بررسی تطبیقی مولفه¬های طراحی معماری خانه¬های بومی مشهد در دوره قاجار مبتنی بر معماری بیوفیلیک

محورهای موضوعی : معماری

رودابه سلیمانی ¹ , رکسانا عبدالهي ^{2 *} , پرستو ربیعی ³

1 - دانشجو دکتری
2 - استاد یار، گروه معماری، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.
3 - دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، واحد قزوین، ایران

تاریخ دریافت : 1404/06/31 تاریخ پذیرش : 1404/07/05 تاریخ انتشار : 1404/06/30

کلید واژه: معماری بیوفیلیک, طبیعت, الگوهای طراحی, خانه‌های بومی, کیفیت مسکن ,

چکیده مقاله :

نتیجه زندگی شهری امروز، دور شدن از طبیعت است. در حالی که پیوند انسان و طبیعت غیرقابل انکار است، این فاصله می‌تواند منجر به احساس تنهایی و استرس شود. معماری بیوفیلیک انسان را به طور ذاتی وابسته به طبیعت و موجودات زنده می‌داند و هدف آن ارتباط نزدیک‌تر میان این دو در محیط‌های ساخته شده است. با توجه به این که بیشترین منظر ارتباط با طبیعت در خانه‌های سنتی ایرانی یافت می‌شود، هدف از این پژوهش، بررسی مولفه‌های معماری بیوفیلیک و مطالعه تطبیقی الگوهای طراحی خانه‌های سنتی مشهد در دوره قاجار و نقش آن در ارتقای کیفیت مسکن است. هدف پژوهش حاضر، کاربردی، ماهیت آن توصیفی-تحلیلی و ارزیابی نهایی آن تحلیل داده‌ها به صورت الگوبردی است. این پژوهش ابتدا به باز تعریف مفاهیم بیوفیلیک و مولفه‌های آن می‌پردازد و در ادامه‌ با برگزیدن خانه‌های داروغه، توکلی، امیری و غفوری در شهر مشهد به عنوان نمونه‌های مورد پژوهش، به‌ صورت میدانی به بررسی مولفه‌های معماری بیوفیلیک پرداخته ‌است. در این مسیر از مطالعات کتابخانه‌ای و اسناد به جا مانده و تحلیل نقشه‌ها با مقیاس‌گذاری واقعی در نرم‌افزار مربوطه استفاده گشته ‌است. نتایج حاصل از پژوهش مبین این موضوع است که اصول معماری بیوفیلیک در معماری خانه‌های بومی مشهد قابل مشاهده است. از بین چهار خانه بررسی شده، خانه توکلی با بهره‌گیری بیشترین مولفه، خانه داروغه و غفوری به طور تقریبا یکسان و خانه امیری کمترین میزان استفاده از شاخصه‌های معماری بیوفیلیک را دارا هستند. بیشترین مشخصه مشاهده شده، استفاده از طبیعت و کمترین آن عدم وجود پناهگاه است.

چکیده انگلیسی:

 expansion of contemporary urban life has intensified the disconnection between humans and nature, often resulting in feelings of isolation and psychological stress. Biophilic architecture is founded on the notion that humans are inherently connected to natural systems, and that the built environment should strengthen this bond. Since some of the most significant manifestations of human–nature interaction in Iran appear in traditional houses, this study explores biophilic components and conducts a comparative analysis of vernacular house design in Mashhad during the Qajar era.

The research is applied in purpose and descriptive–analytical in method, employing a pattern-based approach for the final evaluation. Initially, the principles of biophilic architecture are redefined. Subsequently, four case studies—the Darougheh, Tavakoli, Amiri, and Ghafouri houses—are analyzed through fieldwork, complemented by library resources, archival documents, and scaled map studies. Findings indicate that biophilic principles are embedded in the architecture of Mashhad’s traditional houses. Among the examined cases, Tavakoli House demonstrates the highest integration of biophilic features, followed by Darougheh and Ghafouri with relatively similar application, while Amiri House reflects the least. The most prominent component is the integration of natural elements, whereas the absence of shelter-like spaces represents the least frequent. Overall, the study reveals that employing biophilic components in Qajar-era houses not only enhanced environmental and spatial qualities but also addressed residents’ sensory and psychological needs. These insights suggest the potential of biophilic strategies to inform contemporary housing models that aim to reestablish the human–nature relationship within urban contexts.

