطوح مدیریتی فعالیتهای اجتماعی زنان اشاره شده است. بر مبنای این نظریه، زنان و اقلیت‌ها در دستیابی به سطوح بالای سلسله مراتب شکست می‌خورند. آنها به پست‌های عالی در سازمان نزدیک می‌شوند، اما به ندرت آن را به چنگ می‌آورند. این سرخوردگی باعث می‌شود که تصور کنند یک سقف شیشه‌ای وجود دارد، یعنی موانعی تبعیض‌آمیز، در راه تلاش خود برای دستیابی به سطوح عالی مدیریتی در سازمان‌ها، مشاهده می‌کنند. عامل‌های مختلفی پدیدآورنده سقف شیشه‌ای‌اند که مهم‌ترین آنها کلیشه‌های جنسیتی نقش، شبکه‌های ارتباطی، عدم ارزشگذاری به کار زنان، تضاد کار ـ خانواده و سبک مدیریت جنسیت‌زده (26).
نظریه‌های مختلف مکتب فمنیسم به موانع موجود بر نقش‌آفرینی اجتماعی زنان پرداخته‌اند (27). بر مبنای نظریه فمنیسم لیبرال، فرصت‌های اندک، نبود یا ناکافی بودن میزان آموزش و پرورش و محدودیت‌های محیط خانوادگی عامل اصلی موقعیت پایین‌تر زنان در مقایسه با مردان تلقی می‌شود. این نظریه قائل به حقوق برابر زنان با مردان بوده که به اتکای آن زنان باید از حقوقی چون تملک، تحصیل، استخدام، و حمایت‌های قانونی بهره مند شوند. فمینیست‌های لیبرال باور دارند که جامعه ای شایسته است که فرصت‌های پرورش استعدادهای فردی را به بیشترین حد فراهم سازد و این فرصت‌ها باید در دسترس عامه مردم از جمله زنان قرار بگیرد(28).
یافته‌های بوزروپ5 در اشاعه نظریات فمینیسم لیبرال که نقش زنان را در توسعه تشریح می کنند تاثیری کلیدی دارند. این یافته حاکی از عدم موفقیت برنامه‌های توسعه به کار گرفته در کشورهای جهان سوم است و حتی در مواردی نتایجی معکوس حاصل شده است. یکی از عوامل ریشه ای این نتایج معکوس توسعه ای به عدم درک معنای نابرابری جنسیتی مربوط می شود. به باور او همه مسائل حوزه زنان مشکل‌آفرین نیستند و به جای آن، باید بر مسائل جنسیتی به عنوان مرکز ثقل برنامه‌های توسعه متمرکز شد. این مسائل نتیجه فاصله جنسیتی و در بستر نظام تبعیض‌های جنسی جامعه شکل می‌گیرند (29).
رویكرد ماركسیستی تلاش می کند ارتباط بین انواع مختلف سركوب و استثمار را با سركوب زنان در قالب نظریه‌ای بیان کند. بر اساس این نظریه، ایدئولوژی خانواده و تقسیم كار جنسی خانوادگی نیازهای نظام سرمایه‌داری را تامین می کند و این مساله موجب تضعیف نقش زنان در توسعه شهری می شود. یکی از از مهم‌ترین نظریه‌های فمنیسم مارکسیستی در این باب، نظریه قشربندی جنسیتی بلومبرگ6 است که در 1984 بر اساس دانش تجربی وسیعی از جوامع و رابطه زنان و مردان ارائه شده است. بر اساس این نظریه، قشربندی جنسیتی به میزان کنترل وسایل تولید و تخصیص مازاد تولید به زنان وابسته است. میزان این کنترل، قدرت اقتصادی، نفوذ سیاسی و شان اجتماعی زنان را مشخص می‌کند (30).
نظریه فمنیسم سوسیالیستی مانع اصلی ورود زنان به امور توسعه شهری را در مناسبات مردسالاری جست‌و‌جو می‌کند. دولت مردسالار با جلوگیری از نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری مشابه با مردان و حمایت از خانواده هسته‌ای كه بر خدمات بی‌جیره و مواجب زن در خانه استوار است از نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری، ممانعت به عمل می آورد (31).
