نقش شهرهای میانی در توسعه منطقه‌ای (مطالعه موردی شهر یاسوج)

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای

حسن احمدی ¹ , امین ربانی اصل ² , اسماعیل جماند ^{3 *}

1 - عضو هیئت علمی گروه آموزشی شهرسازی،دانشکده هنر و معماری،دانشگاه گیلان
2 - دانش آموخته ای کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری،دانشگاه سیستان و بلوچستان
3 - دانش آموخته ای کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری،دانشگاه تهران مرکز

تاریخ دریافت : 1400/05/31 تاریخ پذیرش : 1400/10/20 تاریخ انتشار : 1401/07/12

کلید واژه: توسعه منطقه ای, اقتصاد منطقه‌ای, شهرمیانی, شهریاسوج,

چکیده مقاله :

امروزه در ساخت شهرها و تعیین اندام جغرافیایی آنها، به تعادل شهر و ناحیه، روابط متقابل شهر و روستا، توان فضایی و تعادل انسان و محیط می‌اندیشند. ایجاد و رویش قارچ‌گونة شهری با اندام بلند جغرافیایی در نواحی کشور، آنجا که روستاها پراکنده و نافشرده هستند و روابط ارگانیکی بین شهر و روستا وجود ندارد به فروپاشی این تعادل‌ها خواهد انجامید. هدف از این مقاله بررسی و تأثیر شهر میانی یاسوج در توسعه منطقه‌ای استان کهگیلویه و بویراحمد است. با توجه به عناصر مورد بررسی،اهداف تحقیق و ماهیت موضوع، نوع پژوهش«کاربردی» با روش تحلیلی-ارزیابی است.اطلاعات مورد نظر از سرشماری های عمومی نفوس و مسکن ، آمارنامه‌ها و مطالعات کتابخانه‌ای گرداوری شده است. و برای تحلیل داده‌ها ، از روش‌ها و مدل‌های کمی مانند: روش آنتروپی،مدل رتبه_اندازه، ضریب مکانی، تغییر سهم، حوزه نفوذ و ضریب کشش پذیری استفاده شده است. یافته های پژوهش برای رسیدن به تعادل در سطح استان نیازمند به کارگیری راهکارهایی برای تعادل و استقرار امکانات و خدمات در سایر شهرهای استان می‌باشد. استقرار امکانات و خدمات در شهرهای با جمعیت کم علاوه بر جلوگیری از مهاجرت به سه شهر یاسوج،دوگنبدان و دهدشت از فاصله جمعیتی شهر یاسوج با دیگر شهرها خواهد کاست. در بررسی صورت گرفته نتایج نشان می‌دهد که تمرکز جمعیت، امکانات و خدمات اقتصادی- اجتماعی در سه شهر یاسوج، گچساران و دهدشت بیش از دیگر شهرهای استان بوده و عدم تعادل شدیدی در سطح شهرهای استان وجود دارد. همچنین در روند ساختار اقتصادی شهر یاسوج در دوره‌های مختلف با افزایش بخش خدمات و صنعت و کاهش بخش کشاورزی روبرو هستیم ، بنابراین تقویت شهر یاسوج و شهرهای زیر بیست هزارنفر استان که 85 درصد شهرهای استان را شامل می‌شوند می تواند راهکار مناسبی برای رسیدن به ساختار فضایی متعادل در سطح استان باشد.

چکیده انگلیسی:

Today, in the construction of cities and determining their geographical organs, they think about the balance of the city and the region, the mutual relations between the city and the village, the spatial power and the balance of man and the environment. The creation and growth of fungi in cities with long geographical organs in the regions of the country, where the villages are scattered and dense and there is no organic relationship between the city and the village, will lead to the collapse of these balances. The purpose of this article is to study and influence the central city of Yasuj in the development of Kohgiluyeh and Boyer-Ahmad provinces. According to the studied elements, research objectives and the nature of the subject, the type of research is "applied" by analytical-evaluation method. The information is collected from general population and housing censuses, statistics and library studies. And for data analysis, quantitative methods and models such as: entropy method, rank-size model, spatial coefficient, share change, sphere of influence and elasticity coefficient have been used. Research findings In order to achieve balance in the province, it is necessary to apply strategies to balance and establish facilities and services in other cities of the province. Establishing facilities and services in cities with low populations, in addition to preventing migration to the three cities of Yasuj, Dogonbadan and Dehdasht, will reduce the population gap between Yasuj and other cities. In the study, the results show that the concentration of population, facilities and socio-economic services in the three cities of Yasuj, Gachsaran and Dehdasht is more than other cities in the province and there is a severe imbalance in the cities of the province. Also, in the process of economic structure of Yasuj city in different periods, we are facing the increase of services and industry and the decrease of agricultural sector, so strengthening Yasuj city and cities with less than twenty thousand people in the province, which include 85% of the province cities, can be a good solution for Achieving a balanced spatial structure in the province.

متن کامل:



نقش شهرهای میانی در توسعه منطقه‌ای (مطالعه موردی شهر یاسوج)

چکیده

امروزه در ساخت شهرها و تعیین اندام جغرافیایی آنها، به تعادل شهر و ناحیه، روابط متقابل شهر و روستا، توان فضایی و تعادل انسان و محیط می­اندیشند. ایجاد و رویش قارچ­گونة شهری با اندام بلند جغرافیایی در نواحی کشور، آنجا که روستاها پراکنده و نافشرده هستند و روابط ارگانیکی بین شهر و روستا وجود ندارد به فروپاشی این تعادل­ها خواهد انجامید. هدف از این مقاله بررسی و تأثیر شهر میانی یاسوج در توسعه منطقه­ای استان کهگیلویه و بویراحمد است. با توجه به عناصر مورد بررسی،اهداف تحقیق و ماهیت موضوع، نوع پژوهش«کاربردی» با روش تحلیلی-ارزیابی است.اطلاعات مورد نظر از سرشماری های عمومی نفوس و مسکن ، آمارنامه‌ها و مطالعات کتابخانه­ای گرداوری شده است. و برای تحلیل داده­ها ، از روش‌ها و مدل­های کمی مانند: روش آنتروپی،مدل رتبه_اندازه، ضریب مکانی، تغییر سهم، حوزه نفوذ و ضریب کشش پذیری استفاده شده است.  یافته های پژوهش برای رسیدن به تعادل در سطح استان  نیازمند به کارگیری راهکارهایی برای تعادل و استقرار امکانات و خدمات در سایر شهرهای استان می­باشد. استقرار امکانات و خدمات در شهرهای با جمعیت کم علاوه بر جلوگیری از مهاجرت به سه شهر یاسوج،دوگنبدان و دهدشت از فاصله جمعیتی شهر یاسوج با دیگر شهرها خواهد کاست. در بررسی صورت گرفته نتایج نشان می­دهد که تمرکز جمعیت، امکانات و خدمات اقتصادی- اجتماعی در سه شهر یاسوج، گچساران و دهدشت بیش از دیگر شهرهای استان بوده و عدم تعادل شدیدی در سطح شهرهای استان وجود دارد. همچنین در روند ساختار اقتصادی شهر یاسوج در دوره­های مختلف با افزایش بخش خدمات و صنعت و کاهش بخش کشاورزی روبرو هستیم ، بنابراین تقویت شهر یاسوج و شهرهای زیر بیست هزارنفر استان که 85 درصد شهرهای استان را شامل می­شوند می تواند راهکار مناسبی برای رسیدن به ساختار فضایی متعادل در سطح استان باشد.

واژگان­کلیدی:شهرمیانی،شهریاسوج،توسعه منطقه ای،اقتصاد منطقه­ای.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

درکشورهای در حال رشد شهرهای بزرگ با عدم پیوستگی کامل با شهرهای میانی وکوچک،اکثر سطوح عالی خدماتی،اجتماعی و اقتصادی را به خود اختصاص داده اند و شهرهای میانی و کوچک با ارتباط ضعیف با جوامع پایین­تر از خود به صورت فضاهای پیرامونی،حاشیه­ای و وابسته درآمده­اند(زیاری،16:1387؛پاشاپور و همکاران،41:1393).

