تدوین راهبردهای بازآفرینی پایدار بافت فرسوده شهری در چارچوب مولفه‌ها و معیارهای متکی به آن (مورد پژوهی: محله محمدآباد مشهد)
محورهای موضوعی : مرمت شهری
1 - دانشجوی دکتری معماری واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی ، مشهد ، ایران
کلید واژه: بافت فرسوده شهری, بازآفرینی شهری پایدار, راهبردهای بازآفرینی, مولفه‌ها و معیارهای بازآفرینی, مشهد,
چکیده مقاله :
محله محمدآباد مشهد که پهنه‌ای با هسته اولیه روستایی است، در جريان توسعه و گسترش شهر مشهد، بدون برنامه‌ریزی و به صورت خودسرانه، با همان ساختار روستایی اولیه، به بافت شهر الحاق و به یکی از محلات حاشیه شرقی شهر بدل گشته است. تحولات ناخواسته، برنامه‌ريزي نشده و خود به خودي، غيررسمي و غيرقانوني، اين محله را به يكي از پهنه‌هاي فرسوده شهر با انبوهي از مشكلات و كمبودها تبديل كرده است. با عنایت به این موضوع، مطالعه حاضر در تلاش است با تشخیص عوامل و نشانه‌هاي فرسودگی و شناسایی چالش‌ها و مسائل موجود در محله محمدآباد، راهکارهای عملیاتی و استراتژیک در جهت بازآفرینی این بافت را پیشنهاد و ارائه نماید. در راستای تحقق این هدف، از رویکرد روش‌شناختی کیفی و مصاحبه نیمه ساختاریافته با ساکنان محلی و کارشناسان نهادهای شهری بهره گرفته شد. حجم تعیین شده برای دو گروه مزبور، بر مبنای شیوه نمونه‌گیری اشباع نظری، به ترتیب برابر با 54 و 12 نفر برآورد شده است. تحلیل داده‌های اکتشافی حاصل از مصاحبه، با اتکا بر راهبرد «تحلیل محتوای عرفی» و «تحلیل محتوای تلخیصی» صورت پذیرفت. یافته‌های به دست آمده حاکی از شناسایی 134 کد اولیه است که 69 مورد آن مرتبط با آسیب‌ها و چالش‌های زیست محیطی، اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی و نهادی بافت فرسوده محمدآباد و 65 مورد به راهکارهای بازآفرینی مربوط می‌شود (این کدها در جداول 4 و 5 تفصیل یافته‌اند). باید توجه داشت که اجرای این راهکارها به مسئولان و مدیران شهری امکان می‌دهد تا با اعمال مداخلات هدفمند، به اهداف بازآفرینی بافت فرسوده دست یابند.
MohammadAbad neighborhood of Mashhad, which is an area with an initial rural core,has become an annexed city and one of the eastern outskirts of the city during the development and expansion of Mashhad, without planning and arbitrarily, with the same initial rural structure.Unwanted, unplanned, spontaneous, informal and illegal developments have turned this neighborhood into one of the worn-out areas of the city with a multitude of problems and shortcomings.With this in mind, the present study is trying to identify the factors and signs of wear and tear and identify the challenges and issues in Mohammad Abad neighborhood, and propose and present operational and strategic solutions to recreate this texture.In order to achieve this goal, a qualitative methodological approach and semi-structured interviews with local residents and experts from urban institutions were used.The size determined for the two groups, based on the theoretical saturation sampling method, was estimated to be 54 and 12 people,respectively.The exploratory data analysis from the interviews was conducted based on the strategy of “conventional content analysis” and “summary content analysis.” The findings indicate the identification of 134 initial codes, 69 of which are related to environmental, socio-cultural, economic,and institutional damages and challenges of the dilapidated fabric of Mohammadabad, and 65 are related to regeneration strategies (these codes are detailed in Tables 4 and 5).It should be noted that the implementation of these strategies allows urban officials and managers to achieve the goals of regenerating the dilapidated fabric by implementing targeted interventions.
