مطالعه یافته‌های اولتراسونوگرافی کبد و کلیه در بز نجدی

محورهای موضوعی : آسیب شناسی درمانگاهی دامپزشکی

عبدالواحد معربی ^{1 *}

1 - دانشگاه چمران اهواز

تاریخ دریافت : 1403/11/25 تاریخ پذیرش : 1404/04/25 تاریخ انتشار : 1404/07/06

کلید واژه: کبد, کلیه, اولتراسوند, بز,

چکیده مقاله :

ولتراسونوگرافی روش ارزشمند در تشخیص بعضی از بیماری‌های کبد و کلیه انسان و حیوانات می‌باشد. مشکلات کبدی و دستگاه ادراری اهمیت بالینی فراوانی دارند. در کنار آن اولتراسونوگرافی به عنوان یک روش تصویر برداری غیر تهاجمی و فوری است که هیچ خطری برای اپراتور یا بیمار ندارد. هدف از انجام این مطالعه بررسی یافته‌های اولتراسونوگرافی کبد و کلیه بز نژاد نجدی است. تعداد 29 راس بز ماده بالغ با میانگین سنی یکسان به ظاهر سالم انتخاب شدند. کبد از فضای بین دنده‌ای هفت تا پشت دنده سیزده اسکن شد. یافته‌های اولتراسونوگرافی شامل تعیین امکان مشاهده کبد از هر فضای بین دنده‌ای، اکوژنسیته کبد، موقعیت سیاهرگ میان‌خالی خلفی و سیاهرگ باب ، قطر و عمق آن­ها و موقعیت کیسه صفرا بود. کلیه  راست در خلف دنده سیزده و کلیه چپ از ناحیه تهی‌گاه سمت راست اسکن شدند. نتایج بدست­آمده نشان داد که بیشترین اندازه کبد در فضای بین دنده‌ای 7 و 8 بود. قطر و عمق سیاهرگ‌های باب و میان‌خالی خلفی در طول فضای سینه­ای از بالا به پایین کاهش نشان داد. کیسه صفرا به­صورت ان اکو و در اندازه‌های مختلف و از فضای بین دنده‌ای ده تا دوازده دیده شد. کلیه راست و چپ از نظر تمام ویژگی‌ها به استثنای کورتکس از کلیه چپ بزرگتر بود. میانگین طول کلیه‌های راست و چپ به ترتیب 92/58 و 96/56 میلی‌متر بدست­آمد.

چکیده انگلیسی:

Ultrasound is a valuable method in diagnosing some liver and kidney diseases in humans and animals. Liver and urinary system problems are of great clinical importance. In addition, ultrasound is a non-invasive and immediate imaging method that does not pose any risk to the operator or the patient. The purpose of this study is to investigate the ultrasound findings of the liver and kidney of Najdi goats. Twenty-nine adult female goats with the same average age and apparently healthy were selected. In ultrasound, the liver was scanned from the seventh intercostal space to the back of the thirteenth rib. Ultrasound findings included determining the possibility of observing the liver from any intercostal space, the echogenicity of the liver, the position of the caudal vena cava and portal vein, their diameter and depth, and the position of the gallbladder. The right kidney was scanned behind the 13th rib and the left kidney was scanned from the right flank region. The results showed that the largest size of the liver was in the 7th and 8th intercostal space. The diameter and depth of portal veins and caudal vena cava decreased along the thorax from top to bottom. Gallbladder was seen in its an-echo and in different sizes from the 10th to 12th intercostal space. The right and left kidney were larger than the left kidney in terms of all features except for the cortex. The mean length of right and left kidneys were 58.92 and 56.96 mm, respectively. 

منابع و مأخذ:

Braun, U. and Krüger, S. (2013). Ultrasonography of the spleen, liver, gallbladder, caudal vena cava and portal vein in healthy calves from birth to 104 days of age. Acta Veterinaria Scandinavia, 55(1): 55-68.
Braun, U. and Steininger K. (2011). Ultrasonographic characterization of the liver, caudal vena cava, portal vein, and gallbladder in goats. American Journal of Veterinary Research, 72(2):219-25.
Braun, U. (1991). Ultrasonographic examination of right kidney in cows. American Journal of Veterinary Research, 52(12):1933-1939.
El Karmoty, A., Daghash, S. and Abdelneby, E. (2023). Some anatomical studies on the kidney of goat (Capra hircus) with special reference to angioarchitecture, ultrasonography and Doppler. Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences, 46: 565-574.
Hamer, J.C. (2016). Use of ultrasonographic examination in sheep. Veterinary Radiology, 47:476-81.
Henrique Lima, V., Antonio Alvves da Silva, N., Karoline Rodrigues, M., Alves da Silva, J., Carriao dos Santos, F., Soares Juliano, R., Soares Fioravanti, M.C., Cristina Borges, N. and Jorge da Cunha, P.H. (2021). Hepatic ultrasonography in three breeds of healthy calves: Nellore, Curraleiro pe-duro and Pantaneiro. Anatomia Histologia Embryologia, 50(1): 175-183.
Jabbar, A.I., Hanaa, K.A., Raad, S.I. and Alaa, N.L. (2018). Anatomical and Histological Investigation of the kidney in goat (Capra hircus). Diyala Journal of Agricultural Sciences, 10: 1-12.
Kandeel, A.E., Omar, M.S., Mekkawy, N.H., El-Seddawy, F.D. and Gomaa, M. (2009). Anatomical and ultrasonographic study of the stomach and liver in sheep and goats. Iraqi Journal of Veterinary Sciences, 23(2); 181-191.
King, A.M. (2006). Development, advances and applications of diagnostic ultrasound in animals. The Veterinary Journal, 171(3): 408- 420.
Moarabi, A., Mosallanejad, B., PourMahdi Borujeni, M. and Ghazvanchahi O, (2024). Radiographic and ultrasonographic evaluation of gastro-intestinal system in canine parvovirus enteritis. Veterinary Clinical Pathology, 18(1): 69-81. [In Persian].
Muhamad, S.N. and Haron, A.W. (2016). Ultrasonographic imaging of abdominal organs in goats. 11th Proceedings of the Seminar on Veterinary Sciences Universiti Putra Malaysia Press Serdang. 29(2): 182.
Nazari, E., Alizadeh, S. and Amniattalab, A. (2024). Ultrasonographic and histopathological evaluation of liver and gallbladder of Saanen goats with fascioliasis and dicrocoeliasis. Veterinary Clinical Pathology, 18(3): 191-207. [In Persian].
Nayland, T.G. and Matton, J. S. (2015). Small Animal Diagnostic Ultrasound. 3th ed., Philadelphia: Saunders, pp: 158-182.
Ragab, G.A., Seif, M.M. and Hagag, U.A. (2010). Radiologic and ultrasonographic studies of kidneys in goat. Veterinary Medical Journal, 20 (1): 30-37.
Scott, P. (2016). Practical Use of Ultrasound Scan in Small Ruminant Medicine and Surgery. Veterinary Clinics of North America: Food Animal Practce. 32(1): 181-205.
Shahrasbi, H. and Radmehr, B. (1984). Comparative anatomy of the digestive system of domestic mammals, University publishing center. pp: 227-251. [In Persian].
Soroori S, Raoofi A, Vajhi AR, Nezami SG. (2008). Ultrasonographic examination of the goat liver. Turkish Journal of Veterinary & Animal Sciences. 32(5):385-8.
Steininger K, and Braun U. (2012). Ultrasonography of the urinary tract in 29 female Saanen goats. Schweiz Arch Tierheilkd. 154(2):67-74.
Vosough D, and Mozaffari AA. (2009). Evaluation of Normal Ultrasonographic Findings of Kidney in Raiini Goat. Iranian Journal of Veterinary Surgery. 4(1-2):59-66.