در نهایت، فمنیست‌های اصلاحگر بر ایجاد فرصت‌های برابر برای زنان همانند مردان تأکید می‌کنند. بر اساس این نظریه، نقش مادری و خانه داری زنان باید متناسب با نقش آفرینی آنها در امور اجتماعی تغییر یابد؛ به این معنا که مردان نگرش خود را نسبت به بچه‌داری، و خانه داری زنان اصلاح نمایند (32). به باور آنها لازم است زنان در اموری چون تحصیل و حقوق انتخاب و حتی مناسبات سیاسی از حقوقی برابر با مردان بهره مند شوند و در ازای کار مشابه، دستمزد یکسان دریافت نمایند. همچنین لازم است در مجالس قانونگذاری زنان حضور بیشتری داشته باشند. آنها معتقدند نباید پس از ازدواج و بچه داری حقوق آنها در مشارکت سیاسی و استخدام زیر پا گذاشته شود (32).
مدل علی تحقیق
نمودار زیر، الگوی تحلیلی بررسی حاضر را نشان می‌دهد.
[1] - Goffman
[2] - Judith Butler
[3] - Sandra Baum
[4] . Sandra Baum
[5] . Boserup
[6] . Blumberg
شکل 1- مدل علی تحقیق
فرضیه‌های پژوهش
فرضیه‌های زیر از مدل علی پژوهش، مبتنی بر کاربرد نظریه بوردیو، جهت آزمون قابل استخراج است:
میزان استیلای کلیشه‌های جنسیتی در خانواده بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری مؤثر است.
میزان اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری مؤثر است.
میزان احساس تبعیض جنسی بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری مؤثر است.
روش پژوهش و ابزار پژوهش
نوع تحقیق
روش اصلی به کارگرفته در این پژوهش روش کمی با پیمایش مقطعی است.
جمعیت و نمونه تحقیق
جامعه آماری تحقیق حاضر زنان بالای 20 سال شهر اراک که بر اساس سرشماری صورت‌گرفته توسط مرکز ملی آمار ایران در سال 1395 به تعداد 196404نفر می‌باشد (33). با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه 392 نفر زن ساکن شهر اراک تعیین شد. با اطلاعاتی که به کمک شهرداری اراک از ناحیه‌بندی و توزیع جمعیتی شهر اراک به دست آوردیم، نمونه‌گیری چندمرحله‌ای را طراحی نمودیم. پرسشنامه‌ها در 5 منطقه و 55 محله شهر اراک توزیع شد. 5 پرسشگر آموزش‌دیده، کار توزیع و اجرای پرسشنامه را در مناطق پنج‌گانه شهر بر عهده گرفتند.
ویژگی‌های جمعیت‌شناختی نمونه مورد مطالعه به قرار زیر است: 47 درصد زنان پاسخگو بین 30-20 سال قرار دارند. 28 درصد آنها 40-31، 12 درصد در فاصله سنی 50-41 و بقیه در سنین دیگر قرار گرفته‌اند. از نظر وضعیت تحصیلی نیز 42 درصد لیسانس، 21 درصد دیپلم، 15 درصد فوق لیسانس قرار دارند. کمترین افراد، یعنی 4 درصد در رده تحصیلی زیردیپلم قرار دارند. از نظر وضعیت تأهل نیز 48 درصد متأهل، 45 درصد مجرد، 4 درصد مطلقه و 1 درصد نیز همسر فوت‌کرده هستند. در این میان 2 درصد از پاسخگویان به این سؤال جواب نداده‌اند.
از نظر قومیت بیشتر افراد (89 درصد پاسخگویان) قومیت فارس دارند و دیگر اقوام نیز (ترک 6 درصد، لر 4 درصد و کرد 1 درصد) هستند. 78 درصد پاسخگویان، بومی اراک و 20 درصد غیر بومی هستند و 2 درصد نیز به این پرسش جوابی نداده‌اند. درباره وضعیت رفاهی منطقه مسکونی نیز 22 درصد در مناطق ارزان شهر، 37 درصد مناطق متوسط و 35 درصد در مناطق گران شهر سکونت دارند. 6 درصد نیز به این پرسش جوابی ارائه نکرده‌اند.
ابزار اندازه‌گیری و روایی و پایایی آن
ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه محقق‌ساخته است. برای سنجش پایایی پرسشنامه از آلفای کرونباخ استفاده شد. مقدار آلفای کرونباخ متغیرهای میزان تفکیک جنسیتی نقش در خانواده، میزان اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه و میزان احساس تبعیض جنسی بالاتر از 7/0 بود.