• اسماعیلی، فاطمه؛ باباخانی، ملیحه و زارعی، مجید (1401). بازآفرینی پایدار بافت‌های ناکارآمد شهری با تأکید بر راهبرد محرک توسعه (مورد پژوهی: محله پنبه ریسه شهر قزوین). مهندسی جغرافیایی سرزمین، 6(2- پیاپی 12): 289-308
• اسمعیل‌پور، نجما؛ پیروزمهر، دلارام، اکبری، رضا، و اسمعیل‌پور، فاطمه (1401). تبیین عوامل اجتماعی مؤثر بر مشارکت ساکنان در بازآفرینی اجتماع‌محور در بافت‌های ناکارآمد شهری (موردمطالعه: محلۀ قلعۀ وکیل‌آباد شهر مشهد). برنامه‌ریزی فضایی، 12(3- پیاپی 46): 1-24
• امان‌زادگان، الهام، طبیبیان، منوچهر (1400). قرائتی بر بازآفرینی شهری پایدار در بافت‌های تاریخی با تحلیل و ارزیابی تحقق‌پذیری معیارهای آن در محلات بافت تاریخی شیراز. برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 8(2): 11-28
• باباییفر، رضا (1402). نقش پروژه‌های عمرانی در تحقق سیاست‌های بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری. جغرافیا و روابط انسانی، 6(20): 665-684
• پزشکی، بهنام، پیری، سعید، استعلاجی، علیرضا، صباغی، حمیدرضا (1402). شناسایی عوامل تأثیرگذار بر بازآفرینی فضاهای همگانی (مطالعه موردی بوستان ولایت تهران). برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه‌ای، 8(25):81-118
• جلیز، غلامرضا، حسین‌زاده دلیر، کریم، و نظم‌فر، حسین (1401). تحلیلی بر نقش راهبردی توسعه میان‌افزا در بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهری (نمونه موردی: منطقه 8 کلانشهر تبریز). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 22(67): 113-135
• جهان‌شاهی محمدحسین (1382). تحلیل بافت‌های فرسوده و مشکل‌سازی شهری و راهبردهای آن. جستارهای شهرسازی، 3(4): 17-25
• حبیبی، کیومرث، پوراحمد، احمد، و مشکینی، ابوالفضل (1385). بهسازی و نوسازی بافت‌های کهن شهری. چاپ اول، تهران: انتخاب
• حبیبی، محسن، و مقصودی، ملیحه (1382). مرمت شهری. چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران
• حناچی، پیروز، مهدوی‌نژاد، محمدجواد (1389). بازآفرینی شهرها، میراثی برای آینده. تهران: انتشارات دانشگاه تهران
• رابرتز، پیتر ، سایک، هیو (۱۳۹۳). بازآفرینی شهری: یک کتاب راهنما. ترجمه محمدسعید ایزدی و پیروز حناچی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران
• سجادزاده، حسن، زلفی گل، سجاد (1394). طراحی شهری در بازآفرینی محلات سنتی با رویکرد محرک توسعه نمونه موردی: محله کلپا همدان. آمایش محیط، 8(31):147-171
• سعیدپور، شراره، بابایی اقدم، فریدون، و تیموری، ایرج (1403). تبیین اهمیت-عملکرد سیاست‌های بازآفرینی شهری برپایه آسیب‌های حاصل از بافت‌های فرسوده (مطالعه موردی شهر سقز). جغرافیا و برنامه‌ریزی، 28(89): 282 – 305
• شماعی، علی، و پوراحمد، احمد (1391). بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
• فلامکی، محمدمنصور (1384). سیری در تجارب مرمت شهری از ونیز تا شیراز. چاپ دوم، تهران: نشر فضا (وابسته به موسسه علمی و فرهنگی فضا)
• قادری، رضا، رسولی، محمد، مام شریفی، احمد، و شیخی نسب، مژگان (1401). تحلیل اهمیت و عملکرد عوامل کلیدی بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهری (مطالعه موردی: شهر ارومیه). پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 10(2): 229-248
• قربانی، رسول، اصغری زمانی، اکبر، و طاهونی، مهدیه (1402). تحلیل مؤلفه‌های بازآفرینی پایدارشهری در محلات شمالی بافت تاریخی - فرهنگی تبریز با رویکرد انسجام و پیوستگی، جغرافیا و توسعه فضای شهری، 10( 4 - پیاپی 23): 19-40
• معاونت شهرسازی و معماری شهرداری مشهد (1393). مطالعات طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده محمدآباد، خلاصه گزارش بخش اول و دوم، تدوین چشمانداز اولیه و تعیین محدوده‌های مطالعاتی، مهندسان مشاور نقش آذین شهر