متن کامل:



آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی                                                                                                              دوره 19، شماره 3، پیاپی 75، پاییز 1404، صفحات: 227-215

 

"مقاله پژوهشی"                                                                                        DOI: 10.71499/jvcp.2025.1199488 

بررسی یافته‌های اولتراسونوگرافی کبد و کلیه در بز­های نژاد نجدی

 

عبدالواحد معربی1*، محمد رحیم حاجی حاجیکلایی2، سروش حسن پور3، جمال نوری نژاد4، سیده میثاق جلالی1، کیان ملک زاده5 

 

1-دانشیار گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

2- استاد گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

3-دانش­آموخته دکترای تخصصی، بیماری­های داخلی دام­های بزرگ، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

4-دانشیار گروه علوم پایه، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

5-دانش‌آموخته دکترای حرفه‌ای، دانشکده دامپزشکی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

*نویسنده مسئول مکاتبات: [e-mail]

(تاریخ دریافت: 12/12/1403 تاریخ پذیرش: 29/2/1404)

 

 

چکیده

مشکلات کبد و دستگاه ادراری اهمیت بالینی فراوانی دارند. اولتراسونوگرافی روش ارزشمند در تشخیص بعضی از بیماری‌های کبد و کلیه انسان و حیوانات می‌باشد، چرا که به عنوان یک روش تصویر برداری غیر­تهاجمی و فوری مطرح است که هیچ خطری برای اپراتور یا بیمار ندارد. لذا هدف از انجام مطالعه حاضر، بررسی یافته‌های اولتراسونوگرافی کبد و کلیه بز­های نژاد نجدی بود. بدین منظور تعداد 29 رأس بز ماده بالغ به ظاهر سالم با میانگین سنی یکسان، انتخاب شدند. بررسی اولتراسونوگرافیکی کبد بزها از فضای بین دنده‌ای هفتم تا پشت دنده سیزده به منظور تعیین امکان مشاهده کبد از هر فضای بین دنده‌ای، اکوژنسیته کبد، موقعیت سیاهرگ میان‌خالی خلفی و سیاهرگ باب، قطر و عمق آن­ها و موقعیت کیسه صفرا انجام شد. همچنین عمل اولتراسونوگرافی کلیه راست حیوانات تحقیق، در ناحیه خلف دنده 13 و کلیه چپ نیز از ناحیه تهی‌گاه سمت راست، انجام گردید. نتایج به­دست­آمده نشان داد که بیشترین اندازه کبد در فضای بین دنده‌ای 7 و 8 بود. قطر و عمق سیاهرگ‌های باب و میان‌خالی خلفی در طول فضای سینه­ای از بالا به پایین کاهش نشان داد. کیسه صفرا به­صورت ان اکو و در اندازه‌های مختلف و از فضای بین دنده‌ای 10 تا 12 مشاهده شد. کلیه راست از کلیه چپ به استثنای کورتکس بزرگتر بود. میانگین طول کلیه‌های راست و چپ هم به ترتیب 92/58 و 96/56 میلی‌متر به­دست­آمد. ضخامت کبد از پشت دنده سیزده به­طور معنی‌داری از سایر دنده‌ها بیشتر بود. اندازه کلیه‌ها در بز نژاد نجدی نسبت به مطالعات مشابه‌ انجام­شده توسط محققين دیگر کوچکتر بود که احتمالاً به اندازه بز نژاد نجدی مربوط می‌شود.

 

کلید­واژه‌ها: کبد، کلیه، اولتراسونوگرافی، بز نجدی.

 

مقدمه

موقعیت کبد نشخوارکنندگان با کبد گوشتخواران و خوک متفاوت است، زیرا شکمبه با فشار کبد را به طرف نیمه راست حفره شکم رانده است، در صورتی که در گوشتخواران و خوک لبه بالایی و مدور شده کبد با امتدادی عرضی و در اسب با امتدادی مورب از راست و بالا به طرف چپ و پایین قرار دارد. در نشخوارکنندگان لبه ذکر شده صفحه میانی را بیرون می­زند، بنابراین کبد نشخوارکنندگان بجز منطقه کوچکی از شیار لوله مری کاملا در نیمه راست حفره شکم قرار گرفته­است (Shahrasbi and Radmehr, 1984).

مشکلات کبدی و دستگاه ادراری اهمیت بالینی فراوانی دارند. در کنار آن اولتراسونوگرافی به عنوان یک روش تصویر برداری غیر تهاجمی و فوری است که هیچ خطری برای اپراتور یا بیمار ندارد (King, 2006 Moarabi et al, 2024; Hamer, 2016;). در مقایسه با تکنیک‌های تصویر­برداری پیشرفته مانند تصویربرداری رزونانسی مغناطیسی و یا توموگرافی کامپیوتری ارزان و به­طورگسترده در دسترس است. با توجه به اینکه تشخیص بالینی بیماری‌های کبدی در حیوانات مشکل است و حتی به‌دنبال بیماری‌های شدید، ممکن است با علائم اختصاصی مثل زردی و حساسیت دقه، همراه نباشد، تشخیص این ناهنجاری اغلب در کشتارگاه و پس از بازرسی پس از کشتار مشخص می‌شود. از سوی دیگر در دستگاه ادراری روش‌های تشخیص متفاوتی وجود دارد، به کمک اولتراسونوگرافی می‌توان آناتومی و سایر بافت‌های مجاور دستگاه ادراری از جمله کبد و ارگان‌های محوطه شکمی را به­طور همزمان بررسی کرد (Soroori et al., 2008). از مزیت‌های اولتراسونوگرافی این است که می‌توان با این روش حیوانات لاغر و حیواناتی که دارای مایعات در فضای خارج صفاقی هستند را مورد ارزیابی قرار داد. همچنین در مقایسه با رادیوگرافی در اولتراسونوگرافی به راحتی می‌توان کلیه‌های کوچک شده، مایعات اطراف کلیوی، توده‌های اطراف کلیوی و اتساع میزنای را به راحتی تشخیص داد (Nayland and Matton, 2015). اولتراسونوگرافی یک روش اختصاصی در بررسی کبد نیز می‌باشد. با این روش اطلاعات و جزئیات بیشتری در خصوص بیماری‌های کبد ارائه می­شود. زیرا تغییر در نسج کبد باعث تغییر در اکوژنیسیته و ظاهر یکنواخت کبد در اولتراسونوگرافی می‌شود و همچنین تغییر در اندازه و حجم کبد، تغییرات عروقی و مجاری صفراوی و وجود ضایعات فضاگیر مانند کیست‌ها، تومورها، آبسه‌ها با اولتراسونوگرافی نیز قابل تشخیص است. بنابراین این روش در مقایسه با سایر روش‌ها، مانند ارزیابی آنزیم‌های کبدی ارزشمندتر است (Nayland and Matton, 2015). در مطالعه انجام شده بر روی بز نژاد سانن، جهت بررسی آسیب های ایجاد شده در کبد و کیسه صفرا متعاقب آلودگی به فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس که توسط اولتراسونوگرافی و آسیب شناسی انجام شده است، گزارش نمودند  بر اساس نتایج اولتراسونوگرافی، بیشترین آسیب بافتی در بخش میانی لوب راست و بخش خلفی لوب چپ کبد بود (Nazari et al, 2024). 