جدول 1- مقدار آلفای کرونباخ متغیرهای پژوهش
متغیر | ضریب آلفای کرونباخ |
میزان تفکیک جنسیتی نقش در خانواده | 79/0 |
میزان اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه | 83/0 |
میزان احساس تبعیض جنسی | 76/0 |
روش تجزیه و تحلیل داده‌ها
به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از دو نرم افزار SPSS و لیزرل استفاده شد. به این منظور، پس از ورود داده های پرسشنامه در نرم‌افزار SPSS برای توصیف و تحلیل دادههای پرسشنامه‌ای از آمار توصیفی و استنباطی بهره گرفته شده است. همچنین از نرم‌افزار لیزرل در برازش مدل علی پژوهش استفاده شد.
تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها
نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری
«نقش»، میانجی «جامعه» و «فرد» است و ایفای نقش را کاربرد مؤثر حقوق و تکالیف میتوانیم تلقی کنیم (34). نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری پایدار، مجموعه اقداماتی است که از محقق‌شدن ظرفیت اجتماعی زنان در جهت دستیابی به توسعه پایدار شهری حاصل می‌شود. متغیر «نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری» از طریق نگرش افراد درباره میزان سهم و نقش خود در توسعه شهری در ابعاد مختلف توسعه مورد سنجش قرار گرفته است. ابعاد مختلف توسعه با جرح و تعدیل در شاخص لگاتوم (35) شامل ده بعد معیشتی و اقتصادی، فرصت‌های کار و اشتغال، بهداشت و درمان، آموزش، امنیت و آسایش، آزادی‌های فردی، حکمروایی، رسانه‌ها و ارتباطات، تفریح و سرگرمی و محیط زیست می‌شود. گویههای این متغیر در قالب طیف لیکرت با پنج گزینه (فاقد نقش، نقش ضعیف، نقش متوسط، نقش قوی، نقش بسیار قوی) طراحی شده است.
اعتقاد به کلیشه‌های تفکیک جنسیتی نقش‌های توسعه
کلیشهها به عنوان دربرگیرنده نگرش‌ها، تصاویر، احساسات یا اعمال می‌تواند به جنبه جسمانی یک گروه انسانی (زنان یا مردان) یا به خصوصیات فکری، عاطفی و موقعیت اجتماعی یک گروه انسانی مربوط شوند. ذهن انسان با کلیشه‌سازی جنسی، همزمان تلاش می‌کند برخی خصوصیات و توانمندیهایی را به زنان نسبت دهد که نشانی از آنها در مردان وجود ندارد و از سوی دیگر مردان را با ویژگیهایی توصیف کند که زنان از آن محروم هستند (36). منظور از تفکیک جنسیتی نقش نیز اختصاص‌یافتن نقش‌هایی است که به زن یا شوهر اختصاص دارد و بیشتر بر اساس ویژگی‌های سنتی جنسیتی تقسیم می‌شود (37). بر این مبنا ایفای نقش در توسعه نیز می‌تواند بر اساس نگرش کلیشه‌ای به تفکیک جنسیتی مد نظر قرار گیرد.
برای عملیاتی‌کردن متغیر «اعتقاد به کلیشه‌های تفکیک جنسیتی نقش‌های توسعه» لیستی از نقش‌ها و فعالیتهای مرتبط با توسعه شهری ارائه می‌شود و از پاسخگویان خواسته می‌شود آنها را بر اساس اعتقاد خود به نقش‌های کاملاً زنانه، زنانه، دوجنسیتی، مردانه و کاملاً مردانه تفکیک کنند.
میزان تفکیک جنسیتی نقش‌ها در خانواده
منظور از تفکیک جنسیتی نقش در خانواده اختصاص‌یافتن نقش‌هایی است که به زن یا شوهر اختصاص دارد و بیشتر بر اساس ویژگی‌های سنتی جنسیتی تقسیم می‌شود (37). این متغیر با توجه نحوه انجام هر یک از وظایف نقش‌های مختلف خانوادگی مورد سنجش واقع شده است. به این معنا که آن كار بیشتر توسط چه جنسیتی (مرد یا زن یا هر دو) در خانه انجام می‌گیرد.
