راهبردهای مدیریت منابع طبیعی بر پایه تحلیل مدیریت استراتژیک (مورد مطالعه: شهرستان دیواندره)
محورهای موضوعی : جنگلداری
ایوب پهلوانی
1
(جنگلداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه کردستان)
احمد ولی‌پور
2
(جنگلداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه کردستان)
هدایت غضنفری
3
(عضو هیات علمی گروه جنگلداری دانشگاه کردستان)
کلید واژه: تحلیل سوات, ماتریس برنامهریزی استراتژیک, مدیریت راهبردی, موقعیت پدافندی,
چکیده مقاله :
مدیریت منابع طبیعی به عنوان یک اکوسیستم پیچیده با دستاندرکاران متنوع، با چالشهای ویژهای همراه است. خواستههای گوناگون و در اغلب موارد متناقض ذینفعان، وابستگی معیشتی جوامع محلی و دگرگونی شرایط اکولوژیک، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ضرورت بازنگری در روشهای مدیریت را گریزناپذیر مینماید. این پژوهش با هدف تدوین راهبردهای مدیریتی برای بهبود و ارتقای مدیریت منابع طبیعی با استفاده از چارچوب برنامهریزی راهبردی انجام شد. به منظور جمعآوری و تحلیل داده‌ها، روشهای توصیفی و تحلیلی، بررسی کتابخانهای، مصاحبه و تکمیل پرسشنامهها استفاده قرار گرفت. دستاندرکاران شامل کارشناسان اداری - سیاسی شهرستان، کارشناسان فنی اداره منابع طبیعی، نمایندگان جوامع محلی، نمایندگان سازمانهای مردمنهاد، کارشناسان مرکز تحقیقات و اساتید دانشگاه در انجام تحقیق مشارکت نمودند. پس از تدوین بیانیه ماموریت و ارزیابی عوامل داخلی (IFE) و خارجی (EFE)، ماتریس داخلی – خارجی نشان داد که مدیریت منابع طبیعی شهرستان در موقعیت راهبردی پدافندی قرار دارد. بر این پایه، ماتریس سوات (SWOT) برای شناسایی راهبردهای سازگار در فضای ضعفها و تهدیدها (WT) تشکیل و منجر به فرموله شدن شش استراتژی برای مدیریت منابع طبیعی شد. ارزیابی جذابیت راهبردها با استفاده از ماتریس برنامهریزی راهبردی کمی (QSPM) نشان داد که "نهادینه کردن مشارکت دستاندرکاران در تصمیمگیری و برنامهریزی" و "انجام برنامهها، طرحها و پروژهها مطابق دستورالعملهای ابلاغی اداره کل" به ترتیب دارای بیشترین و کمترین اولویت هستند. بر پایه یافتهها، رویکرد مدیریتی کنونی منابع طبیعی شهرستان مورد پذیرش دستاندرکاران نیست و تغییر آن به سمت بهرهبرداری از مشارکت ذینفعان به ویژه جوامع محلی، ارتقای ابعاد داخلی منابع طبیعی و تقویت ارتباطهای بینبخشی ضروری است.
Natural resources management as a complex ecosystem with diverse stakeholders faces many challenges. Due to the varying and often contradictory interests, livelihood dependence of local communities and changes in ecologic, social,economic and political conditions, re-establishment of management approaches seems inevitable. The purpose of this study was to develop management strategies to improve and enhance the natural resources management using strategic planning framework. Both descriptive and analytical approaches, library survey,interview and questionnaire were used for collection and analyzing data. Stakeholders including administrative-political experts, technical experts of the natural resources office, representatives of local communities and NGOs, experts of research center and university professors participated in this research. Following development of a mission statement and internal (IFE) and external factor evaluation (EFE), Internal-External matrix showed that the natural resources management of the county was located in the defensive position. Regarding that,the SWOT matrix was developed to identify appropriate strategies mainly considering weaknesses and threats (WT) which resulted in formulating six strategies for management of natural resources. Evaluation of the strategies attractiveness using quantitative strategic planning matrix (QSPM) indicated that “institutionalizing the participation of stakeholders in decision-making and planning” and “Carrying out programs, plans and projects according to the instructions of the General Administration'' (i.e.business as usual) are of the highest and lowest priority respectively. Based on the results, the current management approach of the county’s natural resources is not accepted by stakeholders and change towards benefit from participation of stakeholders, especially local communities, improvement of the internal features of natural resources and strengthening interorganizational communications is required.
امینی، م.، و خباز باویل، ص. (1388) تدوين استراتژي به روش چارچوب جامع تدوين استراتژي مطالعه موردي: شركت سهند خودرو تبريز. نشريه مديريت بازرگاني، 1 (2): 17-32.
امانی، م. (1385) روستازیستی در ایران: راهبردها – سیاستها. انتشارات دانشگاه تهران، تهران. 224 صفحه.
ابراهیمی رستاقی، م. (1384) نقش سیاستگزاری و تصمیم‌سازی در مدیریت و حفاظت جنگل‌های خارج از شمال. کیمیای سبز: 137-151.
حیدری، م.، لطفعلیان، م.، تشکری، م.، و ولی‌پور، ا. (1395) فرصتها و تهدیدها در بهرهبرداری از محصولات غیر چوبی در جنگل‌های شهرستان بانه. فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 24 (1): 89-102.
رهنما، م. ر.، خاکپور، ب.، و صادقی، م. (1391) تحلیل مدیریت استراترژیک در کلانشهر مشهد با مدل SWOT. نشریه علمی- پژوهشی جغرافیا و برنامهریزی، 16 (42): 173-198.
زندبصیری، م.، وغضنفری، ه. (1389) تدوین مهمترین پیامدها و عوامل تاثیرگذار بر مدیریت مردم محلی جنگل‌های زاگرس (مطالعه موردی: حوضه آبخیز قلعه گل استان لرستان). مجله جنگل ایران، 2 (2): 127-238.
شامخی، ن. (1390) قوانین و مدیریت منابع طبیعی (جنگل¬ها و مراتع). انتشارات دانشگاه تهران، تهران. 475 صفحه.
عواطفی همت، م.، شامخی، ت.، زبیری، م.، عرب، د.، و قاضی طباطبایی، م. (1392) دلایل تخریب جنگل: بررسی مدل‌های ذهنی کارشناسان منابع طبیعی و مردم محلی با استفاده از روش پویایی‌های سیستم. نشریه جنگل و فراورده‌های چوب مجله منابع طبیعی ایران، 66 (1): 39-54.
سرمدی، م. (1397) چالشهای تثبیت مالکیت عمومی منابع طبیعی در استان کردستان (مطالعه موردی: شهرستان سروآباد). پایان‌نامه کارشناسی ارشد جنگلداری، دانشگاه کردستان.
کشاورز، م.، قدیری معصوم، م.، عیاشی، ا.، و سرپرست، ح. (1395) تحلیل راهبردهای توسعه گردشگری پایدار بر اساس مدل ماتریس داخلی- خارجی و تحلیل استراتژیک سوات (SWOT) (مطالعه موردی شهرستان خرم‌آباد). فصلنامه علمی-پژوهشی فضای جغرافیایی، 16 (54): 21-46.
کرمی، ع.، و کشاورز، م. (1394) ابعاد انسانی حفاظت از منابع طبیعی. علوم و ترویج کشاورزی ایران، 11 (2): 101-120.
موحد، ع.، کهزادی، س.، و عابدین‌زاده، ف. (1393) راهبردهای توسعه اکوتوریسم استان کردستان با استفاده از مدل SWOT و QSPM. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 14 (32): 181-204.
میردیلمی، ز.، سپهری، ع.، و بارانی، ح. (1396) تحلیل جامع مشکلات عمده مراتع از دیدگاه حافظان منابع طبیعی (مطالعه موردی: مراتع استان‌های گلستان و خراسان شمالی). نشریه علمی پژوهشی مرتع، 11 (1): 43-56.
Bettinger, P., Boston, K., Siry, P.J., and Grebner, L.D. (2009) Forest Management and Planning. Academic press. Oxford, UK, 331 p.
Ghazanfari, H., Namiranian, M., Sobhani, H. and Mohajer, R.M. (2004) Traditional Forest Management and its Application to Encourage Public Participation for Sustainable Forest Management in the Northern Zagros Mountains of Kurdistan Province, Iran. Scandinavian Journal of Forest Research, 19 (S4): 65-71.
Henareh, Kh.A., Mayer, L.A., Falkowski, J.M., Muralidharan, D. (2012) Deforestation and landscape structure changes related to socioeconomic dynamics and climate change in Zagros forests. Journal of Land Use Science, 8 (3): 321–340.
Krott, M. (2005) Forest Policy Analysis. Springer. Netherlands, 323 P.
Mintzberg, H., Ahlstrand, B. and Lampel, J. (1998) Strategy Safari: A Guided Tour through the Wilds of Strategic Management. Prentice Hall. New York, 406 p.
Ramaloo, P., Siwar, C., Liong, C.Y., and Isahak, A. (2018) Identification of strategies for urban agriculture development: a SWOT analysis. Planning Malaysia Journal, 16 (3):320-331.
Rauch, P. (2007). SWOT analysis and SWOT strategy formulation for forest owner cooperations in Austria. European Journal of Forest Research, 126: 413-420.
Stainback, G.A., Masozera, M., Mukuralinda, A. and Dwivedi, P. (2012) Small holder agroforestry in Rwanda: a SWOT-AHP analysis. Small-Scale Forestry, 11 (3): 285-300.
Strebova, M., Loucanova, E., Palus, H., Ivan, L., and Salka, J. (2016) Innovation Strategy in Slovak Forest Contractor Firms- A SWOT Analysis. Forests, 7 (6): 118.
Vaccaro, I. and Norman, K. (2008) Social sciences and landscape analysis: opportunities for the improvement of conservation policy design. Journal of Environmental Management, 88 (2): 360-371.
Wijayanto, D., Triarso, I., Taufiq, S. N. & Sugianto, D. N. (2019) Strategies of marine tourism development in Talaud Islands Regency, Indonesia. In IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 246 (1): 012009.
مجله تحقیقات منابع طبیعی تجدیدشونده، سال چهاردهم، شماره2، پائیز و زمستان 1402(پیاپی چهل )، ص 146-129، نوع مقاله : علمی پژوهشی/129
راهبردهای مدیریت منابع طبیعی بر پایه تحلیل مدیریت راهبردی (مورد مطالعه: شهرستان دیواندره)
ایوب پهلوانی1، احمد ولی‌پور2* و هدایت غضنفری3
1) دانشآموخته کارشناسیارشد رشته جنگلداری، گروه جنگلداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه کردستان، کردستان، ایران.
2) استادیار گروه جنگلداری و مرکز پژوهش و توسعه جنگلداری زاگرس شمالی دکتر هدایت غضنفری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه کردستان، کردستان، ایران. *رایانامه نویسنده مسئول مکاتبات: ahmadvalipour@uok.ac.ir
3) دانشیار گروه جنگلداری و مرکز پژوهش و توسعه جنگلداری زاگرس شمالی دکتر هدایت غضنفری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه کردستان، کردستان، ایران.