با بررسی‌های انجام شده تکنیک اولتراسونوگرافی طبیعی دستگاه ادراری در حیوانات مختلف در منابع گزارش شده­است؛ اما استفاده از این روش هم برای بررسی سیستم ادراری و هم بررسی کبد در نشخوارکنندگان به ویژه نشخوارکنندگان کوچک منابع محدودی در دسترس می‌باشد. با توجه به اینکه مطالعاتی در زمینه وضعیت کبد و کلیه با استفاده از رهیافت اولتراسونوگرافی در نژاد گوسفند لری و نژاد بومی بزها انجام گرفته است؛ اما کاری در این زمینه برای بز نژاد نجدی که یکی از نژادهای مهم بز در استان خوزستان است، انجام نگرفته است. بنابراین هدف از انجام مطالعه حاضر، بررسی استفاده از رهیافت اولتراسونوگرافی جهت ارزیابی وضعیت کلیه و کبد در بز نژاد نجدی و تعیین شاخص‌های زیر بود:

1- تعیین موقعیت اولتراسونوگرافی کبد و کلیه‌ها در بز نجدی سالم.

2- وضعیت نسجی طبیعی در کبد و کلیه‌ها.

3- تعیین فضاهای بین دنده‌ای مناسب برای اسکن کبد و موقعیت محوطه بطنی دقیق برای بررسی کلیه‌ها.

4- تعیین برخی اندازه‌های کبد و سیاهرگ‌های مهم آن در حالت طبیعی.

5- تعیین برخی‌اندازه‌های مهم در دستگاه ادراری به‌ویژه کلیه. 

6-وضعیت اسکن کیسه صفرا و اکوژنیسیته آن در حالت طبیعی.

 

مواد و روش­ها

در تحقیق مقطعی حاضر که در بازه زمانی مهرماه تا اسفند ماه 1402 روی تعداد 29 رأس بز نجدی ماده بالای 2 سال و به ظاهر سالم مستقر در بخش دامپروری دانشگاه‌ علوم کشاورزی‌ و منابع طبیعی خوزستان (ملاثانی) مورد مطالعه قرار گرفت. از هر راس بز نجدی 10 میلی‌لیتر خون اخذ شد. خون‌ها در کنار یخ به بخش بیماری­های داخلی دام­های بزرگ انتقال داده شدند. در ادامه سرم هر نمونهء ­خون جدا گردیده و جداگانه در میکروتیوب‌های مربوطه در دمای 20- درجه سلسیوس تا زمان انجام آزمایشات مورد نظر نگهداری شدند.

برای ارزیابی عملکرد کبد، فعالیت آنزیم‌های ALP­، AST و ALT و برای ارزیابی عملکرد کلیه،  مقادیر BUN (blood urea nitrogen) و کراتینین توسط کیت پارس آزمون به روش رنگ­سنجی و دستگاه اوتوآنالایزر مدل BT-1500 اندازه‌گیری شدند.

همچنین برای سونوگرافی کبد موهای سمت راست از خلف کتف تا تهی‌گاه و از زائده عرضی مهره‌ها تا پایین شکم کاملا تراشیده (تصاویر 1 تا 3) و پوست تمیز شد (Braun et al, 2013; Braun and Kruger, 2013; Braun and Steininger, 2011; Kandeel et al, 2009; Ghadiry et al., 2009; Vosough and Mozaffari, 2009; Ghadiry et al, 2008).

اولتراسونوگرافی با دستگاه سونوگرافی Mindray مدلZ 5vet  ساخت کشور چین و با ترانسدیوسر میکروکانوکس 4 تا 9 MHz انجام شد. سونوگرافی از ناحیه پهلوی سمت راست و از بالا به پایین و قدام به خلف برای یافتن کلیه‌ها آغاز شد. ارزیابی تمامی قسمت‌های کلیه در مقاطع عرضی و طولی انجام شد. اکوژنسیته و اندازه کورتکس و مدولا و سینوس‌های کلیوی مورد معاینه و مقایسه قرار گرفتند. برای بررسی طولی کلیه راست، ترانسدیوسر در خلف دنده ۱۳ و در فضای بین دنده­ای ۱۲ و کلیه چپ در وسط تهی­گاه راست در ناحیه پشتی حفره کنار کمری قابل مشاهده است (Ghadiry et al., 2008). برای بررسی کلیه‌ها در مقاطع عرضی، ترانسدیوسر به صورت عمود بر محور طولی هر کلیه قرار داده­ شد. ابعاد کلیه‌ها، طول و عرض سینوس، اندازه‌ی کورتکس و مدولا و فاصله کلیه‌ها تا پوست در اسکن طولی و عرضی اندازه‌گیری شد (Braun, 1991). 

برای اولتراسونوگرافی کبد ترانسدیوسر با ژل اولتراسونوگرافی آغشته و سونوگرافی روی حیوان ایستاده در حالی که توسط دو نفر از ناحیه گردن و خلف مقید شده به وسیله­ی یک ترانسدیوسر خطی ۳ تا۵ مگاهرتزی از خلف دنده سیزده تا ششمین فضای بین‌دنده‌ای و از بخش پشتی تا شکمی هر فضای بین دنده‌ای انجام شد. اولتراسونوگرافی از خلف دنده سیزدهم آغاز شد و ترانسدیوسر به صورت لغزشی به سمت قدامی، داخلی و خلفی جهت داده شد تا بافت کبد آشکار شود. سپس ترانسدیوسر حرکت داده شد تا تصویر کبد در مرحله بازدمی واضح شود، آنگاه تصویر ثابت و اندازه‌ها بررسی و ثبت شد. این کار در فضای بین دنده‌ای مذکور امکان مشاهده کبد، سیاهرگ باب و میان خالی خلفی و کیسه صفرا را فراهم نماید (Braun et al, 2013; Braun and Kruger, 2013; Braun and Steininger, 2011; Kandeel et al, 2009; Ghadiry et al., 2009; Vosough and Mozaffari, 2009; Ghadiry et al, 2008).