احساس تبعیض جنسی در توسعه شهری
منظور از تبعیض، طرز برخورد اختلافی هماهنگ با افرادی که متعلق به دسته یا گروه خاصی تلقی میگردند (38). یکی از متغیرهای مهم در تبعیض، جنسیت است که در نقش‌های توسعه شهری می‌تواند نمود پیدا کند. بستر مهم تبعیض جنسی نیز فرهنگ مردسالاری است. منظور از مردسالاری، مجموعه‌ای از عقاید (باورهای عرفی) است که هم مبتنی بر واقعیت‌ها و هم ارزشگذار است که هدف آن توضیح یا موجه جلوه‌دادن ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه در سلطه مردان بر زنان است که واقعیت اقتدار مردان را پنهان کنند (31).
در این پژوهش برای سنجش متغیر «احساس تبعیض جنسیتی»، نگرش زنان شهری درباره میزان فرصت‌های نقش‌آفرینی زنان برابر با مردان در توسعه شهری و همزمان پذیرفته‌نشدن زنان از سوی مردان در نظر گرفته شده است.
یافته‌های پژوهش
بر اساس تحلیل نتایج، میانگین متغیرهای میزان نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری (88/2)، اعتقاد به تفکیک جنسیتی نقش‌های توسعه (85/2)، احساس تبعیض جنسی در توسعه شهری (17/3) و تفکیک جنسیتی نقش در خانواده (47/1) به دست آمده است (جدول 2).
جدول 2- میانگین و انحراف استاندارد متغیرهای اصلی تحقیق
متفیرها | حداقل | حداکثر | میانگین | انحراف استاندارد |
میزان نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری | 45/1 | 73/4 | 88/2 | 55/0 |
اعتقاد به تفکیک جنسیتی نقش‌های توسعه | 50/1 | 88/3 | 85/2 | 44/0 |
احساس تبعیض جنسی در توسعه شهری | 00/2 | 50/4 | 17/3 | 61/0 |
تفکیک جنسیتی نقش در خانواده | 00/2 | 43/2 | 47/1 | 30/0 |
به منظور بررسی رابطه میان متغیرهای مستقل با متغیر وابسته (نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری) از مدل تحلیل مسیر استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد متغیرهای میزان استیلای تفکیک جنسیتی در خانواده، میزان اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه، میزان احساس تبعیض جنسی بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری در سطح اطمینان بالاتر از 95 درصد به صورت معنی‌داری مؤثر هستند.
بر اساس نتایج به دست‌آمده، متغیرهای برونزا و درونزای پژوهش حدود 21 درصد واریانس متغیر «نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری» را تبیین می‌کنند. از بین متغیرهای برونزا، اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه و تفکیک جنسیتی نقش در خانواده با ضرایب مسیر به ترتیب 131/0- و 210/0- به طور مستقیم اثر معناداری بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری دارند. ضریب مسیر غیرمستقیم بین این متغیرها نیز به ترتیب برابر 130/0- و 133/0- بوده و از نظر آماری معنادار هستند. همچنین از بین متغیرهای برونزا، متغیرهای اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه و تفکیک جنسیتی نقش در خانواده با ضرایب مسیر به ترتیب 261/0 و 254/0 بر متغیر درونزای مستقل (احساس تبعیض جنسی) اثر مستقیم و معنی‌داری دارند. همچنین اثر متغیر درونزای مستقل پژوهش (احساس تبعیض جنسی) بر متغیر درونزای وابسته (نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری)، با مقدار 512/0- معنی‌دار است. ضرایب منفی نشان‌دهنده تأثیرات معکوس این متغیرها بر متغیر تابع است. به عبارت دیگر با افزایش میزان استیلای تفکیک جنسیتی در خانواده، میزان اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه و میزان احساس تبعیض جنسی، میزان نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری کاهش پیدا می‌کند. به عبارت دیگر این سه متغیر نقش بازدارنده داشته و به عنوان موانع نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری عمی می‌کنند.