حاصل از میان رفتن نقش شهرها­ی کوچک و متوسط،پیدایش شبکه­ای شهری زنجیره­ای است،که در آن شهر میانی یا کوچک و حتی در مواردی روستا به طور مستقیم با مادر شهر اصلی در ارتباط­اند­(حسامیان­وهمکاران،114:1377؛پاشاپورو­همکاران،41:1393). در کشورهای توسعه­نیافته معمولًا نقش شهرهای کوچک و متوسط کم اهمیت­تر است.در مقابل شهرهای اصلی و بزرگ،اهمیت و رشد بیشتری یافته­اند.علت این امر همانا تمرکز در این کشورهاست که عمدتاً ناشی از کمبود زیرساختها،تمرکز سرمایه و سایر امکانات و به طورکلی عوامل متعدد اقتصادی -اجتماعی حاصل از رشد روابط سرمایه­داری پیرامونی است.در کشورهای جهان سوم حاصل پویش فوق، ازمیان رفتن نقش سرمایه­داری پیرامونی است.در کشورهای جهان سوم که به آن شبکه­شهری زنجیره­ای می­گویند،یعنی هر شهرکوچک یا متوسط و حتی در مواردی هر روستا مستقیماً و به صورت زنجیره­ای با مادر شهر اصلی در ارتباط است در حالی­که در کشورهای پیشرفته صنعتی این شبکه غالباً به صورت همگون و کهکشانی است(شکویی،85:1377). برای تمرکززدایی و ایجاد نظام­شهری متعادل­تر سیاست تقویت شهرهای کوچک برای اولین بار در ششمین برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی فرانسه(1975-1971) مطرح شد و در طول برنامه برای هفت شهر به کار رفت(قرخلو و همکاران،148:1387؛پاشاپور و همکاران،42:1393). راندینلی از پایه گذاران اصلی راهبرد شهرهای کوچک، مبنای عملکرد این شهرها را تدارک خدمات، برخی صنایع وابسته به کشاورزی و صنایع کوچک و نیز خدمات حمل­ونقل تعریف کرده است(Rondinelli,1983,47). در بیشتر کشورهای در حال توسعه، توجه برنامه­ریزان به تمرکززدایی فضایی-کالبدی سرزمین با هدف توان بخشیدن به نظام سکونتگاهی، مهار رشد نابهنجار کلان‌شهرها، کاهش نابرابری­های منطقه­ای و دوگانگی شهری-روستایی،به اتخاذ راهبردهای متفاوتی در زمینه توزیع جمعیت وشهرنشینی منجر شده است. یکی از مهمترین راهبردهای موجود در این زمینه، توجه به شهرهای اندازه متوسط و حمایت از این گونه شهرها در شبکه شهری کشور است(تقوایی و همکاران،38:1387؛رحیمی،28:1392). در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، رشد بی­رویه کلانشهرها و اختصاص دادن تمامی امکانات منطقه به این نقاط، توزیع نامتوازن و نامتعادل جمعیت را به دنبال داشته است. این مسأله خود منشا بسیاری از مشکلات بوده و ناهماهنگی­های بسیاری را به وجود آورده است(نظم­فر و امینی،2:1389؛رحیمی،28:1392). افزایش جمعیت و تعداد شهرهای بزرگ به ضرر شهرهای میانی کوچک و روستا-شهرها عمل می‌کنند (تقوایی،4:1379؛ رحیمی،28:1392). بنابراین راه­حل توسعه متوازن توجه به شهرهای کوچک و به ویژه میانی است و این شهرها می‌توانند نقش مؤثری در توزیع امکانات و توسعه منطقه­ای داشته باشند. در کشور ایران استان کهگیلویه و بویراحمد  استانی است که با عدم تعادل در نظام فعالیت و سکونت مواجه است .یاسوج به عنوان مرکز استان و یک شهر میانی دارای جمعیتی حدود108هزاری می­باشد با توجه به جمعیت و موقعیت جغرافیایی­اش می­تواند در صورت ارتقاء و تجهیز در زمینه اقتصادی و خدماتی نقش مهمی در توسعه مناطق پیرامونی خود وتعادل بخشی به منطقه مورد مطالعه داشته باشد.

ضرورت مطالعه شهرهای کوچک و میانی

در سال­های اخیر با رشد سریع شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه ظهور مسائل مربوط به کمبود واحدهای مسکونی و بالابودن میزان بیکاری، عده­ای از محققان پیشنهاد کرده­­­اند برنامه­ریزی­های توسعه بر اساس تأکید بر پویایی شهرهای کوچک تهیه شود. زیرا به دلیل وجود امکانات شغلی، تعلیم وتربیت بیشتر و دیگرنیازهای اساسی،شهرهای بزرگ، مقصد نهایی بیشتر مهاجران روستایی و مهاجران شهرهای­کوچک هستند. جذب مهاجران در شهرهای کوچک، کاهش جمعیت در شهرهای بزرگ را  به وجود می­آورد و مسائل این قبیل شهرها را تعدیل می‌کند. از طرفی تأمین امکانات در شهرهای کوچک، سیستم سکونتگاهی کشورهای در حال توسعه را متعادل و متوازن می­سازد و این سیستم در توسعه اقتصادی-اجتماعی نقش اساسی دارد(فیضی و همکاران،1:1393). به طور کلی توسعه شهرهای کوچک و متوسط از آغاز دهه 1980مورد توجه بیشتری قرار گرفته، به گونه­ای که در سال 1980که کنفرانس بین­المللی در مورد جمعیت و آینده مناطق شهری در شهر رم تشکیل شده بود، نیاز به عدم تمرکز و توسعه شهرهای کوچکتر نیز مورد تأکید قرار گرفت(جعفرزاده­راستین،26:1366؛ایزدی،4:1389). ودر کنفرانس­های دیگر ازجمله در هابیتت 2 ¹که در سال1996 در استانبول تشکیل گردید، مجدداً توسعه شهرهای کوچک و میانی نیز مورد تأکید قرار گرفت. این سیاست در طی دو دهه اخیر نیز همواره توجه برنامه­ریزان و محققان را به خود جلب کرده است و در طی این دو دهه (به­ویژه در دهه 1980) افزایش پذیرش نسبت به اهمیت شهرهای کوچک و  متوسط برای توسعه روستایی و منطقه­­ای در بین پژوهشگران همواره وجود داشته است(pedersen,1992:30). از دیدگاه پژوهشگران و برنامه­ریزان، شهرهای بزرگ بیش از حد مطلوب یا اقتصادی رشد کرد­ه­اند و چون نیروهای اقتصادی قادر به مهار رشدشان نیستند، لزوماً باید سیاست­های عمده جهت تمرکززدایی مکانی و حمایت مراکز شهرهای کوچک و متوسط پیگیری شود. همچنین این کشورها به این نتیجه رسیده­اند که آنچه بیشتر مانع اصلی در برابر توسعه اقتصادی و اجتماعی همه­جانبه و آبادانی است، توزیع­مکانی نامتعادل جمعیت است نه رشد بیش از حد آن. بنابراین، برای توزیع مکانی بهینه جمعیت توجه به توسعه شهرهای کوچک و متوسط ضروری تشخیص داده شده  و سیاست الگوی پراکنده­تر از توسعه شهری را از طریق تشویق رشد شهرهای متوسط و شهرهای کوچکتر، دنبال کرده­اند(ایزدی­خرامه،1380؛ایزدی،4:1389). توسعه و تقویت شهرهای کوچک و متوسط یکی از برنامه‌های سیاست شهری است که با اهداف تمرکززدایی وسازگاری انطباق دارد ودر دراز مدت منجر به ایجاد شرایطی می­­گردد که توان فعالیت­های تولیدی را در درون این نقاط­شهری تقویت نموده و کل منطقه را تحت تأثیر عملکرد و نقش خود قرار می­دهد(فنی،زهره،42:1393). در مجموع و با توجه مطالعات انجام گرفته، زمینه­ها و علل زیر سبب توجه به شهرهای متوسط وکوچک در امر توسعه به ویژه در جهان سوم گردید که عبارتنداز:

-توزیع نامناسب جمعیت در سطح کشورها،

-افزایش رشد شهرهای بزرگ،

-عدم تعادل و برابری اجتماعی و تعادل منطقه­ای،

-عدم تعادل و توازن در زمینه فعالیت­های صنعتی کشورها،

-ناموفق بودن سیاست قطب­های رشد و توسعه،

-عدم وجود نظام سلسله مراتب سکونتگاهی در کشورها،

-وجود دوگانگی بین نواحی شهری و روستایی،

-بالابودن نرخ مهاجرت روستا به شهر،

-عدم تعادل های محیطی،

-نظام مدیریتی به شدت متمرکز(mathur,1982,4).

در استان کهگیلویه و بویراحمد با توجه به عوامل زیر ضروررت توجه به نقش شهرهای میانی ضرورری به نظر می‌رسد: 85 درصد شهرهای استان زیر 20 هزار نفر هستند و توزیع جمعیت درسطح استان مناسب نیست ، حدود 70 درصد جمعیت استان در شهر میانی یاسوج و دوشهر میانی کوچک گچساران و دهدشت است، همه فعالیت­های صنعتی استان در سه شهر دهدشت،گچساران و به خصوص یاسوج است و نظام سلسله مراتبی استان دارای عدم تعادل شدیدی است لذا توجه و گسترش شهرهای میانی در سطح استان اهمیت دارد.