تاریخ دریافت: 01/12/1402 تاریخ پذیرش: 16/01/1402
چکیده
مدیریت منابع طبیعی بهعنوان یک اکوسیستم پیچیده با دستاندرکاران متنوع با چالشهای ویژهای همراه است. خواستههای گوناگون و در اغلب موارد متناقض ذینفعان، وابستگی معیشتی جوامع محلی و دگرگونی شرایط اکولوژیک، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ضرورت بازنگری در روشهای مدیریت را گریزناپذیر مینماید. این پژوهش با هدف تدوین راهبردهای مدیریتی جهت بهبود و ارتقای مدیریت منابع طبیعی با استفاده از چارچوب برنامهریزی راهبردی انجام شد. بهمنظور جمعآوری و تحلیل داده‌ها، روشهای توصیفی و تحلیلی، بررسی کتابخانهای، مصاحبه و تکمیل پرسشنامهها مورد استفاده قرار گرفت. دستاندرکاران شامل کارشناسان اداری- سیاسی شهرستان، کارشناسان فنی اداره منابع طبیعی، نمایندگان جوامع محلی، نمایندگان سازمانهای مردمنهاد، کارشناسان مرکز تحقیقات و اساتید دانشگاه در انجام تحقیق مشارکت نمودند. پس از تدوین بیانیه ماموریت و ارزیابی عوامل داخلی و خارجی، ماتریس داخلی– خارجی نشان داد مدیریت منابع طبیعی شهرستان در موقعیت راهبردی پدافندی قرار دارد. بر این پایه، ماتریس سوات برای شناسایی راهبردهای سازگار در فضای ضعفها و تهدیدها تشکیل و منجر به فرمولهشدن شش راهبرد جهت مدیریت منابع طبیعی شد. ارزیابی جذابیت راهبردها با استفاده از ماتریس برنامهریزی راهبردی کمی نشان داد «نهادینه کردن مشارکت دستاندرکاران در تصمیمگیری و برنامهریزی» و «انجام برنامهها، طرحها و پروژهها مطابق دستورالعملهای ابلاغی اداره کل» بهترتیب دارای بیشترین و کمترین اولویت هستند. بر پایه یافتهها، رویکرد مدیریتی کنونی منابع طبیعی شهرستان مورد پذیرش دستاندرکاران نیست و تغییر آن به سمت بهرهبرداری از مشارکت ذینفعان به ویژه جوامع محلی، ارتقای ابعاد داخلی منابع طبیعی و تقویت ارتباطهای بینبخشی ضروری است.
واژه‌‌های کلیدی: تحلیل SWOT، ماتریس برنامهریزی راهبردی، مدیریت راهبردی، موقعیت پدافندی.
مقدمه
یکی از محورهای برنامههای توسعه اقتصادی کشور، بخش کشاورزی و منابع طبیعی است که به واسطه ظرفیت اشتغال و وابستگی امنیت غذایی کشور به آن مورد توجه ویژه قرار گرفته است (حاجیمیررحیمی و همکاران، 1386). بر خلاف گذشته، افزایش مداخله‌‌های انسانی در زیست‌‌بوم و برداشت روزافزون از منابع محیطی، موجب افزایش تخریب و بحران‌‌های محیط زیستی شده است. بنابراین، بهرهبرداری خردمندانه از منابع طبیعی اجتنابناپذیر است (Vaccaro & Norman, 2008؛ کرمی و کشاورز، 1394). کاهش سطح جنگلها و مراتع، کاهش کیفیت و توان تولیدی، فرسایش خاک، کاهش سلامت اکوسیستم، شکست طرحها و پروژههای اصلاحی، احیایی و حفاظتی، چالشهای مدیریتی، کاهش رفاه اجتماعی و نارضایتی مردم و جوامع محلی نمونه‌‌هایی از مشکلات و چالشهای مدیریت منابع طبیعی است (میردیلمی و همکاران، 1396). علاوه بر تنوع اکوسیستم‌ها، وجود گروههای ذی‌‌نفع گوناگون با خواستهها و انتظارات متفاوت (Regmi et al., 2023) و متنوع منجر به ایجاد ناسازگاری و چالشهای ویژه در مناطق مختلف شده است. با وجود تلاش‌های انجام شده، بیشتر سیاستها و طرحهای منابع طبیعی اجرا شده توسط دولت‌ها با موفقیت چشمگیری همراه نبوده است (ابراهیمیرستاقی، 1384؛ عواطفیهمت و همکاران، 1392). این در حالی است که هم مطابق قانون ملی شدن و هم بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تمامی عرصه و اعیان جنگلها و مراتع در اختیار دولت قرار دارد تا برای مصالح عامه مدیریت و بهرهبرداری شود (شامخی، 1390).
یکی از مهمترین مباحث مديريت منابع طبيعي اندركنش طبيعت و انسان است و برنامه‌ريزي كاربري زمين، مديريت آب، حفاظت از تنوع زيستي و صنايع پايدار آينده مانند كشاورزي، معدن، گردشگري، ماهيگيري و جنگلداري را نیز در بر میگیرد (Stainback et al., 2012). در دهه‌‌های اخیر مدیریت منابع طبیعی به شدت با مفهوم توسعه پایدار پیوند داده شده و علاوه بر جنبه‌‌های فنی و علمی حفاظت و بهرهبرداری از منابع سرزمینی، ابعاد گوناگون اجتماعی، اقتصادی و چارچوب‌‌های سیاسی و قانونی را با هم تلفیق می‌‌کند (Bettinger et al., 2009). مبانی مدیریت منابع طبیعی و مصداق‌‌های آن در سال‌‌های اخیر پیرو تغییرات گسترده اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی دگرگون شده و مفهوم‌‌های جدیدی وارد این عرصه شده است. موضوعاتی مانند کاربری پایدار اراضی، برنامهریزی راهبردی مشارکتی، مدیریت یکپارچه حوزه آبخیز و حفاظت و تقویت جنبه‌‌های غیرمادی (مانند تنوع زیستی و زیباییشناختی) پیشرفت قابل توجهی کرده است (شامخی، 1390). این تغییرات به خوبی نشان می‌‌دهد مدیریت منابع طبیعی مسئول برآورده کردن و یا سامان دادن مجموعه‌‌ای از هدف‌‌ها و خواستهها به جای یک هدف یا یک تقاضا است. در حوزه منابع طبیعی با توجه به تنوع دستاندرکاران، خواستهها همیشه در یک جهت نیستند و ممکن است برخی از آنها متضاد باشند و برنامهریزی با چالشها و پیچیدگی‌‌های زیادی روبهرو خواهد بود (Krott, 2005).
مدیریت منابع طبیعی به صورت رسمی و سازمان‌‌یافته در
ایران پیشینهای در حدود یک قرن دارد و پس از دگرگونی‌های زیاد بهعنوان یکی از معاونتهای وزارت جهاد کشاورزی با نام سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری مسئولیت پیگیری و تحقق ماموریتهای چهارگانه حفاظت، احیا، توسعه و بهرهبرداری از منابع طبیعی کشور را بر عهده دارد (شامخی، 1390). این سازمان برای مدیریت بهتر منابع، دارای یکان‌‌های زیرمجموعه در هر استان (اداره کل) و شهرستان‌های آن (اداره منابع طبیعی و آبخیزداری) است. رویکرد تصمیمگیری در این سازمان یک رویکرد کلاسیک سازمانی است که در آن بر اساس ضرورت‌‌های موردی یا رویههای مشخص اداری سیاستهای میان‌‌مدت و کوتاه‌‌مدت در مرکز تصویب و به یکان‌‌های میانی و عملیاتی ابلاغ می‌‌گردد. در این رویکرد، بازوی ستادی و پشتیبانی فکری در بالاترین سطح، شورای عالی جنگل، مرتع و آبخیزداری است که وظیفه اصلی تدوین راهبردها و سیاستهای کلان را بر عهده دارد. در سطح استانی، کمیته فنی شامل تعدادی از کارشناسان استانی در اداره کل منابع طبیعی مسئول تصویب طرحها و تصمیمگیری در خصوص نحوه اجرای سیاستها و راهبردها در استان است. واحدهای شهرستانی نیز بیشتر بر جنبه‌‌های اجرایی و عملیاتی متمرکز هستند و در سیاستگذاری و تعیین راهبردها یا رویکردهای اجرایی آنها نقش قابل توجهی ندارند. این رویکرد از سال‌‌ها پیش مورد انتقاد مراکز علمی قرار گرفته و کارشناسان اجرایی نیز بر ضعف این روش اذعان دارند. از جمله پیامدهای این روش ایجاد رویکرد بالا به پایین در مدیریت منابع طبیعی، عدم انعطاف‌‌پذیری، بیتوجهی به ظرفیت‌‌های محلی، عدم تناسب راهبردها و سیاستها با واقعیتهای میدانی، کاهش تمایل مردم محلی به مشارکت در طرحها و در نتیجه پایین آمدن کارآیی سازمان و هدررفت بودجه‌‌ها و منابع مادی و انسانی آن است (Ghazanfari et al., 2004).
Strategic Management 2 Strategic Planning
|
روش ماتریس برنامهریزی راهبردی کمی، کاربرد وسیعی در تدوین راهبردهای مدیریت سازمانی دارد و در زمینه‌‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. امینی و خبازباویل (1388) برای تدوین راهبردهای شرکت سهند خودرو تبریز؛ رهنما و همکاران (1391) در تحلیل مدیریت راهبردی در کلانشهر مشهد؛ موحد و همکاران (1393) برای تعیین راهبردهای توسعه اکوتوریسم استان کردستان؛ میرشکاران و همکاران (1400) برای توسعه گردشگری در شهرستان سردشت؛ و طالبی و همکاران (1401) در تدوین مدیریت راهبردی حوزه آبخیز از جمله نمونه‌‌های کاربرد گسترده این روش در پژوهش‌‌ها و کمک به تصمیمگیری و مدیریت بهتر در زمینه‌‌های مختلف است. استفاده از روشها و فنون پشتیبان تصمیم در حوزه منابع طبیعی نیز امروزه فراگیر شده است. زندبصیری و غضنفری (1389) و حیدری و همکاران (1395) از روشهای مختلف برای برنامهریزی منابع جنگلی استفاده کردند.
دیواندره یکی از شهرهای استان کردستان با پوشش غالب مرتعی است. بهرهبرداری از منابع طبیعی به صورت چرای دام، جمعآوری علوفه و جمعآوری گیاهان دارویی و غذایی در این شهرستان بسیار چشمگیر بوده و اقتصاد و معیشت روستایی بهویژه در بخش کوهستانی آن در بخش سارال و چهل چشمه وابستگی بسیار زیادی به منابع طبیعی دارد. تغییر کاربری اراضی ملی دارای پتانسیل کشاورزی، مشکلات ممیزی و تداخل منابع ملی و مستثنیات قانونی، صدور پروانه چرا، عملیات احیایی، صدور پروانه معدن، تخریب و تصرف اراضی ملی توسط
بهرهبرداران و روستاییان و تبدیل آن به اراضی کشاورزی و خطر نابودی و انقراض گیاهان (برای مثال برداشت بی‌رویه موسیر) از جمله چالشهای پیشروی مدیریت منابع طبیعی شهرستان است. اداره منابع طبیعی شهرستان با توجه به وظایف ذاتی خود و سیاستها، راهبردها و دستورالعملهای ابلاغی در پی برقراری حاکمیت دولت بر این منابع است. استقرار این حاکمیت از طریق راهبردها و دستورالعملهای ترازهای بالاتر انجام میگیرد و بهطور معمول به حفاظت از اراضی ملی، پیگیری صدور سند آنها به نام دولت، جلوگیری از تغییر کاربری، نظارت بر چگونگی بهرهبرداری، دریافت حقوق دولت از بهرهبرداران و تشکیل پرونده‌های قضایی برای افراد متخلف به منابع ملی می‌‌پردازد. علاوه بر این دو گروه اصلی، اداره منابع طبیعی و مردم روستایی، گروههای دیگری نیز به شیوه‌های مختلف با منابع طبیعی ارتباط دارند، بر آن تاثیر می‌‌گذارند و از آن تاثیر می‌‌پذیرند. دامداران مهاجر، مردم شهر، گردشگران دور و نزدیک و مراکز علمی و پژوهشی از جمله این گروهها هستند. رویکرد مدیریتی جاری منجر به ایجاد ناسازگاری‌‌هایی بین مردم و اداره منابع طبیعی شده و مردم به صورت کلی از عملکرد منابع طبیعی رضایت ندارند و سیاستهای منابع طبیعی را در تضاد با توسعه می‌‌بینند. بحث بر سر مالکیت زمین، چگونگی استفاده از مرتع و ممیزی پس از نزدیک به نیم قرن از آغاز مدیریت رسمی منابع طبیعی همچنان یک چالش جدی است. در دیگر سو، مدیریت منابع طبیعی هم مردم را به تخریب منابع طبیعی، عدم بهرهبرداری درست و سوء استفاده از خلاهای قانونی متهم می‌‌کند.