جدول 3- میزان تأثیرگذاری متغیرهای استیلای تفکیک جنسیتی در خانواده، میزان اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه و میزان احساس تبعیض جنسی بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری
شاخص‌ها/ مسیرها | اثرات مستقیم | اثرات غیرمستقیم | اثر کل | کمیت T | میزان معناداری |
اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه ـ احساس تبعیض جنسی | 254/0 | - | 254/0 | 35/4 | 01/0 |
تفکیک جنسیتی نقش در خانواده ـ احساس تبعیض جنسی | 261/0 | - | 261/0 | 40/9 | 01/0 |
اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه ـ نقش‌آفرینی زنان در توسعه | 210/0- | 130/0- | 340/0 | 44/2 | 01/0 |
تفکیک جنسیتی نقش در خانواده ـ نقش‌آفرینی زنان در توسعه | 131/0- | 133/0- | 264/0- | 40/6 | 01/0 |
احساس تبعیض جنسی ـ نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار | 512/0- | - | 512/0- | 94/6 | 01/0 |
در این پژوهش برای بررسی میزان برازش مدل اولیه با مدل تجربی از نرم‌افزار لیزرل و تحلیل مسیر استفاده شد و در نهایت مدل تجربی زیر حاصل شد (شکل 2).
شکل 2- مدل نهایی پس از برازش مدل نظری با داده‌ها
نتایج بررسی شاخص‌های نیکویی برازش مدل در جدول 4 ارائه شده است که بر اساس آن خی دو به دست‌آمده با توجه به درجه آزادی معنی‌دار نمی‌باشد (05/0>p). همچنین ریشه خطای میانگین مجذورات تقریب (RMSEA) برای مدل 064/0 است. این شاخص برای مدل‌های خوب کمتر از 08/0 و برای مدل‌های ضعیف بزرگ‌تر از 1/0 است و بر این اساس، برای مدل حاضر قابل قبول است. شاخص تعدیل یافتگی برازندگی (AGFI) برای مدل 91/0، شاخص نرم‌شده برازندگی (NFI) مقدار 96/0 و شاخص برازندگی تطبیقی (CFI) مقدار 00/1 است. این شاخص‌ها برای مدل‌های خوب 90/0 یا بالاتر است. N بحرانی نیز برای مدل‌های برازش‌یافته باید بزرگ‌تر از 200 باشد که در این مدل 56/324 است که حاکی از برازش مدل می‌باشد.
در مجموع نتایج مربوط برای شاخص‌های برازش مدل در جدول 4 نشان می‌دهد الگوی نهایی ارائه‌شده از برازش مطلوبی برخوردار است.
جدول 4- شاخص‌های نیکویی برازش مدل ارتباط بین استیلای تفکیک جنسیتی در خانواده، میزان اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه و میزان احساس تبعیض جنسی با نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری
شاخص برازندگی | df | X2 | P | AGFI | RMSEA | CFI | NFI | AGFI | N بحرانی |
مقادیر | 2 | 25/4 | 16/0 | 91/0 | 064/0 | 00/1 | 96/0 | 91/0 | 56/324 |
بحث و نتیجه‌گیری
نتایج پژوهش نشان‌دهنده تأثیرات منفی استیلای تفکیک جنسیتی در خانواده، میزان اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه و میزان احساس تبعیض جنسی بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری است. نتایج پژوهش در تأثیرات میزان استیلای کلیشه‌های جنسیتی در خانواده بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری، همراستا با نتایج اعظم آزاده و مشتاقیان (1395)، گیوه چیان (1380)، كتابی و همکاران (1382) قرار دارد. بر اساس نظریه فمنیسم، استیلای کلیشه‌های جنسیتی در فرهنگ مردم، تحت تأثیر میزان آموزش و پرورش و محدودیت‌های مربوط به محیط خانوادگی و فرصت‌های نابرابر بین زن و مرد قرار دارد. همچنین مردسالاری، تسلط ایدئولوژی خانواده و و اعتقاد به تقسیم و تفکیک جنسیتی نقش‌های اجتماعی، کلیشه‌هایی را در ذهن عامه شهروندان شکل داده است که زنان در بسیاری از حوزه‌های توسعه نمی‌توانند ورود پیدا کنند. این کلیشه‌های تأمین‌کننده نیازهای بازار و نظام اقتصادی کشور است. به عبارت دیگر این کلیشه‌های جنسیتی مانع از این می‌شود که زنان نقش مشابهی با مردان در توسعه شهری ایفا کنند و همچنین با حمایت از خانواده هسته‌ای مبتنی بر خدمات بدون مزد زن در خانه است در ممانعت از ورود آنها به نقش‌آفرینی در توسعه شهری، نقش‌آفرینی می‌کند.