• میرکتولی، جعفر، و حیدری، مریم (1403). بررسی بازآفرینی بافت فرسوده با تأکید بر شاخص‌های زیست‌پذیری شهری (نمونه موردی: شهر مرودشت). جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، 14(50): 149-172
• همتیان دهکردی، مریم، مهدوی، افسون، و ایروانی، محمدرضا (1402). معیارهای تحقق‌پذیری رویکرد بازآفرینی شهری با تاکید بر توسعه فرهنگ جامعه محلی؛ نمونه مورد مطالعه: هسته مرکزی شهرکرد. مطالعات شهری، 12(49): 33-46
• Amore, A. (2019). Tourism and urban regeneration: Processes compressed in time and space, London: Routledge
• Awad, J., & Jung, Ch. (2022). Extracting the Planning Elements for Sustainable Urban Regeneration in Dubai with AHP (Analytic Hierarchy Process). Sustainable Cities and Society, 76: 103496
• Bai, Y., Shanshan, W., & Zhang, Y. (2020). Exploring the Key Factors Influencing Sustainable Urban Renewal from the Perspective of Multiple Stakeholders. Sustainability, 15(13). 10596
• Boussaa, D. (2003). Dubai: The search for identity. In G. Moser, E. Pol, Y. Bernard, M. Bonnes, J
Corraliza, & V. Giuliani (Eds.), People Places and Sustainability, 51-60
• Boussaa, D. (2014). Urban Heritage and Tourism in the Gulf: The Case of Dubai in the UAE. Journal of Tourism and Hospitality Management, 2(4), 174–181
• Burwood, S., & Roberts, P. W. (2002). Learning from experience: the BURA guide to achieving effective and lasting regeneration. London: BURA
• Chan, E. H., Wang, A., & Lang, W., (2016). Comprehensive evaluation framework for sustainable land use: Case study of Hong Kong in 2000-2010. Journal of Urban Planning and Development, 142(4), 142, 05016007
• Cho, G. H., Hong Kim, J., & Lee, G. (2020). Announcement effects of urban regeneration plans on residential property values: Evidence from Ulsan, Korea. Cities, 97(3), 1-10
• Couch C., & Fraser, C. (2003). Introduction: The European context and theoretical framework, in C.
Couch, C. Fraser and S. Percy (eds.), Urban Regeneration in Europe, Oxford: Blackwell, 1-16. •
Couch, C. (1990). Urban Renewal Theory and Practice, Macmillan, Basingstoke. • Darchen, S., & Ladouceur, E. (2013). Social sustainability in urban regeneration practice: a case study of
the fortitude valley renewal plan in brisbane. Australian Planner, 50(4), 340350. • Diamond, John, Liddle, Joyce, Southern, Alan, & Osei, Philip (2010). Urban Regeneration Management:
International Perspectives, Trans. Mojtaba Rafieean, Tehran: University Publication. • Evans, G., Shaw, P. (2004). The contribution of culture to regeneration in the UK: a review of evidence:
a report to the Department for Culture Media and Sport. London Metropolitan University, London. • Figueiredo, Yohani Dominik, Prim, Márcia Aparecida, & Dandolini, Gertrudes Aparecida (2022). Urban regeneration in the light of social innovation: A systematic integrative literature review, Land Use Policy, 113(3),105873.
• Ge, X., Qu, J., & Zhan, X. (2020). A Review of the Indicators for Assessing the Sustainability of Urban Regeneration. In: 2020 Annual Conference on Big Data, IoT, Engineering Management (BDIEM), Shenyang, China.
• Glaser, B., & Strauss, A. (1967). The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research. Mill Valley, CA: Sociology Press.
• Hedayatnezhad Kashi, S. M., Hashemkhani Zolfani, S., Ghane, M., Antucheviciene, J., Trinkunas, V. (2025). Development drivers for urban regeneration and livability in worn-out neighborhoods, International Journal of Strategic Property Management, 29(2), 81-92.