مبانی نظری

مفهوم شهرهای کوچک و متوسط و ویژگی آنها

هیچ تعریف جهانی  به طور گسترده­ای برای درک و تعریف شهرهای کوچک و متوسط وجود ندارد و شهرهای کوچک و متوسط براساس ملاحظات تاریخی و جغرافایایی تعریف می­­شود(Sercaianu,at all,3:2015).  «هاروی و ساترتوایت²،شهرهای کوچک ومتوسط را به ترتیب با جمعیت بین 5تا20هزار نفر و بیشتر از 20 هزار نفر، تعریف کرده­اند. در سمینار«نقش شهرهای کوچک و میانی در توسعه ملی» که در مرکز توسعه منطقه ای ملل متحد(uncrd) در ژاپن در سال 1982 برگزار شد، شهرهای با جمعیت بین 20تا100هزار نفر را شهرهای کوچک میانی، قلمداد کرده­اند. در مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین(مرحله اول؛1364) شهرهای کوچک را با جمعیت کمتر از 50هزار نفر و­ شهرهای متوسط را با جمعیتی بین 50تا250هزار نفر تعیین کرده­اند»(زبردست،11،10:1383؛زیاری و  همکاران،42:1393). شهرهای کوچک و متوسط با توجه به ساختار و کارکردشان، ویژگیهای خاصی دارند که عبارتنداز:

ویژگی­های شهرهای کوچک:

-نسبت قابل توجهی از نیروی کار شهر به فعالیت­های غیر کشاورزی، مشغول هستند،

-نقش اداری نسبتاً جزئی دارند وعموماً مرکز تجمع خدمات عمومی رده پاییین­از جمله مرکزبهداشت و مدرسه هستند،

-در تولید منطقه­ای و ملی نقش نسبتاً جزئی دارند؛اما به عنوان مراکز ارائه کالا و خدمات به ساکنین نواحی پیرامونی و نیز فراهم آوردن دسترسی به شبکه­های حمل­ و نقل منطقه­ای و ملی نقش مهمی  دارند،

ویژگی­های شهرهای متوسط

-نسبت کمتری از نیروی کار آن در بخش کشاورزی شاغل، هستند،

-دارای رتبه اداری بالا و معمولاً تمرکز بالای خدمات و تسهیلات عمومی و ترکیبی از خدمات و تسهیلات شهری که در شهرهای کوچک وجود ندارند، هستند(مثل­خدمات اتوبوس بین شهری، تنوعی از حِرف، مشاغل و مؤسساتی همچون بانک و مؤسسات اموزش عالی)،

-جمعیت بیشتر واقع در نواحی پیرامونی شهر که از خدمات تجاری شهر برای دستیابی به کالاها و خدمات استفاده می­کنند،

-دارای موقعیت مناسب از نظر نظام حمل و نقل و ارتباطات ملی و منطقه­ای است و اغلب شهرهای کوچک را به سیستم­های حمل و نفل میان منطقه­ای، مرتبط

می­سازد(زبردست،36:1383؛هاروی،³1986). موقعیت راهبردی نسبت به یک مرکز شهری ، منابع و زیر ساخت­های شهری یکی ار مهمترین ویژگی­های شهرهای میانی است(Lamovsek,291:2012). اندازه و ویژگی­های شهرهای کوچک و میانی در هر کشور و منطقه­ای متفاوت است(فنی،14:1393). بطوری­که در سطح کشورها، شهرهای با جمعیت کمتر از 500 هزار نفر و در مقیاس جهانی با جمعیّتی بین 20 هزار نفر تا 2 میلیون نفر به عنوان شهر میانی تعریف شده­اند. این شهرها به لحاظ عملکردی، آنهایی هستند که حد واسط بین سکونتگاه­های کوچک و کلان­شهرها قرار دارند(تقوایی و مختاری­،35:1383؛قدیری­،34:1393). برای تشخیص شهرهای کوچک از بقیه گروه­های شهری نیز معیار ارائه شده توسط سازمان ملل، رقم یکصدهزار نفر سکنه و کمتر از آن است(فنی، 14:1393). راندنیلی⁴ شهرهای بین صدهزار نفر و بالاتر را بدون در نظر گرفتن بزرگترین شهرهای کشور، شهر میانی می­نامد(راندنیلی،47:1983؛قدیری،34:1393). پیرژرژ⁵ معتقد است که بعد از شهرهای کوتاه­اندام در سلسله مراتب شهری، شهرهای متوسط یا میان اندامند که جمعیت آنها از 50 تا 150 هزار نفر نوسان دارد(فرید،491:1391). به نظر راندینلی شهرهای کوچک و متوسط بیشترین روابط را با سکونتگاه­های روستایی حوزه نفوذ خود برقرار می­سازند. با توجه به نظر این محقق شهرهای میانی بر مبنای جمعیت، ممکن است به ترتیب زیر بر توسعه اثر بگذارند:

-شهرهای میانی ممکن است از مشکلاتی که مسکن، آلودگی، حمل و نقل، اشتغال، تأمین خدمات شهری در بزرگترین شهر می­کنند بکاهند.

-شهرهای میانی از نابرابری­های ناحیه­ای می­کاهند؛ زیرا امکانات و خدمات عرضه شده در حوزه مادرشهری از شهرهای میانی بیشتر است.

-سرمایه­گذاری در شهرهای میانی فقر را کاهش می­دهد و برای بیکاران و مهاجران روستایی اشتغال ایجاد می­کند و ازفشارهای جمعیتی و مهاجرتی می­کاهد(موحد و مسعودی­راد،133:1388؛رحیمی،30،31:1392).

تاکولی (2006) ⁶اعتقاد دارد  اگر به شهرهای کوچک و متوسط در فرایند توسعه منطقه­ای تاکید گردیده است اما لازم می­باشد کارکرد این شهرها در شرایط وسیع نظام­های شهری و سیاست­های توسعه منطقه­ای مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد(TACOLI,2006:50,51).

مفهوم سیستم شهری و جایگاه شهرهای متوسط و کوچک در آن

هاردوی و ساترتوایت (1986)⁷ سیستم شهری را مجموعه­ ای از مراکز شهری مستقل واقع در یک محدوده مشخص و تعامل بین آنها تعریف می­کنند. شکویی (1374) سیستم شهری را آرایشی از شهرها که در یک فضای معین جغرافیایی در ارتباط و کنش و واکنش متقابل با یکدیگر از طریق تحرک های جمعیتی، جریان کالا، افکار و عرضه خدمات، گسترده شده و یک سیستم به هم پیوسته عملکردی ساختاری تشکیل می­دهند(زبردست، 11:1383؛ایزدی،4:1389). شهرهای متوسط و کوچک در سیستم و شبکه شهری هر منطقه­ یا کشوری در میانه پایین سلسله مراتب شهری قرار گرفته­اند. شهرهای کوچک به عنوان حلقه واسط بین مرکز روستایی و مراکز شهری عمل می­کنند. توسعه­ شهرهای کوچک و متوسط با عملکردهای خاص خودشان، می­تواند نقش بسزایی در یکپارچه کردن سیستم سکونتگاهی هر کشور یا منطقه­ای ایفاء نماید. تیسدل⁸ در رابطه با توزیع شهرها از نظر شمار و مقیاس می­گوید، با توجه به اینکه نیروهای طبیعی بازار قادر به ایجاد نطام بهینه توزیع جمعیت در سکونتگاه­های سرزمین نیستند، برای پیشگیری از تمرکز در بعضی نقاط، توجه به رشد شهرهای کوچک و متوسط باید به عنوان راهی در سیاست گذاری نظام اسکان مورد تأکید قرار گیرد(امکچی،50:1383؛ایزدی،4:1389). برخی محققان معتقدند که حداقل درصدی از شکست توسعه روستایی، معلول نبود یک ساختار مکانی مناسب است که نواحی روستایی را با مکان­های مرکزی بالا، پیوند دهد. به اعتقاد جانسون⁹، جهان سوم نیازمند وجود سلسله مراتب گوناگونی از مکان­های مرکزی است که پایه و اساس پیشرفت غرب را به وجود آورده است. لذا شهرهای کوچک و متوسط می­توانند به عنوان مراکزی در سلسله مراتب، نواحی روستایی را با مکان­های مرکزی سطح بالاتر پیوند دهند(مهندسان مشاورdhv از هلند،93،153:1371؛ایزدی، 4:1389).