- تحلیل آماری داده­ها

برای آنالیزآماری داده­ها از نرم افزار SPSS نسخه ۲۲ استفاده شد. برای بررسی نرمال بودن داده­ها از آزمون کولموگروف اسمیرنوف استفاده شد. همچنین برای مقایسه شاخص­های کبد در فضای بین دنده­های مختلف از آنالیز واریانس یک­طرفه با اندازه­گیری تکراری و آزمون تکمیلی توکی و برای مقایسه شاخص­های کلیوی راست و چپ از آزمون t برای دو نمونه وابسته استفاده شد. 

 

یافته­ها 

میانگین و انحراف معیار آنزیم‌های آلانین آمینوترانسفراز (ALT)، سرم گلوتامیک اگزالواستیک (GOT)، آلکالین فسفاتاز (ALP) و ازت اوره خون (Bun) و کراتینین سرم (Creatinine) به ترتیب 67/5±33/7­، 21/5±26/19، 76/33±78/189، 8/00±2/16 و 15/0±87/0 به دست آمد. مقادیر فاکتورهای اندازه‌گیری شده در حد طبیعی بودند. لذا نتایج آزمایش­های بیوشیمیایی نشان داد که همه بزهای تحت مطالعه دارای مشکلاتی در کبد و کلیه که بر روی عملکرد آن­ها تاثیر بگذارد نبودند و می‌تواند دلالت بر سلامت آزمایشگاهی آن­ها باشد. علاوه ­براین از نظر ظاهری مشکلی نداشتند.

- توصیف اولتراسونوگرافی کبد

با توجه به اینکه بزهای تحت مطالعه دارای نتایج آزمایشگاهی طبیعی­بودن و از نظر بالینی هم مشکلی نداشتند؛ لذا نتایج اولتراسونوگرافی همه بزهای مورد بررسی و تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفتند و به عنوان نتایج اولتراسونوگرافی بزهای نجدی سالم می‌تواند مورد استناد قرار گیرد. در اولتراسونوگرافی کبد حیوانات مورد مطالعه، اکوژنسیته و ظاهر کلی کبد مشابه کبد سایر حیوانات بود. پارانشیم کبد اکوژنیک و در درون آن سیاهرگ‌های کبدی و باب مشاهده شد (شکل 2). به­طورکلی کبد در فضای بین دنده‌ای هفت تا دوازده و خلف دنده سیزده به‌وسیله سونوگرافی قابل مشاهده بود. اندازه کبد، سیاهرگ میان خالی خلفی، سیاهرگ باب و کیسه صفرا در جدول 1 ارائه شده‌اند.

در تمامی موارد مورد مطالعه هر دو کلیه راست و چپ  به‌وسیله اولتراسونوگرافی قابل اسکن بودند. هر دو کلیه راست و چپ از ناحیه تهی‌گاه سمت راست و به شکل طولی و عرضی اسکن شدند. تصویر سینوس کلیوی به صورت مناطق هیپراکوئیک در موقعیت مرکزی دیده می‌شد که به سادگی از کورتکس و مدولا قابل تفریق بود (شکل 1).

 

 

 

 

شکل 1- کلیه راست را نشان می­دهد. (قسمت مرکزی کلیه a= ، قسمت قشر کلیه b=)

 

شکل 2- کبد از فضای بین دنده ای 8 را نشان می­دهد (سیاهرگ باب a= ، ورید اجوف خلقی  b=، دیافراگم  c=).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 3- کبد از فضای بین دنده ای 10 را نشان می­دهد (مجاری صفراوی a= ، کیسه صفرا  b=، دیافراگم  c=).

 

جدول 1- میانگین و انحراف معیار در یافته‌های توصیفی اولتراسونوگرافی کبد از فضای بین دنده‌ای در بزهای نجدی (بر حسب میلی‌متر)

موقعیت (شماره دنده)	7	8	9	10	11	12	13
ویژگی بررسی شده (واحد)
ضخامت عمودی (میلی­متر)	23/66±1/61	70/63±1/63	23/53±2/66	96/40±1/51	54/9±2/43	77/91±2/38	92/34±3/77
اندازه (میلی­متر)	39/8±0/69	39/9±0/68	38/9±0/66	36/5±0/64	36/0±0/62	40/5±0/58	__
قطر PV (میلی­متر)	__	__	67/52±1/10	69/44±1/10	57/27±1/10	43/26±1/10	__
عمق PV (میلی­متر)	__	__	44/30±2/52	94/96±2/50	25/44±2/48	28/60±2/46	__
قطر CVC (میلی‌متر)	__	__	59/13±1/11	25/92±1/10	28/41±1/10	17/08±1/10	__
عمق CVC (میلی‌متر)	__	__	33/60±3/56	44/18±3/55	52/30±3/53	69/02±3/52	__

علامت – بیانگر قابل مشاهده یا اندازه‌گیری نبودن در فضای بین دنده‌ای است.

PV (Portal vein) ­، CVC (Caudal vena cava)

 

 

مطابق نتایج فوق، بیشترین ضخامت عمودی کبد در پشت دنده شماره 13 (34/77 میلی­متر) دیده شد. در حالی که بیشترین اندازه کبد (98/6 سانتی­متر) در فضای مابین دنده­های 7 و 8 مشاهده شد. قطر و عمق سیاهرگ­های باب کبدی (PV) و میان­خالی خلفی (CVC) در طول فضای  سینه­ای از بالا به پایین کاهش نشان می­دهد.  

میانگین طول و قطر کیسه صفرا به ترتیب برابر با 36/36 و 3/27 میلی­متر بود و از نظر موقعیت در فضای بین دنده­های 10 الی 12 قرار گرفته است (شکل 3)، منتهی در ۳۰ درصد موارد در فضای بین دنده‌ای ۱۲ و ۱۳ مشاهده شد. 