تأثیرات میزان احساس تبعیض جنسیتی و میزان اعتقاد به تفکیک جنسیتی توسعه بر نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار شهری همراستا با نتایج پژوهش‌های گیوه چیان (1380)، سلماسی‌زاده و همکاران (1397)، اعظم آزاده و مشتاقیان (1395)، كتابی و همکاران (1382) و كمالی (1380) است. بر اساس نظریه فمنیسم، نیازهای نظام سرمایه‌داری اقتضا می‌کند که مطابق ایدئولوژی خانواده و تقسیم كار جنسی در درون خانواده و بیرون از محیط خانواده در محیط جامعه، زنان در توسعه شهری نقش ضعیفی داشته باشند. این همخوانی سهم پایین زنان از توسعه شهری را توجیه می‌كند. تبعیض جنسیتی و اعتقاد به تفکیک جنسیتی ریشه در فرهنگ مردسالاری جامعه دارد و هرچه این فرهنگ ریشه‌دارتر باشد، نقش‌های اجتماعی با برچسب‌های جنسیتی بیشتری به نفع مردان تفکیک خواهند شد و از ورود زنان به این تنش‌ها جلوگیری خواهد شد. در این حالت زنان به ایفای نقش در محدوده کوچک خانه مبتنی بر خانواده (خانواده هسته‌ای) با ارائه خدمات بی‌جیره و مواجب در خانه مجبور خواهند شد.
بر اساس نتایج آزمون فرضیه‌ها، در راستای بازشناسی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های اجتماعی زنان برای توسعه پایدار شهری، رفع موانع فرهنگی ورود زنان به امور توسعه شهری به ویژه مردسالاری و ایدئولوژی خانواده، می‌تواند در تغییر و زدودن کلیشه‌های جنسیتی درباره نقش‌آفرینی متفاوت زنان و مردان به بستر مهمی برای توانمندسازی زنان باشد. این روند حمایتی در خانواده خود زن به عنوان مادر و همسر باید تقویت شود. توانمندسازی خانواده با به کارگیری تکنیک‌های تسهیلگری اجتماعی در گروه‌سازی، پویایی گروهی، مسولیت اجتماعی و... قابل تقویت است. در این میان سال‌های ابتدای کودکی مهم‌ترین سال‌های حیات است و تجربیات این سال‌ها زیر بنای زندگی آینده هر انسانی خواهد بود.
سیاستگذاری توسعه شهری امری چندوجهی است که به طور مشخص می‌توان دو منبع اصلی برای آن برشمرد: نخست گفتمان توسعه؛ دوم مردم‌سالاری در امور شهری. گفتمان توسعه شهری در میدان دانشگاه تولید و در حوزه عمومی جاری می‌گردد. گفتمان توسعه شهری وقتی در معرض نیازهای جامعه به ویژه زنان و ارتباط آنها با دیگر عناصر اجتماعی قرار گرفت کارآیی خود را در عمل نشان می‌دهد؛ مگرنه نیازمند اصلاح و مفصل‌بندی از دال‌های جدیدی خواهد بود.
بهره‌گیری از ظرفیت زنان در نقش‌های اجتماعی به ویژه نقش‌های مرتبط با توسعه شهری نیازمند اصلاح نگرش‌ها هم در امور خانواده و هم نقش‌های اجتماعی و شغلی است. در این میان از نگاه سنتی، مادران مسئول نقش‌های خانوادگی محسوب می‌شوند، در نتیجه مادران برای انجام نقش‌های خانوادگی بیشتر تحت فشار قرار دارند. این موضوع برای زنان شاغل و بخصوص مادران شاغل فشار نقش و تعارض بین تقشی را سبب می‌شود.
با توجه به اثرات منفی افراط در «تفکیک جنسیتی نقش‌های خانوادگی» افزایش حمایت‌های خانوادگی و اجتماعی، کاهش وظایف خانگی زنان و افزایش مشارکت مردان در امور منزل می‌تواند راهگشا باشد. از طرف دیگر حمایت‌های سازمانی و شغلی به همراه حمایت‌های خانوادگی در روال عادی زندگی و شرایط خاص می‌تواند سبب آرامش بیشتر مادران، شادابی و سلامت خانواده و زمینه‌ساز بیشتر به کارگیری زنان در امور توسعه شهری شود. همچنین فرهنگ‌سازی بر پایه نادیده‌گرفتن، تحقیر و کم‌ارزش‌دانستن انتظارات نقش‌های مادران شاغل، ضمن کاهش فشار و تعارض بر آنها می‌تواند به ارتقای نقش‌آفرینی زنان در توسعه شهری کمک کند.