جایگاه شهرهای میانی و کوچک در شبکه­ شهری ایران

یکی از خصیصه­های برجسته شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه رشد روزافزون کلانشهرهاست که نشان­دهنده عمق بیماری ساخت­های اجتماعی-اقتصادی در این کشورهاست(شکویی،2:1379؛مرعشی و خضرآباد،7:1392). براساس گزارش(سیاست­ها و روندهای جمعیت جهان) سازمان ملل که در سال 1980 منتشر شد، 71 کشور یا 62درصد از 114 کشور در حال توسعه بر این باور بودند که توزیع فضایی جمعیت آنها غیر قابل قبول بوده، 24 کشور یا 20 درصد نیز توزیع فضایی جمعیت کشورشان را تا حدی غیر قابل­قبول اعلام کرده و نیازمند مداخله و سیاست­گذاری دانسته­اند، درواقع در کشورهای در حال توسعه همیشه شهرهای بزرگ با جذب بیشتر جمعیت، مانع اصلی در راه توسعه اقتصادی-اجتماعی همه­جانبه و یکپارچه بوده است، و در این میان شهرهای میانی و کوچک همیشه نقش حاشیه­ای و بی اثر داشته­اند. در ایران هم با رشد شتابان شهرنشینی که از سال 1345 و با آغاز اصلاحات ارضی شروع شد و متعاقب آن تحولات و شکا­ف­های عمیق اقتصادی و جمعیتی بین شهرهای بزرگ و شهرهای میانی و کوچک صورت گرفت در واقع، الگوی استقرار جمعیت و کانون­های زیستی از نظام بهره­گیری متناسب ظرفیت­ها و استعدادهای موجود تبعیت نکرده و سیمای اسکان جمعیت، تصویر نامتعادلی را به دست می­دهد، الگوی توزیع نامتوازن شهری، تأثیر بازدارنده­ای بر روند توسعه شهری بر جای گذاشته است(فنی،46:1393). همانطور که بعد از تهران ملاحظه می­شود،فضای ملی پیرامون چند متروپل منطقه که کادر بالای خدمات تخصصی، اقتصادی و سیاسی را نسبت به شهرهای پایین­تر از خود عرضه می­دارند، سازمان یافته است. ولذا شبکه شهرهای متوسط و کوچک با پیوستگی با مراتب بالای نظام شهری ایران روابط ارگانیکی خود را هنوز با جامعه روستایی و کشاورزی حفظ کرده و به صورت اقماری و حاشیه­ای در نظام شبکه شهری ایران تجلی حاصل کرده­اند(نظریان،161:1391). بنابراین رشد ناچیز جمعیت شهرهای میانی و کوچک از ویژگی­های شبکه شهری ایران و بیانگر وجود عدم تعادل در توزیع فضایی جمعیت شهری در مناطق مختلف کشور است.

پیشینه­پژوهش

ایده و موضوع مطالعه تأثیر کارکردی شهرها یا نقاط شهری کوچک در سطح منطقه­ای و محلی، شاید اولین بار با کار جانسون¹⁰(1970م) و بحث «مرکز توسعه روستایی» توسط فانل ¹¹(1976م) آغاز و مطرح گردید که تقریباً جدیدترین موضوع در کار توسعه منطقه­ای بود. بدون شک از مصرترین طرفداران این دیدگاه، دنیس راندینلی¹² است که با همکاری رودل¹³ در سال 1978،بحث عمیق و گسترده­ای را در این زمینه در نظریه ای  با عنوان «عملکردهای شهری در توسعه روستایی» فراهم اورد. این دو محقق، برای ازمون این کارکردها، در اوایل دهه 1980، پروژه­ای را از طرف نمایندگی امریکا در توسعه بین­المللی (u.s.a.i.d¹⁴)، شروع کردند. این پروژه در کشورهای فیلیپین و بولیوی و با راهبردهای مشابه در سایر کشورهای در حال توسعه، تجربه گردید. هدف اصلی برنامه u.s.a.i.d ، کمک به تقلیل فقر روستایی و افزایش  تولید و درآمد روستاییان از طریق کارکردها و خدمات شهری (به طور عمده از سوی شهرهای کوچک مجاور) به مناطق روستایی بود(فنی،12:1393)

همچنین در سال1982 نیز کنفرانسی در ژاپن پیرامون نقش شهرهای کوچک و متوسط در توسعه ملی و منطقه­ای تشکیل گردید. هدف از طرح موضوعات و مباحث مختلف در این کنفرانس، آزمون نقش و موقعیت شهرهای کوچک در توسعه­ی کشورهای کم رشد بود. این کنفرانس که توسط مرکز عمران منطقه­ای سازمان ملل برگزار شد نتایجی به شرح زیر داشت:

1_سهم اصلی رشد جمعیت شهرنشین کشورهای کم رشد، به شهرهای 100هزار نفری به بالا تعلق دارد.

2_از دهه­ی(1950) به بعد، نرخ رشد جمعیت شهرهای 20 الی 100هزار نفری تنزل چشمگیری داشته است.

3_ساکنان اکثر شهرهای کوچک از منافع اقتصادی حاصل  شده در کشورهای کم رشد، سودی نمی­برند و اغلب آنها به واسطه­ی ناچیز بودن سهم سرمایه­گذاری­ها در کلیه­ی زمینه­ها، نقش چندانی در جذب مهاجرین روستایی نداشته­اند(PRAKASH MATHUR,1982:24).

هندرسون(1997)¹⁵ نیز نقش شهر میانی را در نظام­های اقتصادی با اشاره به تجربیات کشورهای برزیل، ژاپن، کره­جنوبی، آمریکا، و دیگر کشورها مورد ارزیابی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که شهرهای میانی تا حدود زیادی، به خصوص در فعالیّت­های تولیدی دارای تخصص هستند و بایستی به مبادله با هم بپردازند(تقی اندام،11:1384؛قدیری،35:1393). اشمیت و هنری (2000)¹⁶ نیز در بررسی اثرات اندازه و رشد شهرها بر تغییرات جمعیّیت روستایی و تغییرات اشتغال در فرانسه، نتیجه گرفته­اند که شهرهای میانی بیشترین اثر مثبت را بر تغییر جوامع روستایی داشته­اندShmitt&henry,2000:1-21)؛قدیری،34:1393 ).

کواتک(2011) ¹⁷نیز با بررسی موانع و عوامل رشد شهرهای کوچک لهستان بیان می­دارد که به نظر بدون ابتکار مقامات محلی، امروزه عوامل مثبت به تنهایی برای فعال کردن شهرهای کوچک از نظر اقتصادی کافی نیستkwitak-soltys,2011:365)؛قدیری،34:1393(. در ایران نیز در زمینه نقش شهرهای میانی و کوچک در تعادل­بخشی به نظام شهری و توسعه­ی نواحی روستایی پیرامونی و توسعه­ای منطقه­ای تحقیقات چندی صورت گرفته است .

فریدون بابایی اقدام(1378)، در مقاله­ای که تحت عنوان« نقش شهرهای میانه­اندام در توسعه فضایی آذربایجان شرقی» به رشته تحریر درآورده وبه این نتیجه رسیده است که توسعه و تقویت شهرهای میانی  در استان آذربایجان شرقی علاوه بر ایجاد تعادل در نطام سلسله مراتبی استان، باعث توسعه مناطق پیرامونی و شهرهای استان خواهد شد.

شکویی و زنگنه(1382)، در مقاله­ای که تحت عنوان«تحلیل و تحولات بازار نیروی کار شهرهای میانی کشور در فاصله سال­های 1375-1335 با نوع تحقیق علی-تاریخی و با روش­های کمی مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند به این نتیجه رسیدند که که بین عدم تعادل در عرضه و تقاضای نیروی کار این شهرها و میزان مهاجرت به داخل و رشد جمعیت آن­ها در دوره­های مختلف رابطه مستقیمی وجود دارد.

زیاری و تقی اقدام (1387)، در مقاله­ای که تحت عنوان«نقش شهر میانی خوی در توسعه فضایی آذربایجان غربی » با روش توصیفی-تحلیلی  و از روش­های کمی استفاده شد به این نتیجه رسیده­اند که شهر خوی در آینده می­تواند در سطح­بندی منطقه­ای به عنوان مرکزیت خدماتی-صنعتی سکونتگاه­های بخش شمال استان ایفای نقش کند.

زهره هادیانی(1392)، در مقاله­ای تحت عنوان «نقش شهرهای میانی در توسعه منطقه­ای با مطالعه موردی ایرانشهر» که با روش توصیفی-تحلیلی انجام داد، به این نتیجه رسید که ایرانشهر می­تواند علاوه بر ایجاد تعادل در نطام سلسله­مراتبی استان ، نقش زیادی در توسعه مناطق پیرامونی این شهر به خصوص شهرهای کوچک و روستایی داشته باشد.

ایرج حاتمی و دیگران(1393)، در مقاله­ای تحت عنوان «نقش شهر میانی اسکو در توسعه نواحی روستایی و منطقه­ای» که با روش­های کمی انجام دادند ، به این نتیجه رسیده­اند که اسکو به عنوان یک شهر در منطقه می­تواند در استمرار و پویایی اقتصادی نواحی روستایی اطراف خود نقش مثبت داشته باشد.