Quantitative Strategies Planning Matrix (QSPM)
|
2) شناسایی جایگاه راهبردی مدیریت منابع طبیعی شهرستان دیواندره با توجه به وضعیت عوامل درونی و بیرونی؛ و
3) تعیین راهبردهای مدیریت منابع طبیعی دیواندره و اولویت‌‌بندی آنها بررسی شد.
مواد روشها
منطقه مورد مطالعه: این پژوهش در شهرستان دیواندره با مرکزیت شهر دیواندره در استان کردستان انجام شد که شامل سه بخش مرکزی، سارال، کرفتو، نه دهستان و 183 روستا است. زمستان‌های سرد و طولانی، فصل بهار و تابستان معتدل و 135 روز یخبندان در سال از ویژگیهای اقلیمی شهرستان است. پوشش گیاهی غالب شهرستان، مرتعی است و با توجه به وجود مراتع وسیع و غنی، بهرهبرداری از منابع طبیعی به صورت چرای دام، جمعآوری علوفه و جمعآوری گیاهان دارویی و غذایی در این شهرستان بسیار چشمگیر است و اقتصاد و معیشت روستایی بهویژه در بخش کوهستانی آن در بخش سارال و چهل چشمه وابستگی بسیار زیادی به منابع طبیعی دارد. جمعیت شهرستان دیواندره 80,040 نفر (اعم از شهری و روستایی) است که 43,942 نفر در 183 روستا و در سه بخش اصلی این شهرستان (سارال، کرفتو و مرکزی) زندگی میکنند.
روش پژوهش: باتوجه به اینکه هدف این پژوهش تدوین راهبردهای مدیریت منابع طبیعی شهرستان دیواندره بود، محیط داخلی این سازمان، شامل اداره منابع طبیعی و عرصه و اعیان منابع طبیعی شهرستان بود و محیط خارجی آن سایر سازمانهای داخل و خارج شهرستان و نیز مردم، نیروها و عواملی بودند (شامل عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، محیطی، بوم شناسی و سیاسی) که عملکرد و موجودیت منابع طبیعی شهرستان از آنها متاثر می‌‌شود یا بر آنها تاثیر می‌‌گذارد. در گام بعدی دستاندرکاران مدیریت منابع طبیعی دیواندره شامل افراد یا گروه‌‌هایی که بر منابع طبیعی تاثیر می‌‌گذارند یا از آن تاثیر می‌‌پذیرند، تعیین و شناسایی شد. گروههای دستاندرکار منابع طبیعی دیواندره عبارت از جوامع محلی که نمایندگان آنها شوراهای سه بخش شهرستان بودند، کارشناسان اداره منابع طبیعی شهرستان، کارشناسان اداره کل منابع طبیعی استان کردستان، کارشناسان اداره جهاد کشاورزی شهرستان، کارشناسان اداره محیط زیست شهرستان، فرمانداری، بخشداریها، سازمانهای مردم نهاد، اعضای هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه کردستان و پژوهشگران مرکز تحقیقات منابع طبیعی کردستان بودند. در این مطالعه تعداد پاسخگویان 37 نفر بود.
در گام آغازین تحلیل مدیریت راهبردی، بیانیه ماموریت و فلسفه وجودی اداره منابع طبیعی دیواندره تهیه شد (امینی و خبازباویل، 1388). در گام ورودی، پس از مشخص کردن مرز سازمان مورد بررسی و تعیین محیط داخلی و خارجی با استفاده از منابع مختلف مانند مقاله‌‌ها، گزارش‌‌ها و نظر کارشناسی، لیستی از عوامل منفی و مثبت موثر بر مدیریت منابع طبیعی تهیه شد. این لیست خام توسط گروه پژوهش غربال و عاملها ابتدا در دو گروه داخلی و خارجی قرار گرفتند و سپس به مولفه‌‌های قوت، ضعف، فرصت و تهدید منتسب شدند. برخی عاملها نیز با هم ادغام و تعدادی نیز بهدلیل عدم موضوعیت حذف شدند. نتیجه این مرحله، دو ماتریس با عنوان ماتریس عوامل درونی و عوامل بیرونی بود که هر کدام از این ماتریس‌‌ها در برگیرنده عوامل مثبت و منفی بودند. عوامل مثبت و منفی درونی را
بهترتیب قوت و ضعف و این عوامل را در محیط بیرونی سازمان فرصت و تهدید می‌‌گویند.
در گام سوم به ارزیابی ماتریس عوامل درونی و بیرونی پرداخته شد. بر اساس لیست عوامل بهدست آمده، پرسشنامه عوامل داخلی و عوامل خارجی تهیه شد و از گروهی از کارشناسان خبره درخواست شد عوامل را وزندهی کنند. میانگین وزن‌‌های تعیین شده بهعنوان وزن نهایی هر عامل در نظر گرفته شد. وزن هر عامل در این مرحله بیانگر اهمیت ذاتی هر عامل، بدون توجه به اینکه برای چه مکانی ارزیابی انجام می‌‌شود، در بازه صفر تا صد تعیین شد. ضریب وزنی صفر بیانگر بی‌‌اهمیت بودن عامل و ضریب یک نشاندهنده بیشترین درجه اهمیت عامل است. پس از تعیین وزن عاملها، رتبه هر عامل توسط دستاندرکاران (ذینفعان) مشخص شد.
پرسشنامه عوامل داخلی و خارجی برای تعیین رتبه برای همه دستاندرکاران ارسال شد. در این مرحله رتبه هر عامل با توجه به وضعیت موجود در شهرستان دیواندره مشخص شد. بهمنظور دقت بیشتر در تعیین رتبه‌‌ها، مقیاس مورد استفاده در این تحقیق از 1 تا 6 بود، درحالیکه در بیشتر پژوهشهای انجام شده 1 تا 4 بود. نمره 1، 2 و 3 برای ضعفها و نمره‌‌های 4، 5 و 6 برای قوتها در نظر گرفته شد. روند مشابهی برای نمره‌‌دهی به عوامل خارجی در پیش گرفته شد. به این ترتیب نمره‌‌های 1، 2 و 3 برای تهدیدها و نمره‌‌های 4، 5 و 6 برای فرصتها تخصیص داده شد. در تمام مراحل تکمیل پرسشنامهها، علاوه بر راهنمای پرسشنامهها، محقق نیز توضیح کامل و راهنمایی لازم را به پاسخگویان ارایه داد. با جمعآوری پرسشنامهها و ضرب وزن هر عامل در رتبه آن، نمره وزن‌‌دار هر عامل محاسبه شد و از حاصل جمع نمره‌‌ها، دو نمره وزن‌‌دار کل برای عوامل داخلی و خارجی بهدست آمد.
پس از محاسبه نمره نهایی عوامل داخلی و خارجی، گام تعیین موقعیت و تطبیق و مقایسه آغاز شد که در آن نمره ارزیابی عوامل داخلی (قوتها و ضعفها) و عوامل خارجی (فرصتها و تهدیدها) روی یک نمودار به نام ماتریس داخلی- خارجی (IE)، قرار داده شد. این ماتریس برای تعیین موقعیت راهبردی سازمان مورد استفاده قرار میگیرد و برای تهیه آن، نمره عوامل داخلی روی محور افقی و نمره عوامل خارجی روی محور عمودی قرار میگیرد. نقطه تلاقی این دو نمره تعیینکننده موقعیت راهبردی اداره منابع طبیعی دیواندره را نشان داد. در ماتریس داخلی– خارجی چهار موقعیت راهبردی تهاجمی، محافظه‌‌کارانه، رقابتی و تدافعی برای هر سازمان مشخص می‌‌شود که با توجه به وضعیت درونی و بیرونی، سازمان در یکی از این موقعیت‌‌ها قرار میگیرد. موقعیت راهبردی تهاجمی بیانگر غلبه نقاط قوت بر ضعفها در محیط داخلی و فرصتها بر تهدیدها در محیط خارجی است. در موقعیت محافظه‌‌کارانه نقاط ضعف سازمان بر قوتها برتری دارد ولی در محیط خارجی فرصتها بیشتر از تهدیدها است. موقعیت رقابتی وضعیتی را نشان می‌‌دهد که در محیط داخلی، نقاط قوت بر ضعفها برتری دارد اما در محیط خارجی تهدیدها غالب هستند و در موقعیت پدافندی که بدترین وضعیت یک سازمان است، هم در محیط داخلی و هم در محیط خارجی، عوامل منفی (ضعفها و تهدیدها) بر عوامل مثبت (قوتها و فرصتها) غالب هستند (امینی و خبازباویل، 1388؛ رهنما و همکاران، 1391).
با مشخص شدن موقعیت راهبردی مدیریت منابع طبیعی شهرستان که حاصل اجماع تمام گروههای دستاندرکار بود، ماتریس SWOT تشکیل و با قرار دادن عوامل موثر در مقابل هم و ادغام و مقایسه آنها، راهبردهای هماهنگ با ماموریتهای اداره منابع طبیعی و متناسب با ظرفیت‌‌های موجود توسط تیم تحقیق و مشاوره گروهی از کارشناسان ارایه شد. در ماتریس SWOT در هر کدام از موقعیت‌‌های گفته شده، راهبردهای متناسب با آن ارایه می‌‌شود. در موقعیت تهاجمی، راهبردهای تهاجمی (SO) با اتکا به نقاطقوت داخلی به دنبال بیشترین بهره‌‌گیری از فرصتها و رویدادهای خارجی است. در موقعیت محافظه‌‌کارانه، راهبردهای WO برای استفاده از مزیت‌‌های نهفته در فرصتها بهمنظور جبران نقاطضعف طراحی می‌‌شود. در موقعیت رقابتی با تدوین راهبردهای ST، تلاش می‌‌شود تا با بهره‌‌گیری از نقاطقوت داخلی سازمان، سازوکارهایی برای جلوگیری از تاثیر منفی تهدیدهای خارجی یا کاهش اثر آنها فراهم گردد و سرانجام راهبردهای WT در موقعیت پدافندی بهمنظور کم کردن نقاطضعف داخلی و پرهیز از تهدیدات ناشی از محیط خارجی طراحی می‌‌شود. با این حال، در هر سازمانی فقط راهبردهای مربوط به موقعیت راهبردی آن سازمان ارایه می‌‌شود و تدوین راهبردهای سایر موقعیت‌‌ها ضروری نیست.
گام پایانی فرآیند تحلیل مدیریت راهبردی مدیریت منابع طبیعی شهرستان دیواندره، گام تصمیمگیری شامل ارزیابی راهبردهای ارایه شده و قضاوت در مورد آنها توسط دستاندرکاران با استفاده از ماتریس برنامهریزی راهبردی کمی (QSPM) بود. برای انجام QSPM ماتریسی تهیه شد که در سمت راست آن عوامل چهارگانه داخلی و خارجی قرار گرفت و در نخستین ردیف آن، راهبردهای معرفی‌‌شده در ستون‌‌های جداگانه آورده شد. با توزیع پرسشنامه جذابیت، دستاندرکاران نمره جذابیت هر راهبرد را با توجه به تکتک عاملها در مقیاس 1 (کمترین جذابیت) تا 4 (بیشترین جذابیت) تعیین کردند. نمره جذابیت، میزان اثرگذاری هر عامل را در انتخاب هر راهبرد نشان می‌‌دهد. سپس وزن هر عامل در نمره جذابیت آن ضرب و مجموع نمره‌‌های وزن‌‌دار برای هر راهبرد بهدست آمد. راهبردی که بیشترین مجموع نمره را بهدست آورده بود،
بهعنوان بهترین راهبرد انتخاب شد و دیگر راهبردها در اولویت‌‌های بعدی قرار گرفتند.