 

 

جدول 2- میانگین و انحراف معیار در یافته‌های توصیفی اولتراسونوگرافی مقاطع طولی و عرضی کلیه‌ها در بزهای نجدی (برحسب میلی­متر)

موقعیت کلیه	راست	چپ
ویژگی بررسی شده (واحد)
طول (میلی­متر)	76/92±3/58	32/96±5/56
عرض در مقطع طولی (میلی­متر)	47/20±3/35	33/53±3/33
کورتکس (میلی­متر)	24/98±3/7	23/05±1/8
مدولا (میلی­متر)	63/51±0/7	66/47±0/7
قطر پارانشیم (میلی­متر)	87/38±0/12	85/32±0/12
عرض در مقطع عرضی (میلی­متر)	93/44±3/39	45/56±4/38
ضخامت (میلی­متر)	95/42±3/36	70/91±3/35

 

 

براساس جدول فوق، کلیه راست از کلیه چپ به استثنای کورتکس بزرگتر بود. اندازه به­دست آمده از فضای بین دنده­ سیزدهم به طور معنی­داری از سایر دنده­ها بیشتر بوده است (05/0p<). ضخامت کبد در پشت دنده­های هفتم و هشتم تفاوت معنی‌داری دیده نشد (05/0p>). اندازه کبد به طور معنی­داری در قفسه سینه از دنده هفتم الی دوازدهم کاهش نشان داده است (05/0p<). عمق ورید باب کبدی در دنده­های نهم و دهم به طور معنی­داری از دنده‌های یازدهم و دوازدهم بیشتر بود و این در حالی است که در عمق ورید میان خالی خلفی تنها از منظر دنده­های نهم و دوازدهم تفاوت معنی‌دار دیده شد (05/0p<). نتایج مقایسه ویژگی­های کلیه بزهای نجدی در مقاطع طولی و عرضی (جدول 4-5) نشان داد که تفاوت معنی­داری بین موقعیت راست و چپ در نمونه­ها مشاهده نگردید (05/0p>).

    

بحث و نتیجه­گیری 

مطالعه حاضر نشان­ داد که بررسی اولتراسونوگرافی کبد از فضای بین دنده‌ای هفت تا دوازده و پشت دنده سیزده قابل اسکن بود. ضخامت کبد در بز نژاد نجدی، از پشت دنده سیزده به­طور معنی‌داری از سایر دنده‌ها بیشتر بود (05/0p<). عمق ورید باب در دنده‌های نهم و دهم و عمق ورید میان خالی خلفی در دنده نهم و دوازدهم تفاوت معنی‌دار دیده شد (05/0p<). کیسه صفرا در ۳۰ درصد موارد در فضای بین دنده‌های ۱۲ و ۱۳ مشاهده شد. هر دو کلیه راست و چپ از پهلوی سمت راست اسکن شدند و اندازه کلیه‌ها در بز نژاد نجدی نسبت به مطالعات مشابه‌ انجام­شده توسط محققين دیگر کوچکتر می‌باشد که احتمالاً به اندازه بز نژاد نجدی مربوط می‌شود. امروزه مشخص شده که اولتراسونوگرافی یک روش ارزشمند، اساسی و بی­خطر در تشخیص بیماری‌های کلیه و کبد  است که دارای سرعت و ارزش تشخیصی بالا برای ارزیابی کبد، کلیه، میزنای، مثانه و پیشابراه می‌باشد. در اولتراسونوگرافی می‌توان تغییرهای اندازه‌ی کلیه‌ها، وضعیت کورتکس و مدولا، لگنچه، وجود ضایعات فضاگیر، هیدرونفروز، نئوپلازی، التهاب مثانه، سنگ‌ها، دایورتیکول مثانه و انسداد قسمت‌های پایینی دستگاه ادراری را ارزیابی و پاسخ به درمان و روند بیماری را پیگیری کرد. همچنین از اولتراسونوگرافی می‌توان جهت نمونه­برداری از کلیه‌ها استفاده نمود. به‌وسیله‌ی اولتراسونوگرافی دستگاه ادراری می‌توان سایر بافت‌های مجاور دستگاه ادراری از جمله کبد و ارگان­های محوطه‌ی شکمی را به طور همزمان بررسی کرد (Elkarmoty et al, 2023;  Jabbar et al, 2018). چنانچه که در مطالعه حاضر نیز مشخص شد، تکنیک اولتراسونوگرافی دقت بسیار بالایی در تشخیص جزییات کبد و کلیه بزهای نجدی دارد. مطالعه سونوگرافی کبد و کلیه راست در سه نژاد گوساله نر 8 تا 12 ماهه، موقعیت و الگوهای پارانشیمی کبد و کلیه راست و اندازه‌گیری برخی شاخص‌ها در کبد نرمال انجام شده است (Henrique et al., 2020). اسکنرهای خطی 5 مگاهرتز را می‌توان برای اکثر اندام ها به جز قلب و کلیه راست استفاده کرد. در مطالعه حاضر کلیه­ها با ترنسدیوسر میکروکانوکس 5 مگاهرتز سونوگرافی شدند. سونوگرافی ترانس توراسیک به­ویژه برای ارزیابی انتقادی آسیب­شناسی پرده جنب مفید است. معاینه سونوگرافی از طریق شکم می‌تواند به آسانی اتساع مثانه و هیدرونفروز پیشرفته را شناسایی کند (Scott, 2016).