حجت­الله شرفی و فضل­الله کریمی(1394)، در مقاله­ای تحت عنوان«ارزیابی عملکرد شهرهای میانی در تعادل منطقه­ای با مطالعه‌ موردی شهر جهرم که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شد به این نتیجه رسیده­اند که شهر جهرم به دلیل داشتن زیر ساخت­های مناسب از یک طرف بتواند نقش قابل توجهی در رفع نیازهای منطقه جنوب و شرق استان فارس داشته باشد و از طرف دیگر، زمینه تأمین برخی از نیازهای استان­های همجوار ، از جمله بخشی از استان هرمزگان را نیز فراهم نماید.

روش تحقیق

با توجه به عناصر مورد بررسی،اهداف تحقیق و ماهیت موضوع، نوع پژوهش« کاربردی» با روش تحلیلی-ارزیابی است.اطلاعات مورد نظر از سرشماری های عمومی نفوس و مسکن ، آمارنامه‌ها و مطالعات کتابخانه­ای گرداوری شده است. و برای تحلیل داده­ها ، از روش‌ها و مدل­های کمی مانند:روش آنتروپی،مدل رتبه_اندازه،ضریب مکانی، تغییر سهم،حوزه نفوذ و ضریب کشش پذیری استفاده شده است.

مدل رتبه-اندازه

در حدود سال1913،اولین بار اوئرباخ¹⁸ متوجه رابطه­ای بین اندازه­ی شهر و مرتبه­ی آن شد. بعد از وی در سال1926 توسط لوتکا ¹⁹و بعدها در سال­های 1941 تا 1949 زیپف²⁰ این توزیع را به صورت قانون اندازه_مرتبه به صورت روبرو نشان داد  :    

در این تئوری شهرها در یک سلسله مراتب آماری در یک منطقه یا کشور، در یک نظم ریاضی مورد بررسی قرار می­گیرند همچنین با استفاده از این مدل می­توان جمعیت شهر معینی را از روی جمعیت شهرهای دیگر و یا جمعیت شهر رتبه اول به دست آورد(Kingsley,1972:30). در این فرمول pr جمعیت شهر در مرتبه r، pl جمعیت بزرگترین شهر، r مرتبه داده شده به شهر، b ضریب ثابت فرمول و q  شیب خط مرتبه_اندازه است. زیپف ثابت می­کند چنانکه توزیع جمعیت شهرهاتصادفی باشد، رتبه­ی شهرها ارتباط خطی­معکوس­یا نسبت لگاریتم جمعیت شهرها خواهد داشت(Clark,2000:25-28).

کشورهایی که توزیع فضایی جمعیت شهری آنها در کانون­های شهری  به صورتی متعادل باشد، در واقع قانون مرتبه_اندازه در آنها حاکمیت خواهد داشت. به طوری که شهر اول دوبرابر شهردوم، جمعیت دارد. لیکن کشورهایی که دارای الگوی نخست شهری می­باشند، مدل یاد شده کاربرد چندانی ندارد، زیرا بخش عظیمی از جمعیت شهری کشور در شهر اول قرار می­گیرد و چون مبنای این مدل جمعیت شهر اول است، لذا نتایج مدل به واقعیت نزدیک نیست، زیرا این سؤال مطرح است که آیا جمعیت شهر اول در نظام شهری مطلوب است یا خیر؟ آیا در توزیع فضایی جمعیت  تعداد شهرها و مرتبه آنها ملاک نیست؟ برای رفع این مشکل می­توان از قانون مرتبه_اندازه تعدیل شده بهره گرفت که از رابطه ذیل حاصل می‌شود (رحیمی،33:1392).

 

Prth: جمعیت شهری که در مرتبه r قرار دارد

=مجموع جمعیت واقعی

= مجموع نسبت­های مرتبه­ای تمام شهرهای مورد مطالعه

کشش­پذیری

این مدل، شاخصی است که به وسیله آن می­توان درصد جمعیت شهرنشین را در مقابل جمعیت کل برآورد نمود؛ یعنی در مقابل هریک درصد افزایش جمعیت کل در دوره زمانی مشخص، جمعیت شهرنشین(در شهر مورد نظر) چه میزان­افزایش یا کاهش دارد همچنین، از طریق این شاخص می­توان گرایش­های موجود در فضای منطقه و میزان کشش­پذیری جمعیتی آن را در مقیاس منطقه­ای با سایر کانون­های جمعیتی مقایسه نمود. فرمول این ضرایب به شرح زیر است:

رابطه(8):

E=ضریب کشش­پذیری در فاصله زمانی

Yu=نرخ رشد سالانه شهری

R= نرخ رشد سالانه جمعیت کل(فنی ،107:1393).

حوزه نفوذ(نقطه جدایی فاصله دوشهر

این مدل اولین تغییر و تعدیل در تئوری تأثیر متقابل است. این مدل سعی می­کند خط مرز تجاری بین دوشهر را از هم جدا کند. ساختار کلی مدل به شرح زیر است:

 

B.P.D=نقطه جدایی فاصله دو شهر

D=فاصله بین دو شهر

P1  =  جمعیت شهر بزرگتر        و           P2    =     جمعیت شهر کوچکتر(شرفی،کریمی،66:1394).

آنتروپی

این مدل معیاری برای سنجش توزیع جمعیت شهری و توزیع تعداد شهر طبقات شهری یک منطقه است. براساس این مدل، اگر میزان آنتروپی به طرف صفر میل کند ،حکایت از تمرکز بیشتر و نبود تعادل در توزیع جمعیت شهرها دارد و اگر میزان آنتروپی بیشتر از صفر باشد،  حاکی از توزیع متعادل­تر جمعیت شهرها در منطقه دارد(Sudhira,2003:299-311).

 

H= مجموع فراوانی در لگاریتم نپری فراوانی        pi= فراوانی        lnpi=لگاریتم نپری فراوانی

 

K=تعداد طبقات        =Gمیزان آنتروپی

مدل ضریب مکانی

چارچوب این مدل به شکل زیر است:

 

LQ=ضریب مکانی      TNI=تعداد  نیروی کارموجود در بخش I در شهر

TNA=تعداد  کل نیروی کار موجود در شهر       CNI= تعداد نیروی کار موجود در بخش I در کل کشور

CNA=تعداد نیروی کار موجود  در کل کشور(زیاری،20:1387).

اگرLQ>1 باشد، آن شهر صادرکننده آن کالا و خدمات است و اگر LQ<1 باشد آن شهر وارد کننده است و در آخر اگر LQ=1 باشد آن شهر خود کفا است(حکمت نیا و موسوی،68:1385).

 

. در سال­های اخیر تقویت و توسعه زیر ساخت­های شهرهای میانی و کوچک از اهداف مهم برنامه­های توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور بوده، کانون­های مرکزی و اهرم­های برای تغییر جهت و کنترل حساب شده مهاجرت روستائیان به شهرها با همه تلاش­ها و برنامه­ریزیها در این زمینه، میزان موفقیت محدودی داشته و از نظر منطقه­ای تفاوت چشمگیری را نشان می­دهد.

مدل تغییرسهم

این روش، تفاوت رشد بخش­های اقتصادی شهر، در مقایسه با رشد بخش­ها در سطح اقتصاد مرجع را بررسی می­کند، که این تفاوت ممکن است مثبت یا منفی باشد که بیانگر تغییر مکان یا جابه­جایی سهم اقتصاد شهر در اقتصاد مرجع است(فنی،1378:51). نحوه محاسبه این مدل به شکل زیر است:

-اثر رشد اقتصاد مرجع(A)( در این مطالعه شهر و استان می­باشد)

-اثر رشد نسبی بخش­های اقتصادی در کل اقتصاد مرجع(B): در صورتی بیش تر از یک باشد 

به معنی انسباط و رشد در بخش مورد نظر و در صورتی که کم­تر از یک باشد، به معنی تنزل در آن بخش می­باشد.

 

-اثر عملکرد هر بخش در شهر نسبت به عملکرد همان بخش در سطع مرجع(c)

 

 

نرح رشد=A+B+C(اکبری،272:1386).