با ادبیات گیدنزی، بهره‌گیری از ظرفیت‌های زنان در توسعه شهری نیازمند قواعد و منابعی است که در سطوح مختلف از جمله سطح کلان دولتی بر نهادهای مرتبط با توسعه شهری اعمال می‌شود. تسهیل ورود زنان به نهادهای مدنی و هماهنگ‌سازی این فعالیت‌ها با شرایط زندگی به ویژه چرخه زندگی خانواده و زندگی روزمره زنان می‌تواند از اولین گام‌های تقویت این نهادها در راستای بهره‌گیری از ظرفیت اجتماعی زنان باشد.
ملاحظات اخلاقی
پیش از اجرای پژوهش از شرکت‌کنندگان رضایت آگاهانه کتبی گرفته شد و تمام شرکت‌کنندگان با رضایت خود در پژوهش شرکت داشتند و محققان به آنها اطمینان دادند که نتایج تحقیق محرمانه خواهد بود.
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
تمام نکات اخالقی شامل امانتداری، دقت در استناددهی، قدردانی از دیگران، رعایت ارزش‌های اخالقی در گردآوری داده‌ها، رعایت حریم خصوصی شرکت‌کنندگان توسط پژوهشگران مد نظر قرار گرفته است.
حامی مالی
تمام منابع مالی و هزینه پژوهش و انتشار مقاله تماماً بر عهده نویسندگان بوده و هیچ‌گونه حمایت مالی دریافت نشده است.
مشارکت نویسندگان
مقاله برگرفته از پایان‌نامه مقطع دکتراست. نویسنده اول دانشجوی مقطع دکتری و نویسنده مسئول است؛ نویسنده دوم استاد راهنمای اول؛ نویسنده سوم استاد راهنمای دوم و نویسنده چهارم استاد مشاور پایان‌نامه می‌باشند.
تعارض منافع
با منافع شخصی یا سازمانی منافات ندارد.
References
1. Carr ER. Men's crops and women's crops: the importance of gender to the Understanding of agricultural and development outcomes in Ghana's central region. World DevT. 2008; 36(5): 900-915. [Link]
2. Warner ME. Social Capital Construction and the role of the Local. Rural Sociology. 1999; 64(3): 373-393. [Link]
3. Majedi M, Andalib AR, Mosharzadeh Mehrabi Z. Identifying Effective Factors of Women’s Participation in Urban Development Projects. Bagh-e Nazar; 2015; 12(362): 3-12. [Link]
4. Moosavi NS. Developing a Framework for Measuring Social Capacity of Urban Infill Development (Case Study: Rudaki District of Arak). Journal of Geography and Environmental Studies. 2018; 7(27): 25-42. [Link]
5. Pelling M, O'Brien K, Matyas D. Adaptation and transformation. Clim Change. 2015; 133(1): 113-127. [Link]
6. Quisumbing AR, Malapit HJ. What dimensions of women’s empowerment in agriculture matter for nutrition in Ghana? Food Policy. 2015; 52: 54-63. [Link]
7. Diiro GM, Seymour G, Kassie M, Muricho G, Muriithi BW. Women’s empowerment in agriculture and agricultural productivity: Evidence from rural maize farmer households in western Kenya. Plos One. 2018; 13(5): 1-27. [Link]
8. Crisp BR, Swerissen H, Stephen J. Duckett Four approaches to capacity building in health: Consequences for measurement and accountability. Health Promot Int. 2000; 15(2): 99-107. [Link]
9. Lekoko RN, Ven Der Merwe M. Beyond the Rhetoric of Empowerment: Speak the Languaage, Live the Experience if Rural Poor. Internationa Review of Education. 2006; 52(3-4): 323-332. [Link]