کلیه راست در فضای بین دنده‌ای ۱۲ و خلف دنده‌ی سیزده و کلیه چپ در وسط تهی‌گاه راست و چپ قابل اسکن­ بودند. سینوس کلیوی در مرکز تصاویر قرار داشت و نسبت به کورتکس و مدولا هایپراکوژنتیک بود (Ghadiry et al., 2009). براساس مستندات موجود مطالعات بسیار محدودی در رابطه با بررسی اولتراسونوگرافی نشخوارکنندگان کوچک صورت گرفته­است. از این رو در این بخش به بررسی مقاله‌های مشابه پرداختیم. لازم به ذکر است اولتراسونوگرافی روش تشخیصی دقیقی است و به نظر می­آید تمامی قسمت­های کبد را تحت پوشش قرار دهد. این امر کمک شایانی به تشخیص بیماری­ها و عوارض کبدی می­کند. چنانچه که در مطالعه حاضر مشخص شد، با بررسی اولتراسونوگرافی کبد بزهای نجدی، عمق کبد مشاهده شده در پشت دنده­ سیزدهم به طور معنی­داری از سایر دنده­ها بیشتر بود. بین تصویر گرفته­شده از پشت دنده­های هفتم و هشتم از نظر این ویژگی تفاوتی دیده نشد. عرض کبد به طور معنی­داری در قفسه سینه از دنده هفتم الی دوازدهم کاهش نشان داده است. عمق ورید باب کبدی در دنده­های نهم و دهم به طور معنی­داری از همین فضا در دنده­های یازدهم و دوازدهم بیشتر بود و این در حالی است که در عمق ورید میان­خالی خلفی تنها از دنده­های نهم و دوازدهم تفاوت معنی داری دیده شد. این نتایج نشان­دهنده قدرت تشخیص بسیار بالای روش اولتراسونوگرافی در تشخیص مشخصات کبد و قسمت­های مختلف آن می­باشد. غدیری و همکاران در مطالعه­ای با بررسی اولتراسونوگرافی کبد بز گزارش نمودند که یافته‌های اولتراسونوگرافی شامل امکان مشاهده کبد از هر فضای بین دنده‌ای، وضعیت اکوژنیسیته، ضخامت و اندازه کبد، موقعیت، قطر و عمق سیاهرگ‌های باب و میان خالی خلفی و موقعیت و اندازه کیسه صفرا بود. کبد از فضای بین دنده‌ای هفت تا دوازده و از خلف دنده 13 قابل اولتراسونوگرافی بود. اکوژنیسیته بافت کبد یکنواخت بود و درون آن سیاهرگ­های کبدی و باب به خوبی قابل مشاهده بودند. مرزهای پشتی و شکمی کبد مسیری منحنی از فضای بین دنده­ای هفت به دوازده داشتند. هر دو فاصله بین مرز پشتی و شکمی کبد تا خط وسط پشتی دام در فضاهایی بین دنده­ای دوازده و هفت به ترتیب کمترین و بیشترین فاصله را داشتند؛ ولی فاصله بین مرز پشتی  شکمی کبد در فضای بین دنده‌ای هشتم بیشترین اندازه را داشت. میانگین ضخامت کبد در فضاهای بین دنده­ای دوازده تا هفت بین 1/4 تا 6/5 سانتیمتر بود و بیشترین ضخامت آن در فضای بین دنده‌ای هشتم و نهم بود. مشاهده سیاهرگ‌های باب و میان‌خالی خلفی از فضاهای بین دنده‌ای نه تا دوازده و از پشت دنده 13 امکان­پذیر بود. کیسه صفرا به صورت گلابی شکل و کشیده، در فضای بین دنده­ای نهم، دهم و یازدهم در مجاورت پوست و عضلات بین دنده‌ای قابل اسکن بود (Ghadiry et al., 2008). نتایج این مطالعه از نظر دقت روش اولتراسونوگرافی و همچنین موقعیت و جزییات کبد در بزها با یافته‌های بدست­آمده در مطالعه حاضر همخوانی دارد. چنانچه که در مطالعه حاضر نیز مشخص شد؛ بیشترین ضخامت عمودی کبد در پشت دنده شماره 13 براساس مستندات موجود مطالعات بسیار محدودی در رابطه با بررسی اولتراسونوگرافی نشخوارکنندگان کوچک صورت گرفته­است. از این رو در این بخش به بررسی مقاله­های مشابه پرداختیم. لازم به ذکر است اولتراسونوگرافی روش تشخیصی دقیقی است و می‌تواند تمامی قسمت­های کبد را تحت پوشش قرار دهد. این امر کمک شایانی به تشخیص بیماری­ها و عوارض کبدی می­کند. چنانچه که در مطالعه حاضر مشخص شد، با بررسی اولتراسونوگرافی کبد بزهای نجدی، عمق کبد مشاهده شده در پشت دنده­ سیزدهم به طور معنی­داری از سایر دنده­ها بیشتر بود. بین تصویر گرفته­شده از پشت دنده­های هفتم و هشتم از نظر این ویژگی تفاوتی دیده نشد. عرض کبد به طور معنی­داری در قفسه سینه از دنده هفتم الی دوازدهم کاهش نشان داده است. عمق ورید باب کبدی در دنده­های نهم و دهم به طور معنی‌داری از همین فضا در دنده­های یازدهم و دوازدهم بیشتر بود و این در حالی است که در عمق ورید میان خالی خلفی تنها از منظر دنده­های نهم و دوازدهم تفاوت معنی داری دیده شد. این نتایج نشان­دهنده قدرت تشخیص بسیار بالای روش اولتراسونوگرافی در تشخیص مشخصات کبد و قسمت­های مختلف آن می­باشد. غدیری و همکاران در مطالعه­ای با بررسی اولتراسونوگرافی کبد بز گزارش نمودند که یافته‌های اولتراسونوگرافی شامل امکان مشاهده کبد از هر فضای بین دنده‌ای، وضعیت اکوژنیسیته، ضخامت و اندازه کبد، موقعیت، قطر و عمق سیاهرگ‌های باب و میان خالی خلفی و موقعیت و اندازه کیسه صفرا بود. کبد از فضای بین دنده‌ای هفت تا دوازده و از خلف دنده 13 قابل اولتراسونوگرافی بود. اکوژنیسیته بافت کبد یکنواخت بود و درون آن سیاهرگ­های کبدی و باب به خوبی قابل مشاهده بودند. مرزهای پشتی و شکمی کبد مسیری منحنی از فضای بین دنده­ای هفت به دوازده داشتند. هر دو فاصله بین مرز پشتی و شکمی کبد تا خط وسط پشتی دام در فضاهایی بین دنده­ای دوازده و هفت به ترتیب کمترین و بیشترین فاصله را داشتند؛ ولی فاصله بین مرز پشتی  شکمی کبد در فضای بین دنده‌ای هشتم بیشترین اندازه را داشت. میانگین ضخامت کبد در فضاهای بین دنده­ای دوازده تا هفت بین. 1/4 تا 6/5 سانتی­متر متغیر بود و بیشترین ضخامت آن در فضای بین دنده‌ای هشتم و نهم بود. مشاهده سیاهرگ‌های باب و میان‌خالی خلفی از فضاهای بین دنده‌ای نه تا دوازده و از خلف دنده 13 امکان­پذیر بود. کیسه صفرا به صورت گلابی شکل و کشیده، در فضای بین دنده­ای نهم، دهم و یازدهم در مجاورت پوست و عضلات بین دنده‌ای قابل اسکن بود (Ghadiry et al., 2008). نتایج این مطالعه از نظر دقت روش اولتراسونوگرافی و همچنین موقعیت و جزییات کبد در بزها با یافته‌های بدست­آمده در مطالعه حاضر همخوانی دارد. چنانچه که در مطالعه حاضر نیز مشخص شد؛ بیشترین ضخامت عمودی کبد در پشت دنده شماره 13 (34/77 میلی­متر) دیده شد. در حالی که بیشترین اندازه کبد (98/6 سانتی­متر) در تصویر را می­توان در فضای مابین دنده­های 7 و 8 مشاهده کرد. قطر و عمق سیاهرگ­های باب کبدی (PV) و میان خالی خلفی (CVC) در طول فضای سینه­ای از بالا به پایین کاهش نشان می­داد. همچنین در مطالعه حاضر مشخص شد که میانگین طول و قطر کیسه صفرا به ترتیب برابر با 36/36 و 3/27 میلی­متر ثبت گردید و از نظر موقعیت در فضای پشت دنده­های 10 الی 12 قرار گرفته است. در حالی که در مطالعه غدیری و همکاران در سال 1387 کیسه صفرا در فضای بین دنده‌ای ۹ تا ۱۱ گزارش شده­است.

برون و استیننگر در سال 2011 در مطالعه­ای با بررسی مشخصات سونوگرافی کبد، ورید اجوف­دمی، سیاهرگ باب و کیسه صفرا در بزها گزارش نمودند که حاشیه پشتی کبد در جهت جمجمه‌ای به سمت دمی به موازات حاشیه دمی ریه­ها گسترش یافته است. بیشترین میزان قابل رویت کبد در فضای بین دنده‌ای هفتم و هشتم (میانگین 9/15 سانتی­متر) و عرض آن در فضای بین دنده‌ای دهم (مقدار متوسط 2/5 سانتی­متر) مشهود بود. ورید اجوف دمی دارای شکل مثلثی در سطح مقطع بود. حداکثر عرض در سطح مقطع، محیط و سطح به ترتیب از 2/1 تا 8/1 سانتی­متر، 8/4 تا 2/5 سانتی متر و8/0 تا 1/1 سانتی­مترمربع بود. ورید باب بر روی مقطع گرد (قطر 8/0 تا 7/1 سانتی­متر) با انشعابات ستاره­ای به داخل پارانشیم کبد بود. کیسه صفرا گلابی شکل و اندازه آن وابسته به مقدار صفرا متغیر بود (Braun and Steininger, 2011). نتایج این مطالعه از نظر موقعیت قرارگیری کبد و اهمیت و دقت روش اولتراسونگرافی با یافته­های بدست­آمده در مطالعه حاضر همخوانی دارد.