قلمرو جغرافیایی پژوهش

استان کهگیلویه و بویراحمد با 26416 کیلومتر وسعت در جنوب غربی ایران، بین 30 درجه و 9دقیقه تا 31 در جه و 32 دقیقه عرض شمالی و 49 درجه و 57 دقیقه تا 50 درجه و 42 دقیقه طول شرقی واقع شده است.  این استان از شمال با استان چهار محال بختیاری ، از جنوب با استان­های فارس و بوشهر ، از شرق با استان­های فارس و اصفهان و از غرب با استان خوزستان همسایه است. قله دنا با ارتفاع 4409 متر بلندترین قله استان و پست­ترین ناحیه آن لیشتر با با ارتفاع 500 متر از سطح دریا می­باشد(www.vista.ir). جمعیت کهگیلویه و بویراحمد بر پایه سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۰ برابر با ۶۴۰٬۰۰۰ نفر بوده که ۵۰درصد آن‌ها در شهرها سکونت دارند ،در حال حاضر شبکه شهری  استان دارای 16 نقظه شهری بوده که که پرجمعیت­ترین آن­ها یاسوج با 108505 نفر جمعیت و کم­جمعیت ترین آن گراب سفلی با 492 نفر جمعیت است(سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان ک و ب،1390).  شهر یاسوج پر جمعیت ترین شهراستان  و درشمال­شرقی  استان است این شهر در کنار موقعیت ارتباطی مناسب ،مراکز تولیدی مختلف می‌توان به خدمات مناسب آموزشی و بهداشتی و فروشگاه­های خرید اشاره نمود که با برخورداری از این امکانات توانسته نسبت به دیگر شهرهای استان کارکرد موثرتری داشته باشد.

 

شکل(1)موقعیت منطقه مورد مطالعه(مأخذ:استانداری کهگیلویه و بویراحمد،1394)

یافته­های پژوهش

ارزیابی جایگاه شهر یاسوج در سلسله مراتب شهری استان

سلسله مراتب شهری استان کهگیلویه و بویر احمد با توجه به مدل رتبه_اندازه نشان می­دهد که جمعیت شهر یاسوج به عنوان اولین شهر فاصله کمی با دومین شهر دارد و تقریباً دو برابر سومین شهر و هفت برابر چهارمین شهر است. با توجه به مدل مورد نظر، در سطح استان عدم تعادل بسیار زیادی در شهرهای استان وجود دارد  به طوری که تقریباً 70 درصد جمعیت استان در سه شهر یاسوج، دوگنبدان و دهدشت قرار دارند و فاصله این سه شهر با سایر شهرها بسیار  زیاد است.همچنین نتایج حاصل از مدل نشان از آن دارد که شهر یاسوج و شهرهای استان طبق پیش بینی های مدل پیش نرفته و از قانون مرتبه - اندازه پیروی نکرده است؛ به طوری که در 80 درصد شهرهای استان با کمبود جمعیت روبرو هستیم. بنابراین برای رسیدن به تعادل در سطح استان  نیازمند به کارگیری راهکارهایی برای تعادل و استقرار امکانات و خدمات در سایر شهرهای استان می­باشد. استقرار امکانات و خدمات در شهرهای با جمعیت کم علاوه بر جلوگیری از مهاجرت به سه شهر یاسوج،دوگنبدان و دهدشت از فاصله جمعیتی شهر یاسوج با دیگر شهرها خواهد کاست.

جدول(1) جایگاه مرتبه_اندازه شهر یاسوج در استان کهگیلویه و بویراحمد در سال(1395)

شهر	جمعت واقعی(1395)	جمعیت مدل	تفاضل	مدل تعدیل	مازاد یا کمبود جمعیت	رتبه
یاسوچ	108505	108505	0	102530	5975	1
دوگنبدان	91739	54253	37487	51265	40474	2
دهدشت	56279	36168	20111	34177	22102	3
لیکک	17007	27126	10119-	25632	8625-	4
چرام	12634	21701	9067-	20506	7872-	5
لنده	11670	18084	6414-	17088	5418-	6
مادوان	10777	15501	4724-	14647	3870-	7
باشت	9266	13563	4297-	12816	3550-	8
سی سخت	7389	12056	4667-	11392	4003-	9
سوق	5993	10851	4858-	10253	4260-	10
دیشموک	4875	9864	4989-	9321	4446-	11
قلعه ریسی	3562	9042	5480-	8544	4982-	12
مارگون	2706	8347	5641-	7887	5181-	13
پاتاوه	2314	7750	5436-	7324	5010-	14
چیتاپ	1418	7234	5816-	6835	5417-	15
گراب سفلی	492	6782	6290-	6408	5916-	16

(مأخذ:سازمان مدیریت و برنامه ریزی-استان کهگیلویه و بویراحمد)

 

شکل(2) مرتبه اندازه شهر یاسوج و استان کهگیلویه و بویراحمد(1395)

 

شکل(3) مرتبه اندازه تعدیل یافته شهر یاسوج  و استان کهگیلویه و بویراحمد (1395)

 

ارزیابی جمعیت پذیری شهر یاسوج در نقاط شهری استان

نتایج حاصل از ضریب کشش پذیری شهر یاسوج  نشان­دهنده آن است که در طی دو دوره سرشماری (1375-1365) و (1385-1375)این ضریب یکسان بوده است و در دوره (1395-1390) با کاهش مواجه بوده است؛ بدین معنی که در دوره1375-1365 میزان کشش­پذیری این شهر 2/1 بوده است و در دوره 75-85 باز هم 2/1 بوده  ولی در دوره 1395-1390این ضریب به 0.7 رسیده است. ضریب کشش­پذیری شهر یاسوج نشان­دهنده­ این است که یاسوج به عنوان یک شهر میانی به علت برخورداری از امکانات اموزشی،بهداشتی،گردشگری، و فرهنگی دارای جاذبه جمعیتی برای مناظق پیرامونی خود و جمعیت شهرهای دیگر استان بوده است و فقط در دوره 1395-1390 به علت افزایش تعداد شهرهای کوچک  و افزایش امکانات آموزشی و بهداشتی و غیره و کاهش مهاجرت­ها نسبت به دوره قبل با کاهش جمعیتی روبرو بوده است.

جدول(2) میزان کشش پذیری شهر یاسوج و استان کهگیلویه و بویراحمد در طی 3دوره سرشماری(1395-1365)

سال و نرخ رشد شهر	نرخ رشد جمعیت شهری(درصد)			ضریب کشش پذیری
	1365-1375	1365-1375	1390-1395	1365-1375	1375-1385	1390-1395
یاسوج	130/5	45/4	7/9	1/2	1/2	0/7
مارگون	_	52/2	-1/1	_	1/4	0/1-
دوگنبدان	37/8	19/1	9/4	0/4	0/5	0/9
دهدشت	90/4	37/4	9/8	0/9	0/1	0/9
سی سخت	29/5	7/2	8/4	0/3	0/2	0/8
چرام	69/8	24/7	4/6	0/7	0/7	0/4
لنده	_	48/7	9/4	_	1/3	0/9
سوق	_	3/9	1/7	_	0/1	0/2
لیکک	_	186/0	35/0	_	5/1	3/2
باشت	_	6/8	11/0	_	0/2	1/0
پاتاوه	_	26/0	16/4	_	0/7	1/5
چیتاب	_	-9/7	-9/3	_	0/3-	0/9-
قلعه رئیسی	_	89/2	29/8	_	2/4	2/7
مادوان	_	294/9	51/6	_	8/0	4/8
گراب سفلی	_	75/9	8/2	_	2/1	0/8
دیشموک	_	88/5	18/4	_	0/4	1/7

 

 

حوزه نفوذ

بر اساس نتایج به دست آمده  از این مدل  در سطح استان کهگیلویه و بویراحمد شهر سی سخت با ضریب نفوذ7.45که در شمال یاسوج قرار گرفته و در فاصله 45کیلومتری این شهر  قرار دارد،بیشترین مقدار حوزه نفوذ را با شهر یاسوج دارد و بعد از آن شهر چرام   با ضریب حوزه نفوذ37.87که در شمال غربی یاسوج قرار گرفته است  و در مرتبه های بعدی دوگنبدان و لیکک قرار دارند.

جدول(3) حوزه نفوذ یاسوج نسبت به شهرهای مورد نظر

مشخصات	سی سخت	چرام	لیکک	دهدشت	دوگنبدان
جهت	شمال	شمال غربی	غرب	غرب	جنوب غربی
حوزه نفوذ یاسوج نسبت به شهر مورد نظر	7/450242	37/87206	75/15875	102/574	74/24984

 

ارزیابی توزیع جمعیت شهری استان در طبقات شهری منطقه

با توجه به نتایج به دست آمده  از مدل موردنظر در طول دوره­های 1375 الی 1390 نتایج حاکی از آن است که با احتساب شهر میانی یاسوج میزان آنتروپی از68 درصددر سال 1375 به 71 درصددر سال 1395 رسیده است همچنین بدون احتساب شهرمیانی یاسوج و شهرهای میانی کوچک دوگنبدان و دهدشت میزان آنتروپی کاهش قابل ملاحظه­ای یافته است که نتایج به دست آمده نشان­دهنده اهمیت شهر میانی یاسوج و شهرهای میانی کوچک دهدشت و دوگنبدان  و تمرکز جمعیت در این سه شهر است. تمرکز بالای جمعیت دراین سه شهر به خصوص شهر یاسوج و کم بودن تعداد شهرهای مابین 100تا250هزار نفر جمعیت در استان  از عمده ترین دلایل نابرابری و عدم تعادل در توزیع فضایی جمعیت استان بوده است. شکاف عظیم جمعیت این سه شهر به خصوص شهر یاسوج با دیگر شهرها ناشی از کمبود شهرهای میانی است و تنها با تقویت شهرهای کوچک و سوق دادن آن­­ها به شهرهای میانی ، عدم تعادل کاهش پیدا خواهد کرد.