نتایج
بیانیه ماموریت اداره منابع طبیعی شهرستان دیواندره
اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان دیواندره بهعنوان
دید‌‌بان انفال و منابع ملی، حفاظت، احیا، توسعه و بهرهبرداری از عرصههای ملی شهرستان را بر عهده دارد. مهمترین سیاستها، برنامهها و طرحهای اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان دیواندره اجرای طرحهای مرتعداری، اجرای طرحهای آبخیزداری و ترویج، آموزش و جلب مشارکت مردمی در مدیریت منابع طبیعی و حفاظت و پشتیبانی از منابع آب و خاک این شهرستان است. در نتیجه این فعالیت‌‌ها بستر زندگی جوامع بشری مورد حمایت قرار میگیرد و پشتیبانی از عرصههای کار و تولید بهویژه در بخش کشاورزی و امنیت غذایی انجام می‌‌گردد. در این راستا و بهمنظور تحقق ماموریت و هدف‌‌های بالادستی تعداد زیادی فعالیت از عملیات مهندسی مرتع و آبخیزداری تا فعالیت‌‌های اجتماعی، اداری، ممیزی، حقوقی، نظارت و کنترل بر طرحها و چگونگی بهره‌‌بردرای جوامع محلی از مراتع، آموزش و ترویج و راه‌‌اندازی و فعال‌‌سازی تعاونیها برنامهریزی شده است.
ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) و خارجی (EFE)
برای ارزیابی عوامل داخلی و خارجی، پس از تهیه لیست عوامل موثر بر مدیریت منابع طبیعی شهرستان دیواندره (جدولهای 1 و 3)، وزن یا اهمیت هر کدام از معیارها نسبت به سایر معیارها در مقیاس 1 تا 100 توسط کارشناسان ارزیابی شد (جدولهای 2 و 4). سپس رتبه‌‌های هر عامل (از 1 تا 6) توسط گروههای دستاندرکار مشخص (جدولهای 2 و 4) و با ضرب وزن در رتبه، نمره آن عامل محاسبه و در ستون سمت چپ جدولهای 2 و 4 ثبت شد. مجموع نمره‌‌های عوامل داخلی منابع طبیعی شهرستان دیواندره 399/3 بهدست آمد که نشاندهنده موقعیت داخلی ضعیف و برتری ضعفها بر قوتها بود. ارزیابی عوامل خارجی نشان داد مجموع نمره‌‌های عوامل خارجی 38/3 است که با توجه به اینکه کمتر از 5/3 است نشاندهنده برتری امتیاز تهدیدها نسبت به فرصتها بود. بنابراین موقعیت خارجی هم ضعیف بوده و عوامل تهدیدکننده زیادی در محیط خارجی منابع طبیعی دیواندره، موجودی این منابع را در معرض خطر قرار داده است.
جدول 1. عوامل داخلی (نقاط قوت و ضعف) موثر مدیریت منابع طبیعی دیواندره
قوتها (S) | ضعفها (W) |
S1- تثبیت مالکیت اراضی ملی | W1- تمرکز زیاد بر توسعه کمی تعاونیها و ایجاد تعداد زیادی تعاونی بدون توجه به توسعه کیفی |
S2- انجام ممیزی برای مراتع | W2- ضعف جایگاه اداری و زیر مجموعه بودن اداره منابع طبیعی |
S3- تهیه و اجرای طرح مرتعداری | W3- جدی نگرفتن فاز مطالعاتی طرحهای اجرایی یا نبود سرمایه‌گذاری کافی برای آن و ضعف نیازسنجی در طرحها |
S4- برنامهریزی برای تشکیل شرکتهای تعاونی | W4- نبود نظارت کافی بر تعداد دام مجاز بهره‌بردار با پروانه چرای صادر شده |
S5- وجود نیروهای متخصص و کارآمد | W5- نبود برنامههای مناسب در زمینه ترویج، آموزش و حمایت از منابع طبیعی (ناکارآمدی در مشارکت دادن و |
S6- حفاظت | W6- نحوه استخدام برخی نیروها به صورت شرکتی و حجمی و استخدام برخی نیروهای غیرتخصصی |
S7- تعیین مقادیر کاداستر و رفع تداخلات | W7- کم بودن حقوق و مزایای پرسنل و بیانگیزگی آنان (مثلا عدم پرداخت حقالکشف به مامورین حفاظت) |
S8- تشکیل کلاس های ترویجی جهت بهره برداران و روستاییان | W8- ناتوانی در اجرای کامل احکام مراجع قضایی |
S9- اجرای بنچ مارک و کمربند حفاظتی | W9- عدم دستیابی طرحهای منابع طبیعی به اهداف عالی پیشبینی شده |
S10- تمدید و صدور پروانه مرتعداری | W10- بیتوجهی به ارتباط موثر با مردم محلی، تعاونیها و سمن‌ها و جلب مشارکت آنان در پیشبرد اهداف |
S11- پرونده‌های مختومه و اجرا شده (اجرای احکام) | W11- عدم نظارت مستمر و دقیق بر بهرهبرداران از معادن و سایر طرحهای عمرانی |
S12- تشکیل پرونده برای متخلفان و ارجاع به مراجع قضایی | W12- نبود نظارت کافی بر دام مهاجر به ویژه در فصل بهار |
S13- امکانات رفاهی کارکنان | W13- عدم وجود بانک اطلاعات (مخصوصا در بخش زمین، حفاظت و طرحهای واگذار شده) |
S14- بهرهبرداری از اتوماسیون اداری | W14- کمبود نیروی انسانی متخصص و عدم بهکارگیری نیروهای موجود |
S15- رویکرد واگذاری طرحهای مرتعداری به بهرهبرداران بخش خصوصی | W15- نبود برنامه کافی و مناسب برای آموزش نیروهای جدید |
S16- ساختمان‌ها و فضای کاری و آموزشی | W16- کمبود امکانات و تجهیزات مناسب برای انجام ماموریتهای مختلف |
S17- سیستم مناسب برای تشویق و پاداش و انگیزه کارکنان | W17- وجود بروکراسی زیاد و ناکارآمدی سیستم اداری |
S18- وصول بهره مالکانه از بهرهبرداران | W18- وجود نقص و تداخل در نقشههای تفکیک انفال با مستثنیات |
میانگین نمره دستاندرکاران نشان داد از بین ده گروهی که در این مطالعه مشارکت کرده بودند، پنج گروه (کارشناسان اداره منابع طبیعی، فرمانداری، جهاد کشاورزی، استادان دانشگاه) عامل تثبیت مالکیت اراضی ملی را بهعنوان مهمترین نقطه قوت انتخاب کردند. تهیه و اجرای طرحهای مرتعداری با نظر 30 درصد و انجام ممیزی مرتع با نظر 10 درصد دستاندرکاران (شورای بخش سارال) در رده‌های بعدی اهمیت قرار گرفتند. در میان نقاط ضعف، وجود نقص و تداخل در نقشههای تفکیک انفال با مستثنیات و کم بودن حقوق و مزایای پرسنل و بیانگیزگی آنان از جمله مواردی بود که توسط ذینفعان بیشتری مورد توجه قرار گرفته بود (جدول 2).
جدول 2. ماتریس ارزیابی عوامل داخلی مدیریت منابع طبیعی دیواندره
قوتها (S) | ضعفها (W) | ||||||
شماره | وزن | رتبه | نمره | شماره | وزن | رتبه | نمره |
S1 | 538/3 | 595/5 | 796/19 | W1 | 400/2 | 135/2 | 124/5 |
S2 | 615/3 | 378/5 | 445/19 | W2 | 677/2 | 865/1 | 992/4 |
S3 | 446/3 | 405/5 | 628/18 | W3 | 192/3 | 541/1 | 918/4 |
S4 | 077/3 | 243/5 | 133/16 | W4 | 346/3 | 459/1 | 884/4 |
S5 | 823/2 | 622/5 | 870/15 | W5 | 954/2 | 649/1 | 870/4 |
S6 | 154/3 | 027/5 | 854/15 | W6 | 592/2 | 838/1 | 764/4 |
S7 | 131/3 | 000/5 | 654/15 | W7 | 662/2 | 784/1 | 748/2 |
S8 | 946/2 | 516/5 | 368/15 | W8 | 731/2 | 676/1 | 576/4 |
S9 | 846/2 | 516/5 | 846/14 | W9 | 192/3 | 432/1 | 573/4 |
S10 | 000/3 | 919/4 | 757/14 | W10 | 169/3 | 432/1 | 540/4 |
S11 | 738/2 | 162/5 | 136/14 | W11 | 123/3 | 432/1 | 474/4 |
S12 | 746/2 | 108/5 | 028/14 | W12 | 669/2 | 649/1 | 401/4 |
S13 | 515/2 | 865/4 | 237/12 | W13 | 669/2 | 568/1 | 184/4 |
S14 | 138/2 | 243/5 | 212/11 | W14 | 915/2 | 378/1 | 019/4 |
S15 | 285/2 | 838/4 | 053/11 | W15 | 662/2 | 459/1 | 884/3 |
S16 | 354/2 | 595/4 | 815/10 | W16 | 208/2 | 757/1 | 878/3 |
S17 | 023/2 | 108/5 | 334/10 | W17 | 985/1 | 919/1 | 808/3 |
S18 | 985/1 | 892/4 | 709/9 | W18 | 492/2 | 378/1 | 435/3 |
جدول 3. عوامل خارجی (فرصتها و تهدیدها) موثر مدیریت منابع طبیعی شهرستان دیواندره
فرصتها (O) | تهدیدها (T) |
O1- مشارکتپذیری روستاییان در طرحها (اجرای طرحهای مرتعداری، طرحهای حفاظتی- حمایتی) | T1- جایگاه سرمایه‌ای زمین و گسترش مناطق مسکونی |
O2- تغییرات فرهنگی و اجتماعی و بهبود نگرش مردم محلی (شهر و روستا) نسبت به منابع طبیعی | T2- اجرای پروژههای عمرانی کلان کشوری و عبور آنها از عرصههای طبیعی و تخریب این عرصهها |
O3- وجود دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها بهمنظور کمک به حل مسایل مربوط به منابع طبیعی | T3- واگذاری روزافزون معادن در عرصههای طبیعی |
O4- وجود رسانه‌های سطح استان مانند صدا و سیما، نشریات محلی و فضای مجازی بهمنظور آگاهیبخشی و ایجاد فرهنگ حفظ و حمایت از منابع طبیعی | T4- ناهماهنگی دادستانی، طولانی بودن فرآیند دادرسی و نبود شعبه ویژه منابع طبیعی در دادگستری |
O5- تولید زیاد و تنوع قابل توجه گونه‌های گیاهی مراتع شهرستان | T5- ناهماهنگی بین بخشی نهادها و دستگاهای موثر و مرتبط با منابع طبیعی (بهعنوان مثال: جهاد کشاورزی، محیط زیست و کمیته امداد در اجرای پروژههای خدماتی مانند توسعه باغات، خرید دام و ارایه تسهیلات بانکی در این زمینه‌ها) |
O6- وفور غذا - داروها در مراتع شهرستان | T6- نبود برنامه آمایش سرزمین |
O7- وجود انواع شرکت تعاونی (کمک به حفظ و حمایت از منابع طبیعی و تامین اعتبار مالی برخی از طرحها) | T7- بهرهبرداری بی‌رویه از گیاهان مرتعی (غذایی و دارویی) و خطر نابودی آنها |
O8- وجود پتانسیل قابل توجه برای گردشگری طبیعت | T8- عدم حمایت کافی قانونی از مامورین منابع طبیعی بهویژه در بخش حفاظت در برابر تهدیدها و شکایت اشخاص |
O9- امکان استفاده از سازمانهای مردمنهاد فعال در بخش محیط زیست و منابع طبیعی | T9- قدیمی و عمومی بودن بعضی از دستورالعملها، مصوبات و قوانین موجود و عدم همخوانی با شرایط و نیازهای کنونی منابع طبیعی |
O10- وجود پتانسیل ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی | T10- عدم بازگشت وجوهات و حقوق دولتی اخذ شده برای حفاظت و احیای منطقه مطابق قانون |
O11- حضور و دسترسی به جوامع دانشگاهی و تحقیقاتی در زمینه مدیریت منابع طبیعی شهرستان | T11- وجود تعداد قابل توجه دام مهاجر |
O12- وجود شرایط رویشگاهی مناسب برای کشت گیاهان دارویی | T12- نهادینه نبودن فرهنگ منابع طبیعی در سیستم اداری و اجتماعی |
O13- ایفای نقش قابل توجه بخش منابع طبیعی شهرستان دیواندره در تولید پروتئین و لبنیات | T13- نبود برنامه در مورد تامین علوفه مورد نیاز احشام در اواخر اسفند تا نیمه اول اردیبهشت بهمنظور جلوگیری از چرای زودرس |
O14- امکان توسعه دامداری و زنبورداری | T14- تعداد زیاد پرونده‌های تخریب و تصرف (بهعنوان مثال در سال 1396 تعداد پرونده‌های ارجاع داده شده به دادگستری، 432 فقره به مساحت 6211/198 هکتار میباشد) |
O15- امکان بهره‌مندی از کارشناسان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی بهمنظور تهیه نقشههای کاداستر و رفع تداخلات | T15- تبدیل اراضی مرتعی به زراعت |
O16- همکاری خوب سیستم قضایی در صدور احکام توقیف و صدور احکام جایگزین | T16- آتشسوزی مراتع و همچنین درختان بید خودرو |
O17- امکان استفاده از امکانات و ماشینآلات اطفاء حریق شهرداری و همچنین کمک گرفتن از سازمانهای مردمنهاد جهت اطفا حریق مراتع و حمایت برخی دستگاههای دولتی و نظامی | T17- چرای مفرط و زودهنگام دام (ناسازگاری فصل چرای فنی و اجتماعی) |
O18- تولید علوفه مورد نیاز دام روستاییان و بهرهبرداران محلی | T18- عدم بازدارندگی و کافی نبودن ضمانت اجرایی قوانین منابع طبیعی |
T19- عدم تخصیص اعتبارات مورد نیاز و کافی برای اجرای وظایف سازمانی (حفاظت، احیا، توسعه و بهرهبرداری) |
از بین فرصتها، مشارکتپذیری روستاییان در طرحها (اجرای طرحهای مرتعداری، طرحهای حفاظتی- حمایتی) از نظر همه دستاندرکاران مهمترین فرصت پیشروی مدیریت منابع طبیعی دیواندره بود. قدیمی و عمومی بودن بعضی از دستورالعملها، مصوبات و قوانین موجود و عدمهمخوانی با شرایط و نیازهای کنونی منابع طبیعی و همچنین ناهماهنگی بین بخشی نهادها و دستگاههای موثر و مرتبط با منابع طبیعی از جمله تهدیدهایی بود که توسط دستاندرکاران مورد توجه قرار گرفت (جدول 4).