منابع و مأخذ:

 ابراهیم‌پور، مریم. (1399). برنامه‌ریزی بیوفیلیک رویکردی جدید در راستای دستیابی به زیست‌پذیری در شهرهای جدید ایران (نمونه موردی: شهر جدید هشتگرد). جغرافیایی آمایش محیط، شماره 50. 39-59.
 اسمعیلی، نیاز؛ گلابچی، محمود و قبادیان، وحید. (1399). ارزیابی جذب مشتری با تمرکز بر ویژگی‌های طراحی بیوفیلیک، مورد مطالعاتی: سرای مشیر، شیراز. معماری و شهرسازی آرمان شهر. شماره 30.
 اسناد میراث فرهنگی
 بیطرف، احسان؛ ذبیحی، حسین و حبیب، فرح. (1396). نگرش بیوفیلیک رویکردی در ارتقا سطح کیفی محیط زندگی ساکنان مجتمع‌های مسکونی، نشریه مدیریت شهری، شماره 49، 349-331.
 بیگی‌نژاد، محمدعلی و عامری صفات، علی‌اکبر. (1395). بررسی ویژگی‌های معماری بیوفیلیک در بناهای بومی ایرانی (نمونه موردی: اقلیم گرم و خشک). کنفرانس بین‌المللی نوآوری در علوم و تکنولوژی.
 پوراحمد، احمد و کچوئ، نیکناز. (1399). جایگاه طبیعت در پایداری شهر، مبتنی بر رویکرد برنامه‌ریزی و طراحی شهرهای بیوفیلیک، با نگاهی به شهر طرقبه. معماری سبز. شماره 1 (پیاپی 19) جلد اول، 18.
 تندروصالح، ندا؛ حجتی، وحیده و موحد، خسرو. (۱۴۰۳). مقایسه تطبیقی مولفه‌های تاثیرگذار معماری بیوفیلیک در طراحی مجتمع‌های مسکونی معاصر و مسکن سنتی(نمونه مطالعاتی: شهر شیراز). فضای زیست، شماره 7، 119-143.
 ذکرگو، امیرحسین. (1381). تاملاتی بنیادین در مطالعات تطبیقی، فصلنامه هنر، شماره 54، 168-169.
 راپاپورت، آموس (۱۳۹۲). انسان‌شناسی مسکن (ترجمه خسرو افضلیان). مشهد: کتابکده کسری.
 رکنی, نوشین و احمدی, وحید. (1396). واکاوی نظام فضایی پنهان معماری بومی مسکونی مشهد بر اساس تئوری نحو فضا. پژوهشنامه
 سروش نیا، رضا؛ مفیدی شمیرانی، سیدمجید و اعتصام، ایرج. (1399). بررسی اصول و معیارهای مسکن پلکس. مطالعات هنر اسلامی، شماره 38، 196-210.
 شاهچراغی، آزاده و بندرآباد، علیرضا. (1399). محاط در محیط. تهران: سازمان جهاد دانشگاهی.
 فرح بخش، مرتضی؛ حناچی، پیروز و غنایی، معصومه. (1396). گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی بافت قدیم شهر مشهد, از اوایل قاجار تا اواخر پهلوی اول. مطالعات معماری ایران, دوره 6، شماره 12, 97-116.
 قربانی پارام، محمدرضا؛ باور، سیروس و محمودی نژاد، هادی. (1399). مطالعه تطبیقی تاثیر معماری بیوفلیک در طراحی خانه‌های سنتی و مدرن (مطالعه موردی: شهر ‏گرگان)‏، فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه ای)، شماره 4، 555-535.
 کاوه بوکانی، پرنگ، و قاسمی، کوروش. (1394). معماری بومی, ارزش‌ها و کاربردهای آن. اولین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری.
 مجتبوی، سیده مریم و تفکری، فهیمه. (۱۴۰۲). واکاوی راهکارهای ارتقای سلامت و رفاه در طراحی مسکن از طریق تجربۀ مستقیم عناصر معماری بیوفیلیک. رهپویه معماری و شهرسازی. شماره 5، 35-52.
 میرزامحمدی، احمد و دوزدوزانی، یاسمن. (1400). اثر معماری بیوفیلیک در ارتقا کیفیت محیطی مجتمع‌های مسکونی (مطالعه موردی: مجتمع مسکونی آسمان تبریز)، فصلنامه پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره 2، شماره 7، 85-102.
 یوسف زاده، علی؛ وفامهر، محسن و مهدی‌نیا، محمد هادی. (1399). مولفه‌های طراحی بیوفیلیک بر حصول زیست‌پذیری با تاکید بر معماری اسلامی. مطالعات هنر اسلامی. دوره 17، شماره 40.
 Browning, W. D., Ryan, C. O., & Clancy, J. O. (14). Patterns of biophilic design. New York: Terrapin Bright Green, LLC, 3-4.