 

 

جدول(4) میزان آنتروپی در شهر یاسوج استان کهگیلویه و بویراحمد

سال         میزان آنتروپی	1385	1390	1395
میزان انتروپی با احتساب شهر میانی یاسوج در سطح استان	0/68	0/70	0/71
میزان انتروپی بدون احتساب شهر یاسوج در سطح استان	0/67	0/71	0/72
میزان انتروپی بدون احتساب شهر میانی یاسوج و شهرهای میانی کوچک دهدشت و دوگنبدان	0/33	0/36	0/37

(منبع:مرکز آمار ایران 1395)

 

 

شکل(4)میزان آنتروپی در استان کهگیلویه و بویراحمد در طی سالهای 1385-1395

مدل ضریب مکانی

با توجه به جدول (5)  شهر یاسوج  طی سالهای 1385 الی 1395 موجب جذب سرمایه گذاری در بخش­های مختلف اقتصادی به خصوص دوبخش صنعت و خدمات شده است. با توجه به جدول مذکور و بر طبق دادهای مدل پایه اقتصادی  در طی سالهای 1385 الی 1395 شهر یاسوج با افزایش تدریجی در دوبخش صنعت و خدمات مواجه بوده  و دارای شرایط صادرکننده به حوزه نفوذ خود به و شهرهای دیگر استان بوده است  و افزایش میزان LQ در بخش صنعت، ناشی از ایجاد مشاغل صنعتی در شهر یاسوج است . بخش خدمات هم به میزان قابل توجهی افزایش یافته که علت آن افزایش مشاغل وابسته به این بخش اقتصادی در یاسوج است.

 

جدول(5) ضریب مکانی یاسوج و استان کهگیلویه و بویراحمد در طی سه دوره

کانون های شهری	1385			1390			1395
	کشاورزی	صنعت	خدمات	کشاورزی	صنعت	خدمات	کشاورزی	صنعت	خدمات
یاسوچ	97/0	1/30	1/15	0/85	1/32	1/24	0/68	1/33	1/26
دوگنبدان	0/30	1/13	1/12	0/14	1/17	1/14	0/11	1/123	1/15
دهدشت	0/27	0/99	1/10	0/19	1/6	1/95	0/14	0/99	1/10
چرام	1/79	0/85	0/71	1/66	1/19	0/64	1/17	1/14	0/84
لنده	0/86	0/77	0/69	0/10	0/97	0/48	0/06	0/99	0/90
سی سخت	2/34	0/70	0/53	0/85	1.28	0/88	0/80	1.24	0/91
باشت	2/19	0/83	0/52	2/30	0/92	0/58	1/97	0/87	0/72
قلعه ریسی	2/82	1/03	0/08	2/54	1/58	0/08	1/35	0/85	0/97
سوق	2/02	1/02	0/48	0/44	1/71	0/75	0/25	1/67	0/82
دیشموک	2/98	0/45	0/38	2/55	0/89	0/51	1/10	0/69	1/17
پاتاوه	3/72	0/12	0/24	4/94	0/18	0/27	3/97	0/39	0/27
چیتاب	4/04	0/00	0/15	5/32	0/00	0/08	4/96	0/00	0/16
مارگون	3/93	0/11	0/13	3/33	0/49	0/49	2/62	0/47	0/74
گراب سفلی	4/34	0/00	0/00	5/55	0/00	0/00	5/38	0/00	0/00

(مأخذ:مرکز آمار ایران 1395-1385)

 

 

جدول(6) ساختار اقتصادی اشتغال بخش­های اقتصادی شهر یاسوج بر مبنای مدل تغییرسهم و اقتصاد مرجع

بخش­های اقتصادی	شهر یاسوج1385	شهر یاسوج1390	استان کهگیلویه و بویراحمد1385	استان کهگیلویه و بویراحمد1390	اثر رشد اقتصاد مرجع(A)	اثر رشد نسبی بخش­های اقتصادی در کل اقتصاد مرجع(B)	اثر عملکرد هربخش در شهر نسبت به عملکرد همان بخش در سطح مرجع(c)	نرخ رشد=A+B+C
کشاورزی	9000	6800	23804	19919	950/3521405	2419/222919-	-731/129222	-2200
صنعت	13900	14490	42502	45451	1467/766084	-503/3149991	-374/451085	590
خدمات	28200	32500	60064	74344	2977/77004	3726/678548-	-2404/44859	4300

در تحلیل روند ساختار اقتصادی شهر یاسوج طی دوره 1395-1390 با بهره­گیری از مدل تغییر-سهم می­توان گفت که با افزایش اشتغال بخش خدمات و صنعت و کاهش اشتغال بخش کشاورزی روبرو هستیم. در زطی دوره مورد مطالعه در شهر یاسوج بخش کشاورزی دارای رشد منفی و بازنده اقتصادی و بخش صنعت و خدمات دارای نرخ رشد مثبت و برنده اقتصادی شهر می­باشد.

نتیجه گیری

 

همانگونه که بیان شد موضوع و هدف این تحقیق بررسی نقش شهرهای میانی با مطالعه موردی شهر یاسوج در توسعه منطقه­ای است و عملکرد شهر یاسوج به عنوان یک شهر میانی در ساختار اجتماعی ،اقتصادی، اجتماعی و فضایی استان کهگیلویه و بویر احمد مورد ارزیابی قرار گرفت.

مدل­های مورد بررسی  در این پژوهش حاکی از افزایش جمعیت در شهر میانی یاسوج و دو شهر میانی کوچک گچساران و  دهدشت و نابرابری های فضایی که در این استان وجود دارد است. براساس مدل­های جمعیتی  مانند رتبه _اندازه ،کشش ­پذیری و آنتروپی شهر یاسوج به همراه شهر گچساران از توان­های  جمعیتی بالایی نسبت به شهرهای دیگر استان برخوردار هستند. این عامل ناشی­از افزایش امکانات گسترده در سطح این دو شهر به خصوص­در شهر یاسوج مرکز استان است. بر اساس مدل رتبه _اندازه سلسله مراتب شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد از این قاعده پیروی نکرده است­،به طوری که همه شهرهای استان با کمبود جمعیت روبرو هستند و حدود 13شهر استان با کمبود جمعیت مواجه هستند. بنابراین برای رسیدن به تعادل در سلسله مراتب شهری استان نیازمند استقرار خدمات و امکانات در شهرهای کوچک استان می­باشد.استقرار امکانات و خدمات در این شهرها علاوه بر جلوگیری از میزان مهاجرت به شهرهای بزرگتر مانند یاسوج و گچساران، باعث کاهش فاصله جمعیتی شهرهای کوچک­تر با دو شهر یاسوج و گچساران خواهد شد؛  بنابراین فرضیه اول تأیید می­شود.

ضریب کشش پذیری یاسوج در دوره زمانی1385-1375 و 1390-1385، 2/1 بوده و علت آن وجود امکانات بهداشتی،آموزشی و فرهنگی در این شهر است که باعث جذب جمعیت شهرهای استان به یاسوج شده است، فقط در دوره زمانی 1395-1390 با کاهش مواجه  بوده است که علت آن افزایش شهرهای کوچک و افزایش امکانات آموزشی،خدماتی و بهداشتی در دو شهر گچساران و دهدشت است. میزان آنتروپی شهرهای استان حاکی از آن است که با احتساب شهر میانی یاسوج میزان آنتروپی که در سال 1375،حدود 68 درصد بوده است در سال1395به 71 درصد رسیده است. در صورتی که میزان آنتروپی بدون احتساب شهر یاسوج و دو شهر میانی کوچک دهدشت و گچساران با کاهش قابل توجهی روبرو بوده است. این امر نشان­دهنده توزیع بیشتر جمعیت در یاسوج به عنوان مرکز استان و دو شهر گچساران و دهدشت است. بنابراین نتیجه می­گیریم با توجه به میزان آنتروپی  عدم تعادل شدیدی در سطح شهرهای استان وجود دارد.