جدول 4. ماتریس ارزیابی عوامل خارجی مدیریت منابع طبیعی دیواندره
فرصتها (O) | تهدیدها (T) | ||||||
شماره | وزن | رتبه | نمره | شماره | وزن | رتبه | نمره |
O1 | 448/3 | 649/5 | 477/19 | T1 | 582/2 | 000/2 | 163/5 |
O2 | 435/3 | 378/5 | 475/18 | T2 | 699/2 | 730/1 | 669/4 |
O3 | 284/3 | 216/5 | 131/17 | T3 | 699/2 | 703/1 | 569/4 |
O4 | 930/2 | 432/5 | 918/15 | T4 | 697/2 | 649/1 | 447/4 |
O5 | 663/2 | 622/5 | 973/14 | T5 | 984/2 | 486/1 | 436/4 |
O6 | 751/2 | 405/5 | 870/14 | T6 | 351/2 | 838/1 | 321/4 |
O7 | 005/3 | 865/4 | 618/14 | T7 | 584/2 | 649/1 | 260/4 |
O8 | 702/2 | 324/5 | 385/14 | T8 | 813/2 | 514/1 | 257/4 |
O9 | 638/2 | 351/5 | 116/14 | T9 | 966/2 | 432/1 | 249/4 |
O10 | 582/2 | 351/5 | 816/13 | T10 | 541/2 | 649/1 | 189/4 |
O11 | 625/2 | 081/5 | 337/13 | T11 | 887/2 | 432/1 | 135/4 |
O12 | 346/2 | 568/5 | 059/13 | T12 | 930/2 | 405/1 | 118/4 |
O13 | 428/2 | 378/5 | 058/13 | T13 | 579/2 | 541/1 | 974/3 |
O14 | 430/2 | 351/5 | 005/13 | T14 | 523/2 | 568/1 | 954/3 |
O15 | 392/2 | 405/5 | 929/12 | T15 | 238/3 | 135/1 | 675/3 |
O16 | 584/2 | 000/5 | 921/12 | T16 | 620/2 | 324/1 | 470/3 |
O17 | 315/2 | 378/5 | 450/12 | T17 | 466/2 | 351/1 | 333/3 |
O18 | 276/2 | 405/5 | 305/12 | T18 | 502/2 | 297/1 | 246/3 |
T19 | 505/2 | 243/1 | 114/3 | ||||
تعیین موقعیت راهبردی منابع طبیعی دیواندره
بر پایه تحلیل ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و ماتریس
ارزیابی عوامل خارجی و محاسبه نمره نهایی دو محیط داخلی و خارجی، موقعیت راهبردی منابع طبیعی دیواندره در شرایط کنونی در بدترین وضعیت یعنی موقعیت پدافندی، تدافعی یا WT قرار دارد. بهعبارت دیگر هم در محیط داخلی و هم در محیط خارجی عوامل منفی بر عوامل مثبت برتری دارند. در چنین شرایطی راهبردهای مناسب باید مبتنی بر راهبردهای پدافندی باشد. بررسی نمره نهایی گروههای مختلف دستاندرکاران نشان داد بهجز کارشناسان فرمانداری و
بخشداری (موقعیت رقابتی) و شورای بخش کرفتو (موقعیت تهاجمی) سایر گروهها موقعیت راهبردی منابع طبیعی شهرستان را تدافعی ارزیابی کرده بودند.
فرموله کردن راهبردهای مدیریت منابع طبیعی دیواندره
بهمنظور فرموله کردن راهبردهای مدیریتی، از چارچوب تحلیل SWOT استفاده شد. به این ترتیب با در نظر گرفتن موقعیت راهبردی پدافندی و با پیروی از اصول چارچوب جامع مدیریت راهبردی، ضعفها و تهدیدها در یک ماتریس سوات رو به روی هم قرار داده شد و گزینه‌‌های راهبردی از حاصل تلاقی گروههای مختلف عاملها ارایه گردید. سپس با نظر گروهی از کارشناسان و با ادغام و اصلاح گزینه‌‌های پیش‌‌نویس، راهبردهای نهایی فرموله شد. اگرچه برای ارایه راهبردها تاکید اصلی بر عاملهای موقعیت پدافندی بود، اما سایر عوامل نیز در تدوین راهبردها مورد توجه قرار گرفت. با این حال ضعفها و تهدیدها بیشترین وزن را در تدوین راهبردها داشتند. در نتیجه این فرآیند، شش راهبرد برای مدیریت منابع طبیعی این شهرستان طراحی و پیشنهاد شد که در ادامه ویژگیهای آنها به اختصار توضیح داده شده است.
تقویت ارتباطهای بینبخشی منابع طبیعی با بخش‌‌های کشاورزی، صنایع و معادن و سایر دستگاه‌‌ها
با توجه به موقعیت تدافعی، لازم است اداره منابع طبیعی در راستای تقویت ارتباط‌‌ها و ارتقای همکاری‌‌های بینبخشی با بخش زراعت، باغبانی، دامپروری و دیگر بخش‌‌های مرتبط با کشاورزی و همچنین سازمانهای مرتبط با توسعه صنایع مربوطه (صمت) و سایر نهادها تلاش کند. در این راستا باید با مشخص شدن وظایف و مسئولیت‌‌های هر دستگاه، تداخل در وظایف و ماموریت‌‌ها به حداقل برسد. این راهبرد میتواند به ایفای نقش بیشتر منابع طبیعی در زنجیره تولید و انجام بهتر ماموریتهای منابع طبیعی کمک کند و بخشی از تعرض و فشار موجود بر آن را کاهش دهد. از جمله این طرحها و امتیازها می‌‌توان به مشارکت فعالتر در رفع موانع تولید، کاداستر، رفع تداخلات، طرح جنگلکاری مشارکتی و صدور پروانه بهرهبرداری از معادن اشاره نمود. فرضیه این است که در صورت اجرای این راهبرد فرصتی فراهم می‌‌شود که منابع طبیعی بتواند خود را بازسازی کرده و تا زمانی از این راهبرد استفاده می‌‌شود که وضعیت پدافندی کنونی برطرف گردد.
نهادینه کردن مشارکت واقعی تمام دستاندرکاران (با تاکید بر جوامع محلی و NGOها) در فرآیند تصمیمگیری و برنامهریزی
بر پایه این راهبرد، گروههای مختلف دستاندرکاران شامل جوامع محلی، NGOها و دیگر دستگاههای مرتبط و اثرگذار هم در تهیه طرح (برنامهریزی و تصمیمگیری) و هم در اجرای آنها حضور فعال خواهند داشت. بررسی عوامل تهدید و ضعفها نشان می‌‌دهد عدم مشارکت مردم و عدم پذیرش طرحها از طرف آنان یکی از مهمترین عوامل عدم موفقیت است. از مزیت‌‌های این روش می‌‌توان به امکان بهره‌‌گیری از ظرفیت‌‌های جوامع محلی، سازمانهای غیردولتی و تشکلها (تعاونیهای فراگیر، تعاونی مرتعداران) اشاره کرد.
بهکارگیری روشهای پدافندی برای تقویت ابعاد داخلی منابع طبیعی (ترویج و آموزش در زمینه کارکردها و خدمات منابع طبیعی و نشان دادن نقش و اهمیت منابع طبیعی در زندگی جوامع انسانی، توجه به رفاه و آموزش کارکنان)
در این راهبرد، شناسایی و معرفی کارکردها و خدمات منابع طبیعی و برآورد ارزش آنها یک ماموریت ضروری است. ارزش‌‌ها باید از بعدهای اکولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و مقابله با تهدیدهای مختلف (مانند سیل و امنیت غذایی) توضیح داده شود. همچنین روشهای صحیح بهرهبرداری و روشهای نادرست و پیامدهای آنها با بیان مصداق‌‌های واقعی مشخص شود. در این زمینه از گنجینه دانش بومی جوامع محلی و تجربیات کارشناسان نیز می‌‌توان استفاده نمود. سپس در قالب بروشورها، کارگاه‌‌ها، مراسم‌‌های محلی و سایر رسانه‌‌ها اطلاعرسانی و آموزش لازم به جامعه هدف (مدیران، مسئولان، کارشناسان و مردم عادی) بهطور مستمر انجام گردد. علاوه بر این بهمنظور انگیزه‌‌مند نمودن هر چه بیشتر کارکنان، توجه بیشتر به مسایل معیشتی و آموزش‌‌های علمی و تخصصی میتواند برطرفکننده بخشی از ضعف‌‌های درونی منابع طبیعی دیواندره باشد.
برنامهریزی متوازن مبتنی بر اصول علمی جهت استفاده بهینه از توان رویشگاه از طریق توسعه و ایجاد زیرساخت‌‌های لازم بهمنظور توسعه مرتعداری تعهدی و توانمندسازی معیشت و اقتصاد مرتعداران محلی
در این راهبرد تلاش بر این است با استفاده از تجربه طرحهای گذشته و با استفاده از اصول علمی، ضمن در نظر گرفتن جنبه‌‌های اکولوژیک برای بهبود معیشت جوامع محلی نیز تلاش شود. در این راستا طرحهای مرتعداری تعهدی به بهرهبرداران واگذار می‌‌شود که در ازای بهرهبرداری از مراتع با رعایت دستورالعملها و محدودیت‌‌های آن، حفاظت و احیای مرتع را نیز تضمین نمایند. بهمنظور ایجاد انگیزه در بهرهبرداران و تقویت جنبه اقتصادی طرحها برنامه‌‌هایی جهت توسعه دامداری‌‌های کوچک و متوسط (با توجه به عرف منطقه)، گردشگری، زنبورداری، تولید گیاهان غذایی- دارویی و صنایع تبدیلی در زمینه‌‌های نامبرده در این راهبرد در نظر گرفته می‌‌شود. تشدید نظارت بر اجرای طرحها، ارتقای دانش فنی کارکنان و تقویت امکانات و تجهیزات مورد نیاز جز برنامههای این راهبرد خواهد بود.