برون و کروگر در سال 2013 در مطالعه­ای به بررسی اولتراسونوگرافی کبد گوساله­ها پرداختند و گزارش نمودند که کبد در همه گوساله‌ها در سمت راست دیده می‌شود و می‌توان از فضاهای بین دنده‌ای 5 تا 12 و ناحیه دمی تا آخرین دنده تصویربرداری کرد. مشابه طحال، حاشیه قابل مشاهده پشتی کبد به موازات مرز شکمی ریه­ها قرار داشت. اندازه قابل مشاهده کبد در فضاهای بین دنده­ای 8 تا 11 بزرگ­ترین و حداکثر ضخامت در فضاهای بین دنده­ای 8 و 9 اندازه­گیری شد. الگوی پارانشیمی شامل پژواک­های ظریف متعددی بود که به طور همگن در کل اندام توزیع شده بودند. کیسه صفرا بیشتر در نهمین بین دنده‌ای دیده می‌شد و در اولتراسونوگرافی دایره­ای، بیضی یا گلابی شکل بود. بسته به مقدار صفرا از مرز شکمی کبد فراتر می­رفت. ورید اجوف دمی از نظر مقطع مثلثی بود؛ اما گاهی اوقات شکل گرد یا بیضی داشت و همیشه حداقل در یک فضای بین دنده‌ای دیده می‌شد. حداکثر دور در فضاهای بین دنده‌ای 10 و 11 اندازه‌گیری شد. ورید پورتال در مقطع دایره‌ای یا بیضی شکل بود و با شاخه­های ستاره‌ای منشعب به پارانشیم کبد مشخص می‌شد. ورید پورتال همیشه می‌تواند در فضاهای بین دنده‌ای 7 تا 11 تصویربرداری شود و میانگین قطر آن در فضاهای بین دنده‌ای 9 تا 11 بین 2/1 سانتی­متر تا 8/1 سانتی­متر است (Braun and Kruger, 2013). نتایج مقایسه ویژگی­های کلیه بزهای نجدی در مقاطع طولی و عرضی نشان­داد که تفاوت معنی­داری بین موقعیت راست و چپ کلیه‌ها در نمونه­ها مشاهده نگردید. همچنین نتایج مطالعه حاضر نشان­داد که کلیه راست از نظر تمامی ویژگی­ها، به استثنای کورتکس از کلیه چپ بزرگتر بوده است. لازم­به­ذکر است که اولتراسونوگرافی طبیعی کلیه‌ها در بز نیز قبلاً در ایران گزارش شده است (Vosough and Mozaffari, 2009). با این حال، با جستجو در منابع معتبر علمی، منابع دیگری راجع به اولتراسونوگرافی طبیعی کلیه نشخوارکنندگان کوچک و بخصوص بز یافت نشد. با این وجود، در خصوص تشخیص اولتراسونوگرافی برخی بیماری‌های دستگاه ادراری در نشخوارکنندگان نیز مقاله­های با ارزشی چاپ شده است که نشان دهنده قدرت تشخیصی دقیق و بالای روش اولتراسونوگرافی در تشخیص بیماری‌های مختلف کلیه نشخوارکنندگان کوچک می­باشد.

برون و کروگر در سال 2013  در مطالعه­ای با بررسی اولتراسونوگرافی بز گزارش نمودند که با استفاده از روش اولتراسونوگرافی، کلیه‌ها به بهترین وجه از پهلو و دو فضای بین دندهای آخر در سمت راست دیده می‌شوند. ظاهر سونوگرافی با سطح مقطع متفاوت است. این محققین گزارش نمودند که هرم­های مدولاری در نزدیکی سینوس به صورت ساختارهای هیپواکویک بیضی تا دایره‌ای دیده می‌شوند. سینوس هایپراکوئیک در مرکز کلیه قرار دارد (Braun and Kruger, 2013).

در مطالعه­ای دیگر رجب و همکاران در سال 2010  با بررسی شاخص‌های کلیوی کلیه بزها گزارش نمودند که میانگین ابعاد کلیه راست و چپ به ترتیب 12/0 ± 32/5 سانتی­متر و 12/0 ± 34/5 سانتی­متر برای طول و 07/0 ± 79/2 سانتی­متر و برای عرض 07/0 ± 80/2 سانتی­متر بود. کپسول کلیوی با خطوط اکوژنیک بسیار ظریف در اطراف کلیه نشان داده­شده بود که از چربی اطراف کلیه قابل تشخیص نبود (Ragab et al., 2010).

در مطالعه­ای دیگر، برون و استیننگر در سال 2011  با بررسی اولتراسونوگرافی کلیه و مجاری ادراری در بزهای نژاد سانن گزارش نمودند که کلیه­ها در بزها معمولاً از فضای بین دنده­ای ۱۲ در سمت راست و پشت دنده 13 دیده می‌شوند. طول کلیه راست 67/0 ± 0/8 سانتی­متر و طول کلیه سمت چپ 64/0 ± 4/8 سانتی­متر بود. حالب در هیچ یک از بزها قابل مشاهده نبود. طول مثانه 38/1 ± 1/5 سانتی­متر و بزرگترین قطر مقطع آن 01/1 ± 6/2 سانتی­متر بود. مجرای ادرار در 23 بز دیده شد و به صورت خطوط اکوژنیک بدون لومن قابل مشاهده ظاهر شد. انتقال از گردن مثانه به روزنه داخلی مجرای ادراری تنها در یک بز فراتر از لبه لگن است (Steininger, 2011 Braun and). در مطالعه‌ حاضر طول کلیه سمت چپ 32/5±96/56 میلی‌متر و کلیه سمت راست 76/3±92/58 میلی‌متر به­دست آمد که نسبت به مطالعه انجام شده فوق اندازه کلیه‌های راست و چپ هردو کوچک­تر بودند. لازم به ذکر است علت کوچک­بودن کلیه‌ها در این نژاد با توجه به اندازه کوچک بز نژاد نجدی نسبت به بزهای مورد مطالعه توسط مطالعه انجام شده (Braun and Steininger, 2011) است.