10. United Nations. 2001. p.129.
11. Mobaraki M. Investigation and analysis of the cultural situation and social capital in the central province. Arak: Deputy of Central Province Planning. 2008. p.7. [Link]
12. Warner F. Social Capital Construction and the role of the Local. Rural Sociology. 1999; 64(3): 373-393. [Link]
13. Khosrovani E, Jafari M, Ghasemzadeh F. Designing a model for Empowerment women in the judiciary. Journal of Woman & Society. 2024; 15(58): 49-64. [Link]
14. Cheraghi N, Hasani R. Consequences and causes of women's entry into men's (hard) works. Journal of Woman & Society. 2020; 10(40): 127-154. [Link]
15. Nayyeri SH, Dehghan Nayeri M. The Effect of Gender Stereotypes on Managerial Roles in two Sectors of Industry and Service. Journal of Resource Management in Police. 2020; 7(4): 1-32. [Link]
16. Yazdanpanah M, Khedri K, Forouzani M, Baradaran M. Role of Identity, Gender Stereotype and Self-efficacy on Rural Women’s Participation in Social, Economic and Political Activities. Journal of Woman in Development & Politics. 2019; 16(4): 603-619. [Link]
17. Ketabi M, Yazd Khasti B, Farokhi Rastabi Z. Women’s Empowerment for Participation in Development. Journal of Woman in Development & Politics. 2003; 1(7): 5-30. [Link]
18. Hartmann, HI. Changes in Women's Economic and Family Roles in Post-World War II United States. Edited by Beneria L, Stimpson CR. Women, Households and the Economy. New Brunswiek: Rutgers University Press; 1987. [Link]
19. Wharton AS, Baron JN. So happy together? The impact of gender segregation on men at work. American Sociological Review. 1987; 52(5): 574-587. [Link]
20. Ecklund EH, Lincoln AE, Tensely C. Gender Segregation in Elite Academic Science. Gender & Society. 2012; 26(5): 693-717. [Link]
21. Akerkar S. Gender and Participation: Overview Report. Brighton and Hove: Institute of Development Studies; 2001. p.57. [Link]
22. Goffman E. Gender Advertisement. New York: Harper & Row Publishers; 1976. [Link]
23. Foucault M. The History of Sexuality. London: Allen Lane Publications; 1979. [Link]
24. Bem SL. The Lenses of Gender: Transforming the Debate on Sexual Inequality. New Haven, CT: Yale University Press; 1993. [Link]
25. Featherston M. The body in consumer culture. Edited by Featherston M. Social process and Cultural Theory. London: Sage; 1991. p.28. [Link]
26. Mirghafouri SH. Ranking the Barriers of Women's Promotion to Managerial Positions: A Case Study of Yazd Province's Public Sector. Women Studies. 2006; 4(1): 101-122. [Link]
27. Stanley L, Wise S. Breaking out again: Feminist ontology and epistemology. Chicago: Routledge; 2002. p.275-277. [Link]
28. Valerie B. Feminist Debates. London: Macmillan; 1999. p.10, 36. [Link]
29. Office of Women's Affairs, Presidential Institution and United Nations Children's Fund. The Role of Women in Development. Tehran: Roshangaran Publications; 1993. p.24. [Link]
30. Turner JH. The Structure of Sociological Theory. New York: Wadsworth Publishing Company; 1991. [Link]
31. Abbott P, Wallace C. An introduction to sociology: Feminist perspectives. Translated by Najm Iraqi M. Tehran: Ney Publications; 2001. p.26-28, 205. [Link]
32. Sargent LT. Contemporary Political Ideologies: A Comparative Analysis. 11th Edition. Philadelphia: Fotr Worth; 1998. [Link]
33. National Statistics Center of Iran, Census 2016. [Link]
34. Coser LA, Rosenberg B. Sociological theory: A book of reading. Translated by Nayebi H. Tehran: Ney Publications; 2009. p.293. [Link]
35. Legatum Prosperity IndexTM. 2014. Available at: https://www.Prosperity.com. [Link]
36. Michel A. Non aux stereotypes. vaincre sexism. Translated by Pouyandeh MJ. Tehran: Agah Publications; 1997. p.22. [Link]
37. Steele L, Kidd W. An introduction to the sociology of family skills. Translated by Seyedan F, Kamali A. Tehran: Al-Zahra University Publications; 2010. p.134. [Link]
38. Gould J, Kolb WL. A dictionary of the social sciences. Translated by the group of translators with the efforts of Zahedi Mazandarani MJ. Tehran: Maziar Publications; 2005. [Link]