انجام برنامهها، طرحها و پروژهها مطابق دستورالعملهای ابلاغی اداره کل
در این راهبرد مطابق روند کنونی، تمرکز اصلی بر انجام ماموریتهای حفاظت، احیا، توسعه و بهرهبرداری اصولی از منابع طبیعی است. طرحهای مرتعداری و آبخیزداری تهیه شده توسط شرکتهای مشاور بر پایه دستورالعمل ابلاغی و بودجه‌‌های سنواتی اجرا می‌‌شود. در این راهبرد وصول درآمدهای دولت (مانند حق علفچر) و گشت‌‌زنی معمول انجام خواهد شد.
بازنگری در تعیین اولویت ماموریت‌‌ها و تمرکز شدید بر حفاظت نسبت به بهرهبرداری، توسعه و احیای مراتع
در این راهبرد، با توجه به موقعیت تدافعی منابع طبیعی دیواندره و وجود تهدیدهای بیرونی، پتانسیل و بستر لازم برای توسعه، بهرهبرداری و احیا وجود ندارد. بنابراین در شرایط فعلی مهمترین وظیفه اداره منابع طبیعی حفظ وضعیت موجود و جلوگیری از تخریب بیشتر مراتع است. تمرکز بودجه، امکانات و پرسنل در بخش حفاظت قرار خواهد گرفت. در این راهبرد سایر فعالیت‌‌ها تا حد زیادی به نفع فعالیت‌‌های حفاظتی کاهش خواهد یافت و استفاده از ابزارهای قانونی برای استیفای حقوق منابع طبیعی، تشدید گشت‌‌زنی و برخورد با متخلفان در دستور کار خواهد بود.
اولویت‌‌بندی و تعیین جذابیت راهبردها با ماتریس
برنامهریزی راهبردی کمی (QSPM)
راهبردهای فرموله شده برای مدیریت منابع طبیعی دیواندره با استفاده از SWOT به گونهای طراحی شد که تا حد امکان تمام حالت‌‌های ممکن در وضعیت پدافندی را پوشش دهد. بنابراین یک سوال اساسی این است که کدام یک از این راهبردهای متنوع باید در دستور کار قرار گیرد تا به بهترین شکل پاسخگوی مشکلات منابع طبیعی شهرستان باشد. برای این منظور نمره جذابیت هر راهبرد با توحه به تمام عاملهای داخلی و خارجی و با نظر دستاندرکاران محاسبه شد. بنابراین با این روش تمام عاملها در انتخاب و اولویت‌‌بندی راهبردها نقش خود را ایفا کردند. در جدول (5) جهت جلوگیری از طولانی شدن نتایج، بخش‌هایی از ماتریس برنامهریزی راهبردی کمی آمده است.
جدول 5. ماتریس برنامهریزی راهبردی کمی مدیریت منابع طبیعی دیواندره
عوامل | ضریب اهمیت | استراتژی 1 | استراتژی 2 | استراتژی 3 | استراتژی 4 | استراتژی 5 | استراتژی 6 | ||||||
ضریب جذابیت | نمره | ضریب جذابیت | نمره | ضریب جذابیت | نمره | ضریب جذابیت | نمره | ضریب جذابیت | نمره | ضریب جذابیت | نمره | ||
S1 | 031/0 | 324/2 | 072/0 | 514/3 | 108/0 | 730/2 | 084/0 | 027/3 | 093/0 | 486/2 | 077/0 | 459/2 | 076/0 |
S2 | 036/0 | 757/2 | 100/0 | 108/3 | 112/0 | 865/2 | 104/0 | 297/3 | 119/0 | 811/2 | 102/0 | 973/2 | 107/0 |
S3 | 034/0 | 946/2 | 102/0 | 216/3 | 111/0 | 054/3 | 105/0 | 297/3 | 114/0 | 784/2 | 096/0 | 000/3 | 103/0 |
S4 | 023/0 | 703/2 | 062/0 | 054/3 | 070/0 | 622/2 | 060/0 | 027/3 | 069/0 | 432/2 | 056/0 | 730/2 | 062/0 |
S5 | 020/0 | 405/2 | 048/0 | 514/2 | 050/0 | 514/2 | 050/0 | 649/2 | 053/0 | 622/2 | 052/0 | 459/2 | 049/0 |
S6 | 030/0 | 703/2 | 081/0 | 703/2 | 081/0 | 811/2 | 084/0 | 757/2 | 083/0 | 649/2 | 079/0 | 622/2 | 079/0 |
W1 | 032/0 | 730/2 | 087/0 | 730/2 | 087/0 | 622/2 | 084/0 | 649/2 | 085/0 | 432/2 | 078/0 | 486/2 | 079/0 |
W2 | 033/0 | 514/2 | 084/0 | 489/2 | 083/0 | 486/2 | 083/0 | 568/2 | 086/0 | 351/2 | 079/0 | 568/2 | 086/0 |
W3 | 031/0 | 811/2 | 088/0 | 595/2 | 081/0 | 541/2 | 079/0 | 595/0 | 081/0 | 378/2 | 074/0 | 865/2 | 089/0 |
W4 | 027/0 | 649/2 | 071/0 | 784/2 | 074/0 | 541/2 | 068/0 | 378/2 | 063/0 | 170/2 | 061/0 | 622/2 | 070/0 |
W5 | 032/0 | 649/2 | 085/0 | 784/2 | 089/0 | 784/2 | 089/0 | 595/2 | 083/0 | 189/2 | 070/0 | 459/2 | 079/0 |
W6 | 029/0 | 432/2 | 071/0 | 622/2 | 076/0 | 865/0 | 084/0 | 351/2 | 069/0 | 541/2 | 074/0 | 784/2 | 081/0 |
O1 | 034/0 | 081/3 | 106/0 | 297/3 | 113/0 | 054/3 | 105/0 | 027/3 | 104/0 | 514/2 | 086/0 | 730/2 | 094/0 |
O2 | 033/0 | 784/2 | 091/0 | 351/3 | 110/0 | 946/2 | 097/0 | 919/2 | 096/0 | 432/2 | 080/0 | 568/2 | 084/0 |
O3 | 029/0 | 054/3 | 089/0 | 973/2 | 087/0 | 216/3 | 094/0 | 054/3 | 089/0 | 622/2 | 077/0 | 784/2 | 082/0 |
O4 | 034/0 | 946/2 | 102/0 | 405/3 | 117/0 | 216/3 | 111/0 | 081/3 | 106/0 | 568/2 | 089/0 | 730/2 | 094/0 |
O5 | 030/0 | 973/2 | 089/0 | 243/3 | 097/0 | 892/2 | 087/0 | 730/2 | 082/0 | 514/2 | 076/0 | 838/2 | 085/0 |
O6 | 026/0 | 838/2 | 075/0 | 432/3 | 091/0 | 081/3 | 081/0 | 811/2 | 074/0 | 676/2 | 071/0 | 000/3 | 079/0 |
W1 | 028/0 | 649/2 | 074/0 | 892/2 | 081/0 | 622/2 | 074/0 | 838/2 | 080/0 | 351/2 | 066/0 | 865/2 | 081/0 |
W2 | 029/0 | 811/2 | 081/0 | 081/3 | 089/0 | 568/2 | 074/0 | 811/2 | 081/0 | 486/2 | 072/0 | 892/2 | 083/0 |
W3 | 029/0 | 514/2 | 074/0 | 622/2 | 077/0 | 595/2 | 076/0 | 649/2 | 078/0 | 351/2 | 069/0 | 541/2 | 074/0 |
W4 | 032/0 | 784/2 | 090/0 | 649/2 | 086/0 | 568/2 | 083/0 | 649/2 | 086/0 | 459/2 | 080/0 | 649/2 | 086/0 |
W5 | 030/0 | 811/2 | 084/0 | 838/2 | 085/0 | 703/2 | 081/0 | 514/2 | 075/0 | 378/2 | 071/0 | 757/2 | 082/0 |
W6 | 026/0 | 811/2 | 073/0 | 459/2 | 063/0 | 676/2 | 069/0 | 703/2 | 070/0 | 405/2 | 062/0 | 649/2 | 063/0 |
بر پایه نتایج پرسشنامه تعیین جذابیت و با نظر دستاندرکاران، نمره جذابیت راهبردها در جدول (6) بیانگر این است که از بین راهبردهای پیشنهادی، راهبرد «بهکارگیری روشهای پدافندی برای تقویت ابعاد داخلی منابع طبیعی (ترویج و آموزش در زمینه کارکردها و خدمات منابع طبیعی و نشان دادن نقش و اهمیت منابع طبیعی در زندگی جوامع انسانی، توجه به رفاه و آموزش کارکنان)» بیشترین جذابیت را از نظر عوامل داخلی داشته است. راهبرد «تقویت ارتباطهای بینبخشی منابع طبیعی با بخش‌‌های کشاورزی، صنایع و معادن و سایر دستگاه‌‌ها» از نظر عوامل خارجی بیشترین امتیاز را
بهدست آورد و بهطور کلی راهبرد «نهادینه کردن مشارکت واقعی تمام دستاندرکاران (با تاکید بر جوامع محلی، سازمانهای غیر دولتی) در فرآیند تصمیمگیری و برنامهریزی» با میانگین نمره جذابیت 79/2 رتبه نخست را به خود اختصاص داد. راهبرد «انجام برنامهها، طرحها و پروژهها مطابق دستورالعملهای ابلاغی اداره کل» نیز از میان شش راهبرد پیشنهاد شده کمترین نمره را بهدست آورد و در رتبه آخر قرار گرفت (جدول 6).
جدول 6. جذابیت راهبردهای مدیریت منابع طبیعی شهرستان دیواندره نسبت به عوامل داخلی و خارجی
ردیف | راهبردها | نمره جذابیت عوامل داخلی | نمره جذابیت عوامل خارجی | میانگین نمرات | رتبه |
1 | تقویت ارتباطهای بینبخشی منابع طبیعی با بخش‌‌های کشاورزی، صنایع و معادن و سایر دستگاه‌‌ها | 680/2 | 859/2 | 770/2 | 3 |
2 | نهادینه کردن مشارکت واقعی تمام دستاندرکاران (با تاکید بر جوامع محلی، سازمانهای غیر دولتی) در فرآیند تصمیمگیری و برنامهریزی | 743/2 | 845/2 | 795/2 | 1 |
3 | بهکارگیری روشهای پدافندی برای تقویت ابعاد داخلی منابع طبیعی (ترویج و آموزش در زمینه کارکردها و خدمات منابع طبیعی و نشان دادن نقش و اهمیت منابع طبیعی در زندگی جوامع انسانی، توجه به رفاه و آموزش کارکنان) | 773/2 | 797/2 | 786/2 | 2 |
4 | برنامهریزی متوازن مبتنی بر اصول علمی برای استفاده بهینه از توان رویشگاه از طریق توسعه و ایجاد زیرساخت‌‌های لازم بهمنظور توسعه مرتعداری تعهدی و توانمندسازی معیشت و اقتصاد مرتعداران محلی | 710/2 | 793/2 | 752/2 | 4 |
5 | انجام برنامهها، طرحها و پروژهها مطابق دستورالعملهای ابلاغی اداره کل | 542/2 | 458/2 | 500/2 | 6 |
6 | بازنگری در تعیین اولویت ماموریت‌‌ها و تمرکز شدید بر حفاظت نسبت به بهرهبرداری، توسعه و احیای مراتع | 716/2 | 769/2 | 750/2 | 5 |
بحث و نتیجه‌گیری
در تحقیق حاضر با استفاده از اصول روش فرآیند مدیریت راهبردی سلسله عملیاتی بهمنظور تدوین راهبردهای مدیریت منابع طبیعی دیواندره با اجماع و دخالت دیدگاه‌‌های مختلف انجام شد. این مطالعه موردی میتواند یک الگوی مدیریت راهبردی را با استفاده از یک روش استاندارد تصمیمگیری نشان دهد که در حوزه‌های مختلف مدیریت بهطور موفقیت‌آمیز به‌کار گرفته شده است (کشاورز و همکاران، 1395). با توجه به تنوع دستاندرکاران در مدیریت منابع طبیعی، فرآیند مدیریت راهبردی این قابلیت را دارد که دیدگاه‌ها، خواستهها و منافع افراد و گروههای مختلف را در تصمیمگیری، ارزیابی وضعیت، فرموله کردن و تعیین اولویت راهبردها تلفیق کند. در این پژوهش می‌‌توان دو بخش شامل: 1) تعیین موقعیت راهبردی مدیریت منابع طبیعی دیواندره؛ و 2) شناسایی و اولویت‌‌بندی راهبردهای مدیریت منابع طبیعی دیواندره را متمایز نمود و مورد بحث قرار داد.