جبار و همکاران در سال 2018 در مطالعه­ای با بررسی آناتومیک و بافت­شناسی کلیه در بز گزارش نمودند که کلیه راست که کمی جلوتر از کلیه چپ قرار می‌گیرد، هر دو کلیه چپ و راست لوبیا شکل هستند، تفاوت معنی‌داری در وزن دو کلیه وجود ندارد. سیستم جمع­آوری در کلیه بز از چندین لوله جمع­کننده تشکیل شده­است. هر لوله جمع­کننده به مجرای بزرگ­تر، مجرای پاپیلاری، نزدیک به راس باز می‌شود. مجاری پاپیلاری به حدود 12-10 فرورفتگی کلیوی تخلیه می‌شود، هیچ کالیسی وجود ندارد. معاینه میکروسکوپی یک کپسول نازک را نشان­داد که کلیه را احاطه کرده است، لایه جداری کپسول بومن اپیتلیوم سنگفرشی ساده بود که بر روی غشای پایه به خوبی توسعه یافته، قرار داشت (Jabbar et al., 2018).

اولتراسونوگرافی یک روش ارزشمند و بدون خطر در تشخیص بیماری‌های کبد و کلیه می‌باشد که از مزایای متعدد آن سرعت و دقت بالای تشخیص است. در ضمن اولتراسونوگرافی علاوه بر قدرت تشخیص بافت‌های طبیعی از موارد غیرطبیعی، می­توان از آن در جهت تهیه نمونه در موارد مشکوک به عوارض مختلف استفاده نمود.

مطالعه حاضر نشان­داد که در بررسی اولتراسونوگرافی کبد در بز نژاد نجدی، ضخامت کبد از پشت دنده سیزده به­طور معنی‌داری از سایر دنده‌ها بیشتر بود. کبد از فضای بین­دنده‌ای هفت تا دوازده و پشت دنده سیزده قابل تصویربرداری بود.

عمق ورید باب در دنده‌های نهم و دهم به­طور معنی‌داری بیشتر از موارد دیگر بود. در عمق ورید میان­خالی خلفی در دنده نهم و دوازدهم تفاوت معنی‌دار دیده شد. کیسه صفرا در ۳۰ درصد موارد در فضای بین دنده‌های ۱۲ و ۱۳ مشاهده شد. در مطالعه حاضر هر دو کلیه راست و چپ از پهلوی سمت راست اسکن شدند و اندازه کلیه‌ها در بز نژاد نجدی نسبت به مطالعات مشابه‌ انجام­شده توسط محققين دیگر کوچکتر می‌باشد که احتمالاً به اندازه بز نژاد نجدی همچنین تعداد نمونه­ها و سن حیوان مربوط می‌شود.

 

سپاسگزاری  

نویسندگان از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه شهید چمران اهواز به­خاطر تامین هزینه اجرای این تحقیق قدردانی می‌نمایند.

 

تعارض منافع

نویسندگان اعلام می­دارند که هیچ­گونه تضاد منافعی ندارند.

 

 

 

منابع

·       Braun, U. and Krüger, S. (2013). Ultrasonography of the spleen, liver, gallbladder, caudal vena cava and portal vein in healthy calves from birth to 104 days of age. Acta Veterinaria Scandinavia, 55(1): 55-68.

·       Braun, U. and Steininger K. (2011). Ultrasonographic characterization of the liver, caudal vena cava, portal vein, and gallbladder in goats. American Journal of Veterinary Research, 72(2): 219-25.

·       Braun, U. (1991). Ultrasonographic examination of right kidney in cows. American Journal of Veterinary Research, 52(12): 1933-1939.

·       El Karmoty, A., Daghash, S. and Abdelneby, E. (2023). Some anatomical studies on the kidney of goat (Capra hircus) with special reference to angioarchitecture, ultrasonography and Doppler. Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences, 46: 565-574.

·       Hamer, J.C. (2016). Use of ultrasonographic examination in sheep. Veterinary Radiology, 47: 476-81.

·       Henrique Lima, V., Antonio Alvves da Silva, N., Karoline Rodrigues, M., Alves da Silva, J., Carriao dos Santos, F., Soares Juliano, R., et al. (2021). Hepatic ultrasonography in three breeds of healthy calves: Nellore, Curraleiro pe-duro and Pantaneiro. Anatomia Histologia Embryologia, 50(1): 175-183.

·       Jabbar, A.I., Hanaa, K.A., Raad, S.I. and Alaa, N.L. (2018). Anatomical and Histological Investigation of the kidney in goat (Capra hircus). Diyala Journal of Agricultural Sciences, 10: 1-12.

·       Kandeel, A.E., Omar, M.S., Mekkawy, N.H., El-Seddawy, F.D. and Gomaa, M. (2009). Anatomical and ultrasonographic study of the stomach and liver in sheep and goats. Iraqi Journal of Veterinary Sciences, 23(2): 181-191.

·       King, A.M. (2006). Development, advances and applications of diagnostic ultrasound in animals. The Veterinary Journal, 171(3): 408- 420.

·       Moarabi, A., Mosallanejad, B., PourMahdi Borujeni, M. and Ghazvanchahi O. (2024). Radiographic and ultrasonographic evaluation of gastro-intestinal system in canine parvovirus enteritis. Veterinary Clinical Pathology, 18(1): 69-81.  [In Persian].

·       Muhamad, S.N. and Haron, A.W. (2016). Ultrasonographic imaging of abdominal organs in goats. 11th Proceedings of the Seminar on Veterinary Sciences Universiti Putra Malaysia Press Serdang, 29(2): 182.

·       Nazari, E., Alizadeh, S. and Amniattalab, A. (2024). Ultrasonographic and histopathological evaluation of liver and gallbladder of Saanen goats with fascioliasis and dicrocoeliasis. Veterinary Clinical Pathology, 18(3): 191-207.  [In Persian].

·       Nayland, T.G. and Matton, J.S. (2015). Small Animal Diagnostic Ultrasound. 3th ed., Philadelphia: Saunders, pp: 158-182.

·       Ragab, G.A., Seif, M.M. and Hagag, U.A. (2010). Radiologic and ultrasonographic studies of kidneys in goat. Veterinary Medical Journal, 20(1): 30-37.

·       Scott, P. (2016). Practical Use of Ultrasound Scan in Small Ruminant Medicine and Surgery. Veterinary Clinics of North America: Food Animal Practce, 32(1): 181-205.

·       Shahrasbi, H. and Radmehr, B. (1984). Comparative anatomy of the digestive system of domestic mammals, University Publishing Center. pp: 227-251. [In Persian].

·       Soroori S, Raoofi A, Vajhi AR, Nezami SG. (2008). Ultrasonographic examination of the goat liver. Turkish Journal of Veterinary & Animal Sciences. 32(5): 385-8.

·       Steininger K., and Braun U. (2012). Ultrasonography of the urinary tract in 29 female Saanen goats. Schweiz Arch Tierheilkd. 154(2): 67-74.

·       Vosough D. and Mozaffari A.A. (2009). Evaluation of Normal Ultrasonographic Findings of Kidney in Raiini Goat. Iranian Journal of Veterinary Surgery, 4(1-2): 59-66.

 

215