با بررسی مدل حوزه نفوذ به این نتیجه می­رسیم که اکثر شهرهای استان زیر حوزه نفوذ شهر یاسوج قرار دارند و بیشتر حوزه نفوذ این شهر در سطح استان با شهر سی سخت و در سطح شهرستان با شهر مارگون می­باشد. بر طبق دادهای مدل پایه اقتصادی(LQ ) سهم شهر یاسوج در بخشهای اقتصادی (صنعت،خدمات)  در تمام دور­ه­ها با افزایش روبرو بوده است و میزان LQ از یک بیشتر شده و دارای شرایط پایه ای و صادر کننده به حوزه نفوذ خود است نتایج حاصل از پژوهش فرضیه نقش شهر یاسوج در توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه را تأیید می­کند، نتایج مدل­ها به خوبی نقش و اهمیت شهر یاسوج را در زمینه جذب جمعیت و خدمت­رسانی اقتصادی و اجتماعی به دیگر شهرهای استان نشان می­دهد.

با توجه به نتایج به دست آمده پیشنهادهای زیر به منظور ایجاد تعادل در سیستم سکونتگاهی استان ارایه می­گردد:

1-با توجه به اینکه نظام توزیع جمعیت در سطح استان متعادل نیست و حدود 85درصد شهرهای استان زیر 20هزار جمعیت دارند، ایجاد خدمات اقتصادی و اجتماعی در این شهرها تا حدودی جمعیت شهری­استان را به سمت تعادل هدایت خواهد کرد.

2- تقویت زیرساخت­های بهداشتی-آموزشی در شهرهای زیر 20 هزارنفر استان مانع از مهاجرت مستقیم مردم به مرکز استان و دوشهر گچساران و دهدشت خوهد شد.

3- با توجه به اینکه 85 درصد شهرهای استان را شهرهای زیر 20 هزارنفر تشکیل می­دهند و همه این شهرها با کمبود شدید جمعیت رویرو هستند، تقویت صنایع کوچک محلی، تقویت تأسیسات زیربنایی و افزایش اشتغال در این شهرها می­تواند راهگشای این مشکل باشد.

4-با توجه به اینکه استان­کهگیلویه و بویراحمد از منابع آب نسبتاً مناسبی برخوردار است، تقویت بخش کشاورزی در شهرهای کوچک استان می­تواند کارساز باشد.

5_ توسعه شبکه های ارتباطی بین نقاط روستایی و شهرهای زیر 20هزار نفر جهت ارتباط سازنده این شهرها با روستاها ضروری است.

6-  در نهایت توزیع خدمات و امکانات گوناگون در شهرهای زیر 20 هزارنفر جهت سوق دادن جمعیت از دو شهر یاسوج و دوگنبدان به این شهرها مؤثر خواهد بود.

منابع

1.       اکبری،نعمت الله و مهدی زاهدی کیوان (1386)،کاربرد روش­هاس رتبه بندی و تصمیم گیری چند شاخصه سازمان شهرداری­ها و دهیاری­های کشور،چاپ اول،تهران ،475ص

2.       ایزدی ، حسن (1389) ، نقش شهرهای متوسط و کوچک در ایجاد سیستم شهری پایدار با رویکرد توسعه شهری چند مرکزی ، نخستین همایش توسعه پایدار شهری،تهران،(ص4)

3.       بابایی اقدام،فریدون(1378)،نقش شهرهای میانه اندام در توسعه فضایی استان اذربایجان شرقی، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، حسین­زاده دلیر، کریم،دانشگاه تبریز،گروه جغرافیا

4.       باقری، اشرف­السادات(1375)، نقش شهرهای میانی در توسعه ناحیه­ای ، رساله دکترا ، شکوهی،حسین،دانشگاه تبریز ،گروه جغرافیا

5.       تقی اقدام، جعفر و کرامت الله زیاری (1387). عملکرد شهر میانی خوی در توسعه­ی فضایی استان آذربایجان غربی،فصلنامه پژوهش­های جغرافیایی ، شماره 63

6.       حکمت نیا، حسن و میرنجف موسوی(1385)، کارکرد مدل درجغرافیا با تاکید بر برنامه ریزی شهری و ناحیه­ای. انتشارات علم نوین،اول،یزد،325ص

7.       خلیجی،محمدعلی؛ فتحی، محمدحسین و حجت الله پاشاپور(1393) . بررسی نقش شهر میانی اسکو در توسعه نواحی روستایی و منطقه­ای. دانشکده جغرافیا،موسسه جغرافیا،فصلنامه پژوهش­های جغرافیایی انسانی،تهران،(ص42-41).

8.       زبردست، اسفندیار (1383). اندازه شهر ،مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری،نوبت چاپ اول،تهران،236ص

9.       زیاری، کرامت­الله ؛ رضایی،مریم وماندانا مسعودی راد  (1393) . تحلیل و ارزیابی مشکلات مدیریتی شهرهای کوچک و میانی ، فرهنگ ایلام.

10.       سازمان مدیریت و برنامه ریزی(1385) سالنامه آماری استان کهگیلویه و بویراحمد

11.       سازمان مدیریت و برنامه ریزی(1395) سالنامه آماری استان کهگیلویه و بویراحمد

12.       شرفی ،حجت­الله و فضل­الله کریمی، (1394). ارزابی عملکرد شهرهای میانی در تعادل منطقه­ای (مطالعه موردی­شهر جهرم). نشریه مطالعات نواحی شهری ، شماره 3،کرمان،(ص66).

13.       شکویی، حسین و یعقوب زنگنه (1382). تحلیل تحولات بازار نیروی کار شهرهای میانی کشور در فاصله سال­های 1375-1335، تحقیقات جغرافیایی،شماره68

14.       شکویی،حسین.(1377). کارکرد شهرهای کوچک در توسعه ناحیه­ای.(مورد شهر نجف آباد و خمینی شهر)، فصلنامه مدرس،شماره8

15.       فرید،یدالله(1391). جغرافیا و شهرشناسی . دانشگاه تبریز، چاپ 6،ص638

16.       فنی،زهزه (1393) . شهرهای کوچک رویکردی دیگر در توسعه­ای منطقه­ای ، انتشارات سازمان شهرداری­ها ،نوبت چاپ2،تهران،146ص

17.       فیضی،بهرام ولیلاجهانشاهلو(1393). بررسی ضرورت توجه به نقش و جایگاه شهرهای کوچک و میانی در برنامه ریزی. کنفرانس ملی معماری و منظر شهری پایدار،(ص1).

18.       قدیری ، محمود(1393). بررسی میزان گسترش شهرهای کوچک و میانی در ایران  . جغرافیا و توسعه، شماره 36،(ص35-34).

19.       مرعشی، سید مومن و ثریا خضرآباد (1392). توجه به شهرهای میانی رویکردی دیگر در توسعه منطقه­ای. همایش معماری پایدار و توسعه شهری،(ص1).

20.       نظریان، اصغر (1391). جغرافیای شهری ایران.  انتشارات دانشگاه پیام نور،نوبت چاپ2،تهران،240ص

21.       هادیانی،زهره(1392). نقش شهرهای میانی در توسعه منطقه­ای (مطالعه موردی شهر ایرانشهر). نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. سال13،شماره30،(ص48-33-31-30).

22-R0ndinelli,d.a,(1983) secondary cities in dovelopment contries , policies for niffusing urbanization.

23-Pederson,p.o. ,the structure of small sevice centers under conditions of uncertain supplies, intenational regional science review, vol. 14, no . 3, pp. 317_316, 1992

24-Mathur omprakash , the role of small cities in national development re-examined , small cities and national development, omprakash mathur , nagoya japan , unterd , pp.3-20,1982

25-Kingsley, davis,(1972) , world urbanization, berkly institute of international studies , university of collifornia

Clarck,david ,(2000), urban world/global city , routedy london.26

27-Sudhird,h.s,ramachander, t.v , and jaglish, k.s,(2003) urban growth analysis using spatial temporal data, jornal of remote sensing volume31 issue 40

.28-Mathoar ,o.m, (1982) ,small citty and national development , uncrd,nagoyan,japan2

.Tacoli,c.(2006) , rural-urban kages research andinitiative.29

30-M.sercaianu,f.petrescu,o,luca,f;gaman&m.neagu,(2015),implemention of new spatial tools for integrated urban develppment plans in small and medium cities, urban engineering and regional development, technical university of civil engineering bucharest.romama mkbt,romama

31-Lamovsek,A.Z,D.samo,.d,tadeg.z,(2012).Small and medium-size town as the basis of poly centric urban development.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  Habitt2

[2]  Harvi&satertoit

[3]  Harvi(1986)

[4]  Rondeneli

[5]  P.zorz

[6]  Tacoli(2006)

[7]  Harvi&satertoit(1986)

[8]  tisdell

[9]  jounson

[10]  Jounson(1970)

[11]  Fanel(1976)

[12]  D.Rondinelli

[13]  rodell

[14]  Uniterd Staters Agency for International Development

[15]  Henderson(1997)

[16]  Shmit&henry(2000)

[17]  Kwitak(2011)

[18]  Auer back

[19]  lotka

[20]  zipf

---