موقعیت راهبردی مدیریت منابع طبیعی دیواندره
برای تعیین موقعیت راهبردی، شناسایی عوامل داخلی و خارجی پایه و اساس فرآیند را تشکیل می‌‌دهند. تلاش بر این بود که معیارها پوشش‌دهنده حداکثر جنبه‌‌های مدیریت منابع طبیعی شهرستان باشد، با این حال ممکن است عامل‌‌هایی نادیده گرفته شده باشد. یکی از دلایل این مساله طولانی شدن تعداد عاملها بود که برای حل آن برخی معیارها در همدیگر ادغام و به یک عامل کلی تبدیل شدند. همچنین با توجه به ماهیت تحقیق و سطح راهبردی آن، بیشترین تمرکز بر جنبه‌‌های اداری، قانونی و اجتماعی– اقتصادی قرار داشته و ورود کمتری به مسایل فنی و جزئیات صورت گرفته است. با این وصف در حین کار مواردی مشاهده شد که می‌‌توانست در لیست معیارهای این پژوهش قرار گیرد. برای نمونه می‌‌توان به عاملی مانند تغییر اقلیم اشاره کرد که پیشنهاد می‌‌شود بهعنوان یک تهدید آینده در مطالعه‌‌های مشابه استفاده شود. در تعیین وزن یا اهمیت عاملها، لازم است کارشناسان خبره و آگاه به موضوع ارزیابی را انجام دهند. همچنین ضروری است وزندهی بدون توجه به اینکه در مورد چه منطقه‌‌ای قرار است مورد استفاده قرار گیرد انجام شود، چرا که وزن هر عامل ارزش ذاتی آن عامل را نسبت به سایر عاملها نشان می‌‌دهد و با تغییر منطقه پژوهش، تغییری در آن ایجاد نمی‌‌شود (امینی و خبازباویل، 1388). بر خلاف وزندهی، رتبه‌‌بندی عاملها بهطور اختصاصی برای مورد منابع طبیعی دیواندره انجام شد. با توجه به تنوع دستاندرکاران منابع طبیعی، نمایندگان گروههای مختلف از جوامع محلی، کارشناسان اجرایی و ستادی، مقام‌‌های دولتی و پژوهشگران در رتبه‌‌بندی عاملها شرکت داده شدند. بر پایه نتایج وزندهی، رتبه‌‌بندی و در نهایت محاسبه نمره نهایی، مشخص شد نمره عوامل داخلی 399/3 است که نشاندهنده برتری ضعفها بر قوتها در این محیط است. همچنین نمره نهایی عوامل خارجی برابر با 38/3 بود که برتری تهدیدها بر فرصتها را در این محیط نشان می‌‌دهد.
با توجه به میانگین نمره‌‌های هر عامل مشخص شد در محیط داخلی از نظر دستاندرکاران عوامل تثبیت مالکیت اراضی، تهیه و اجرای طرحهای مرتعداری و انجام ممیزی مراتع مهمترین نقاط قوت مدیریت منابع طبیعی دیواندره بوده است. اتفاقنظر بین اکثر گروههای دستاندرکاران بیانگر عملکرد مناسب مدیریت منابع طبیعی و تمرکز بیشتر اداره منابع طبیعی دیواندره در زمینه حل مشکلات مالکیت زمین است. تثبیت مالکیت منابع طبیعی و ممیزی فرآیندی است که از بدو تاسیس سازمان منابع طبیعی بهعنوان یکی از مهمترین وظایف اداره‌‌های منابع طبیعی دنبال شده و تا کنون به نتیجه نهایی نرسیده است. در سال‌‌های اخیر دولت (سازمان ثبت اسناد، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان منابع طبیعی) با جدیت بیشتری برای به سرانجام رسیدن این فرآیند تلاش کرده‌‌اند (سرمدی، 1397) و با بهره‌‌گیری از فناوری‌‌های نوین تهیه نقشه، علم سامانه‌‌های اطلاعات جغرافیایی و تشکیل بانک‌‌های اطلاعاتی قوی پیشرفت قابل ملاحظه‌‌ای در این زمینه داشته‌‌اند.
معیارهای وصول بهره مالکانه و سیستم تشویق و انگیزش کارکنان کمترین نمره را در بین نقاطقوت بهدست آورد. حدود 70 درصد دستاندرکاران اعتقاد داشتند عملکرد اداره در تشویق و انگیزش کارکنان قابل قبول نبوده است. بنابراین لازم است این عوامل بیشتر مورد توجه قرار گیرد. در رتبه‌‌بندی نقاط ضعف نیز مشخص شد بیشترین مشکلات در زمینه نقص در نقشههای ممیزی و تفکیک منابع ملی از مستثنیات است. مطالعه سرمدی (1397) نیز نشان داد اگر چه ممیزی پیشینهای طولانی دارد، اما نقشههای ماده 56 و نقشه‌‌هایی که در گذشته تهیه شده‌‌اند به دلایل مختلف (از جمله کمبود امکانات فنی و همچنین تغییر کاربری و تخریب و تصرف زمین) در برخی موارد از دقت بالایی برخوردار نیستند. وجود بروکراسی اداری و ناکارآمدی سیستم اداری و کمبود امکانات و تجهیزات اداره منابع طبیعی از جمله اساسی‌‌ترین نقاط ضعف در شهرستان دیواندره به شمار می‌‌آید. البته تفکیک نظر دستاندرکاران نشاندهنده عدم اجماع گروههای مختلف در این زمینه بود.
نگاهی به نمره عوامل خارجی مشخص کرد مهمترین فرصت‌‌های پیشروی منابع طبیعی دیواندره، مشارکتپذیری روستاییان، تغییر نگرش مثبت اجتماعی به منابع طبیعی و پتانسیل دهیاران و شوراها و تسهیل ارتباط و وجود رسانه‌‌ها است. نکته قابل توجه در این بحث، اجماع صد در صدی دستاندرکاران بر مشارکتپذیری روستاییان در طرحها
بهعنوان مهمترین فرصت بود که لازم است اداره منابع طبیعی از این فرصت به بهترین شکل بهرهبرداری کند. عدم تخصیص اعتبارات مورد نیاز، عدم بازدارندگی قوانین منابع طبیعی و نبود ضمانت اجرایی (شامخی، 1390)، چرای مفرط و زودهنگام دام، آتشسوزی مراتع و تبدیل اراضی ملی به کشاورزی از جمله جدی‌‌ترین تهدیدهای منابع طبیعی دیواندره بودند که برنامهریزی برای احتراز از آنها ضروری است. در میان تهدیدها عواملی چون گسترش مناطق مسکونی، تخریب منابع طبیعی در اثر اجرای پروژههای عمرانی و واگذاری معادن از دیدگاه دستاندرکاران جز تهدیدهای اساسی به حساب نیامدند. این در حالی است کهHenareh و همکاران (2012) سهم این عوامل را در تخریب جنگل‌های زاگرس چشمگیر ارزیابی کردند.
از آنجایی که موقعیت راهبردی مدیریت منابع طبیعی شهرستان دیواندره، با نظر اکثریت گروهها (به جز دو گروه دستاندرکاران) وضعیت پدافندی را نشان می‌‌دهد، برنامهریزی برای کاهش نقاط ضعف و پرهیز از تهدیدها باید در دستور کار قرار گیرد (امینی و خبازباویل، 1388؛ Ramaloo et al., 2018). محافظه‌‌کاری، خودداری از تعریف پروژههای زیاد و جدید و تمرکز بر وظایف و پروژههای مهم‌تر در این موقعیت اجتنابناپذیر است، چرا که هم توان داخلی زیادی برای آغاز فعالیت جدید و بهویژه تهاجمی وجود ندارد و هم تهدیدهای بیرونی قدرت مانور را کاهش می‌‌دهد (رهنما و همکاران، 1391). بر این پایه در تعیین راهبردهای آینده تلاش بر این بود که با درک شرایط موجود، نقشه راه مناسبی ترسیم شود. موقعیت راهبردی پدافندی با مشاهدات و واقعیتهای میدانی نیز سازگار است. در ایجاد وضعیت پدافندی مدیریت منابع طبیعی دیواندره بر پایه ماتریس داخلی– خارجی، این عوامل (داخلی و خارجی) تقریبا نمره و نقش برابری داشتند. ضعف در مدیریت منابع انسانی و مسایل فنی مرتبط با زمین در داخل سازمان و عوامل مرتبط با قوانین و مقررات، تغییرات اجتماعی و ناهماهنگی بینبخشی در خارج از سازمان مهمترین عوامل ایجادکننده این وضعیت بودند. اگرچه برجسته نمودن این چند مورد از اهمیت نقش سایر عوامل نمی‌کاهد.
شناسایی و اولویت‌‌بندی راهبردهای مدیریت منابع طبیعی دیواندره
راهبردهای سازگار برای مدیریت منابع طبیعی دیواندره با در نظر گرفتن موقعیت پدافندی و با استفاده از ماتریس SWOT فرموله و جذابیت و اولویت آنها به وسیله ماتریس برنامهریزی راهبردی کمی مشخص شد. ضمن توجه به موقعیت پدافندی، تلاش بر این بود که راهبردها در راستای حذف ضعفها و دوری از تهدیدها و یا کاهش اثر آنها باشد (Rauch, 2007؛ Ramaloo et al., 2018؛ Wijayanto et al., 2019). تجربه این پژوهش نشان داد بهتر است قبل از ارایه راهبردها (مرحله SWOT)، موقعیت سازمان مشخص شود. به این ترتیب از صرف انرژی و زمان جلوگیری و تمرکز بر راهبردهای نهایی افزایش می‌یابد.