• Hsieh, H.F, Shannon, S.E. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative Health Research, 15(9): 1277-1288.
• Laprise, M., Lufkin, S., Rey, E. (2015). An indicator system for the assessment of sustainability integrated into the project dynamics of regeneration of disused urban areas. Building and Environment. 86, 29–38.
• Lee, Sim Loo (1996). Urban conservation policy and the preservation of historical and cultural heritage: The case of Singapore, Cities, 13(6), 399-409.
•
Lichfield, D. (1992). Urban Regeneration for the 1990’s. London: London Planning Advisory Committee. •
Lichfield, D. (2000). The context of urban regeneration, urban regeneration, sage, 1106-1115. •
Liu, Yan, Shen, Liyin, Ren, Yitian, & Zhou, Tao (2023). Regeneration towards suitability: A decision-making framework for determining urban regeneration mode and strategies. Habitat International,
138(3):102870. • Marra, G., Barosio, M., Eynard, E., Marietta. C. (2016). From urban renewal to urban regeneration: Classification criteria for urban interventions. Turin 1995-2015: Evolution of planning tools and approaches.
Journal of Urban Regeneration and Renewal, 9(4), 367-380. • McCann, E. J. (2007). Inequality and politics in the creative city‐region: Questions of livability and state
strategy. International Journal of Urban and Regional Research, 31, 188-196. •
McCarthy, J. (2007). Partnership, Collaborative Planning and Urban Regeneration, Aldershot: Ashgate. • Miśkowiec, M., & Masierek, E. (2022). Factors and levels of community participation using the example of small-scale regeneration interventions in selected neighborhood spaces in Polish cities. Urban Research
& Practice, 1-25. • Musialkowska, I., & Idczak, P. (2021). Urban Regeneration as a Specific Type of Public Policy Response
to Urban Decline. The Case of Poland, Open Political Science, 4, 204–218. •
Oatley, N. (1995). Urban regeneration. Planning Practice and Research, 10(3-4), 261-70. •
Pandey, R. U., Garg, Y. K., & Bharat, A. (2013). Understanding qualitative conceptions of livability: An Indian perspective. International Journal of Research in Engineering and Technology, 2, 374-38
0. • Perera, T G U P, Perera, M T U (2021). Sustainability of Contemporary Urban Regeneration Projects, Sri
Lankan Journal of Real Estate, 17. • Reynard, E., Pica, A., & Coratza, P. (2017). Urban geomorphological heritage. An overview. Quaestiones
geographicae, 36(3). • Ricca, S. (2018). Urban Heritage in the Arabian Peninsula, the Experiences of Jeddah and Dubai. Built
Heritage, 2, 108–122. • Roberts, P. (2000). The evolution, definition and purpose of urban regeneration (urban regeneration
Handbook), London: SAGE Publications. •
Roberts, P. W., & Sykes, H. (2000). Urban Regeneration: A hand book, London. • Skifter Andersen, Hans (2003). Urban Sores: On the interaction between segregation, urban decay and
deprived neighborhoods, 1st Edition, London: Routledge. •
Tallon, A. (2010). Urban Regeneration in the UK. Abingdon: Routledge. • URBACT II (2015). Sustainable regeneration in urban areas - URBACT. Retrieved from
https://urbact.eu/sites/default/files/04_sustreg-web.pdf. • Xiuli, G., & Maliene, V. (2021). A Review of Studies on Sustainable Urban Regeneration. EPiC Series in
Built Environment, 2, 615–625. • Yildiz, S., Kivrak, S., & Arslan, G. (2017). Factors Affecting Environmental Sustainability of Urban
Renewal Projects. in Civil Engineering and Environmental Systems, 34(3-4), 264-277. • Yung, E. H., & Chan, E. H. (2012). Implementation challenges to the adaptive reuse of heritage
buildings: Towards the goals of sustainable, low carbon cities. Habitat International., 36, 352–361. • Zheng, H.W.; Shen, G.Q., Song, Y., Sun, B., & Hong, J. (2017). Neighborhood sustainability in urban renewal: An assessment framework. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, 44(5),
903–924.