 Gautam, A. (2017). Biophilic Design in Architecture. International Journal of Engineering Research and Technology, 6(3), 120-124.
 Grazuleviciute-Vileniske, I., Daugelaite, A., & Viliunas, G. (2022). Classification of Biophilic Buildings as Sustainable Environments. Buildings, 12(10), 1542.
 Kellert, Stephen R., 2005, “Building for Life”, Island Press, Washington.
 Kellert SR, Calabrese EF. Nature by Design: The Practice of Biophilic Design, Burlington. Yale University Press; 2015.
 Kellert, S. R., Heerwagen, J., & Mador, M. (2011). Biophilic design: the theory, science and practice of bringing buildings to life. John Wiley & Sons.
 Li, M., Chau, H. W., & Aye, L. (2020). Biophilic design features in vernacular architecture and settlements of the Naxi. Journal of Architecture and Urbanism, 44(2), 188-203.
 Oxford University Press. (2010. In Oxford English Dictionary. Retrieved from https://www.oed.com/view/Entry/176600
 Ragin, C., & Zaret, D. (1983). Theory and Method in Comparative Research Two Strategies. Social Forces, Volume 61, Issue 3, 731–754
 Ramzy, N. S. (2015). Biophilic qualities of historical architecture: In quest of the timeless terminologies of ‘life’in architectural expression. Sustainable Cities and Society, 15, 42-56.
 Rapoport, A. (2013). Anthropology of Housing (Translated from French to Persian Khosro Afzalian). Mashhad: Kasri Library.
 Ryan, C. O., Browning, W. D., Clancy, J. O., Andrews, S. L., & Kallianpurkar, N. B. (2014). Biophilic design patterns: emerging nature-based parameters for health and well-being in the built environment. ArchNet-IJAR: International Journal of Architectural Research, 8(2), 62.
 Soderlund, J., & Newman, P. (2015). Biophilic architecture: a review of the rationale and outcomes. AIMS environmental science, 2(4), 950-969.
 Tekin, B. H., Corcoran, R., & Gutiérrez, R. U. (2022). A Systematic Review and Conceptual Framework of Biophilic Design Parameters in Clinical Environments. HERD: Health Environments Research & Design Journal, 19375867221118675.
 Watchman, M., Demers, C. M., & Potvin, A. (2021). Biophilic school architecture in cold climates. Indoor and Built Environment, 30(5), 585-605.
 Watchman, M., DeKay, M., Demers, C. M., & Potvin, A. (2022). Design vocabulary and schemas for biophilic experiences in cold climate schools. Architectural Science Review, 65(2), 101-119.
 Yaseen, F. R., & Mustafa, F. A. (2022). Visibility of nature-connectedness in school buildings: An analytical study using biophilic parameters, space syntax, and space/nature syntax. Ain Shams Engineering Journal, Volume 14, Issue 5, 101973.
 Zhong, W., Schröder, T., & Bekkering, J. (2021). Biophilic design in architecture and its contributions to health, well-being, and sustainability: A critical review. Frontiers of Architectural Research. Volume 11, Issue 1, 114-141.