بر پایه نمره جذابیت، از منظر عوامل داخلی راهبرد «بهکارگیری روشهای پدافندی برای تقویت ابعاد داخلی منابع طبیعی (ترویج و آموزش در زمینه کارکردها و خدمات منابع طبیعی و نشان دادن نقش و اهمیت منابع طبیعی در زندگی جوامع انسانی، توجه به رفاه و آموزش کارکنان)» مهمترین راهبرد بود. توجه به ویژگیهای این راهبرد بیانگر انطباق آن با ضعف‌‌های مهم موجود در منابع طبیعی دیواندره است و در واقع در پاسخ به آن انتخاب شده است. از دیدگاه عوامل خارجی نیز راهبرد «نهادینه کردن مشارکت واقعی تمام دستاندرکاران (با تاکید بر جوامع محلی و سازمانهای غیردولتی) در فرآیند تصمیمگیری و برنامهریزی» بیشترین نمره جذابیت را بهدست آورد. این نتیجه هم با نتایج ارزیابی عوامل خارجی سازگار است و بهویژه با مهمترین فرصت پیشروی منابع طبیعی دیواندره (مشارکتپذیری روستاییان) انطباق دارد. اگرچه این سازگاری، هدف تحقیق نبود ولی وقوع آن
نشاندهنده اعتبار یافتهها است. بر پایه نمره جذابیت نهایی (میانگین نمره‌‌های جذابیت داخلی و خارجی) نیز همین راهبرد بهعنوان مهمترین راهبرد انتخاب شد. انتخاب این راهبرد
بهعنوان اولویت اول تاییدکننده نظر بسیاری از پژوهشگران در زمینه برپایی سیستم مدیریت مشارکتی در منابع طبیعی است (Ghazanfari et al., 2004؛ Valipour et al., 2014). سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری با شعارهای مدیریت مشارکتی در حداقل یک دهه اخیر در این راستا گام‌‌هایی بر داشته، اما به نظر می‌‌رسد فاصله زیادی با مدیریت مشارکتی واقعی در عمل وجود دارد. مشارکت جدی در تصمیمگیری و برنامهریزی و سپردن مدیریت برخی پروژهها به جوامع محلی و تشکل‌‌هایی مانند تعاونیها بخشی از مدیریت مشارکتی مد نظر است. از دلایل تاکید بر این مهم آن است که یکان‌‌های شهرستانی و استانی منابع طبیعی از یکطرف با توجه به گستردگی حوزه مدیریت منابع طبیعی و فراوانی وظایف و از طرف دیگر کمبود امکانات و پرسنل در عمل امکان حفاظت از تمام عرصهها را ندارند و استفاده از توان جوامع محلی و ظرفیت‌‌های آنها میتواند هم باعث اثربخشی بیشتر و هم کاهش هزینه‌‌ها گردد (امانی، 1385).
بر پایه نتایج این پژوهش اداره کل منابع طبیعی استان کردستان و اداره منابع طبیعی شهرستان دیواندره باید بر پایه راهبرد نهادینه‌سازی مشارکت واقعی تمام دستاندرکاران در فرآیند تصمیمگیری و برنامهریزی، حضور مستمر جوامع محلی، تشکلها و سازمانهای غیردولتی را در اولویت قرار دهند. این راهبرد با سیاستهای سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در زمینه تهیه و اجرای طرحهای مشارکتی مانند تعاونیهای مرتعداری و تعاونیهای فراگیر منابع طبیعی (کاشت و برداشت گیاهان دارویی، زنبورداری، برداشت گیاهان خوراکی و کاشت و برداشت موسیر) مطابقت داشته و قابل انجام است. این شیوه مدیریت مشارکتی منجر به ایجاد انگیزه در جوامع محلی شده و باید در راستای حفاظت بهتر منابع از آن بهره گرفت.
نگاهی به دیگر اولویت‌‌ها هم بیانگر آن است که از نظر دستاندرکاران راهبردهایی باید در شرایط موجود در دستور کار قرار گیرد که بتواند از رویههای سنتی و ناکارآمد کنونی فاصله گرفته، ضعفها را برطرف سازد و از تهدیدها دوری کند. در کنار این موارد استفاده از ظرفیت حداقلی قوتها و بهره‌‌گیری از فرصت‌‌های موجود از رهگذر برخی راهبردها امکان‌‌پذیر است (طالبی و همکاران، 1401). از همین منظر است که راهبرد بهکارگیری روشهای پدافندی جهت تقویت ابعاد داخلی از طریق آموزش و ترویج کارکردها و خدمات منابع طبیعی و توجه به آموزش مداوم و نیازهای رفاهی کارکنان در اولویت دوم قرار گرفته است. سومین راهبرد به تقویت ارتباط بین بخشی با سایر دستگاه‌‌ها پرداخته است. منابع طبیعی به واسطه اینکه بستر توسعه است، اکثر برنامهها و طرحهای توسعه‌‌ای به نوعی به آن مرتبط می‌‌شود. برای نمونه در طی دهه‌‌های گذشته طرحهای مختلفی از سوی جهاد کشاورزی ارایه شده که در بیشتر موارد نیازمند زمین‌‌های منابع طبیعی برای اجرا بوده است. طرح‌‌هایی مانند توسعه باغات، طرح طوبی و توسعه اراضی کشاورزی اگرچه گاهی به اسم سازمان منابع طبیعی منتشر شده، اما منشا واقعی آنها سازمان جهاد کشاورزی بوده است. بهرهبرداری از معادن نیازمند تغییر کاربری اراضی ملی و طبیعی است و برای توسعه اراضی مسکونی شهرها و روستاها و اجرای پروژههای مختلف عمرانی، تامین زمین از محل اراضی ملی یک نیاز اساسی است. با این حال مدیریت منابع طبیعی بهعنوان متولی این اراضی وظایف و تعهدهای مهمی هم برای حفاظت از آنها بر عهده دارد. متاسفانه فضای اداری و قانونی موجود به گونهای است که نه تنها خسارت‌‌های وارد شده به منابع طبیعی در نتیجه تغییر کاربری جبران نمی‌‌شود، بلکه فشارهای زیادی به مدیران منابع طبیعی وارد می‌‌شود که گاهی حتی بدون ارزیابی دقیق کارشناسی با این طرحها موافقت نموده و مجوز لازم را صادر میکنند. با توجه به جایگاه منابع طبیعی که در سیستم اداری کشور بهعنوان یکی از معاونتهای وزارت جهاد کشاورزی قرار دارد این ضعف همیشگی یک مانع بزرگ بر سر راه منابع طبیعی برای اجرای موفق وظایف خود است. با این حال به نظر می‌‌رسد با توجه به موقعیت پدافندی، چاره‌‌ای جز سازگاری و تعامل با شرایط موجود نیست و در این راهبرد هدف از تعامل، جلوگیری از وارد شدن خسارت‌‌های بیشتر به منابع طبیعی است.
راهبردهایی که در اولویت چهارم و پنجم قرار گرفته‌‌اند آنهایی هستند که به دنبال تعریف دگرگونی بوده و نیازمند چارچوب‌‌ها و زیرساخت‌‌های نو هستند. علیرغم اهداف خوب و قابل قبول این راهبردها، به نظر می‌‌رسد در موقعیت پدافندی از شرایط لازم جهت اجرا و قرار گرفتن در اولویت برخوردار نیستند. نتیجه مهمی که در اولویت‌‌بندی راهبردها بهدست آمد قرار گرفتن وضعیت موجود و رویه کنونی در رتبه آخر بود. این نتیجه به خوبی نشان می‌‌دهد دستاندرکاران، وضعیت موجود و روشهای مدیریت و برنامهریزی فعلی را که بیشتر در قالب برنامههای ابلاغی و دستورالعملهای بالا به پایین است نمی‌‌پسندند و خواهان تغییر آن هستند. اجماع 80 درصدی دستاندرکاران در این موضوع بیانگر نارضایتی عمومی از روند و روش کنونی چارچوب‌‌های حاکم بر مدیریت منابع طبیعی دیواندره است. در نقطه مقابل این روش، مدیریت پایین به بالا در زمینه مدیریت مطرح است که در این تحقیق نیز در راهبرد نهادینه کردن مشارکت بیان شد و توسط دستاندرکاران در اولویت قرار گرفت.
راهبرد «ایجاد زیرساخت‌‌های لازم بهمنظور توسعه مرتعداری تعهدی و توانمندسازی معیشت و اقتصاد مرتعداران محلی» رتبه بالایی از نظر نمایندگان جوامع محلی بهدست نیاورد که احتمالا تجربه‌‌های ناموفق گذشته منجر به بدبینی مردم و جوامع محلی به این گونه برنامهها شده است. نکته دیگری که در نتایج باعث جلب توجه می‌‌شود عدم انطباق نظر استادان دانشگاه شرکتکننده در تعیین جذابیت راهبردها بود. دو گروه استادان دانشگاه و پژوهشگران مرکز تحقیقات منابع طبیعی، راهبرد «بازنگری در تعیین اولویت ماموریت‌‌ها و تمرکز شدید بر حفاظت نسبت به بهرهبرداری، توسعه و احیای مراتع» را در اولویت قرار دادند. درحالیکه از نظر کارشناسان فرمانداری و بخشداریها بهعنوان بدترین راهبرد انتخاب شد. بهنظر می‌‌رسد تشدید حفاظت از منابع طبیعی مطلوب مدیریت عالی شهرستان نیست، چرا که منجر به تشدید سخت‌‌گیری در مورد درخواست‌‌های واگذاری زمین برای اجرای طرحها و پروژهها مختلف می‌‌شود. اعضای هیات علمی دانشگاه کمترین نمره را به راهبرد «بهکارگیری روشهای پدافندی برای تقویت ابعاد داخلی منابع طبیعی» اختصاص دادند، درحالیکه این راهبرد
بهطور کلی در رتبه دوم قرار گرفت.
در تحلیل نظر گروههای دستاندرکار، دیدگاه نمایندگان جوامع محلی حاوی نکات مهمی از هوشمندی و درک بالای آنان از وضعیت موجود و ارزیابی آن است. بهطوریکه در تقارن با نظر غالب کارشناسان نشان دادند رویه موجود نامناسب است و کمترین نمره را به آن دادند. از طرف دیگر بیشترین نمره به راهبردهایی اختصاص داده شد که در راستای اعطای نقش و ارزش نهادن به مشارکت و دخالت جوامع محلی در تصمیمگیری و مدیریت منابع طبیعی بود. تحلیل نمره‌‌های نمایندگان جوامع محلی بیانگر آن است که آنان ناهماهنگی بین دستگاههای مختلف اجرایی را مانعی بر سر راه توسعه می‌‌دانند. از این رو راهبرد تقویت ارتباطهای بین بخشی را بهعنوان راهبرد دوم برگزیدند.
پژوهش حاضر نشان داد دیدگاه اغلب گروههای دستاندرکار بسیار به هم نزدیک است که این همگرایی میتواند فرصت مناسبی برای بهبود مدیریت منابع طبیعی فراهم آورد. با توجه به نمره جذابیت راهبردها و اولویت‌‌بندی آنها پیشنهاد می‌‌شود انجام این راهبردها در دستور کار اداره منابع طبیعی دیواندره بهعنوان پایلوت قرار گیرد. بهمنظور اجرای هر کدام از راهبردها لازم است برنامههای تاکتیکی و عملیاتی مربوط به آن تهیه شود. از آنجایی که راهبرد ادامه روند کنونی کمترین جذابیت را در بین راهبردها بهدست آورد، پیشنهاد می‌‌شود حتی اگر این روش قابل حذف نیست و امکان یا تمایل به اجرای راهبردهای دیگر نیز وجود ندارد، حتما تغییراتی در رویههای موجود داده شود. همانطور که گفته شد اجماع کارشناسان اداره منابع طبیعی دیواندره، اداره کل منابع طبیعی استان کردستان و اداره جهاد کشاورزی و روستاییان نیز بر ضعیف بودن رویکرد مدیریتی موجود است. بنابراین تغییرات اساسی در رویههای مدیریت منابع طبیعی اجتنابناپذیر مینماید. در فرآیند اصلاح وضعیت موجود و ارتقای این سازمان، توجه به عوامل داخلی و خارجی بهویژه عواملی که در کران‌‌های بالا و پایین (مهمترین نقاطقوت، ضعف، فرصتها، تهدیدها و کم‌‌اهمیت‌‌ترین آنها) قرار گرفته‌‌اند، از اهمیت بالایی برخوردار هستند.
در پایان، مروری بر هدف‌‌های تحقیق نشان داد هر سه هدف پیشبینی شده با چارچوب علمی فرآیند مدیریت راهبردی، محقق شد. در این تحقیق با توجه به زمان و امکانات موجود تلاش شد نمایندگانی از اکثر گروههای دستاندرکار و موثر بر مدیریت منابع طبیعی در مراحل مختلف فرآیند (از شناسایی عوامل داخلی و خارجی، ارزیابی عوامل و موقعیت و تعیین جذابیت راهبردها) مشارکت داده شود. این پژوهش در سطح راهبردی انجام شد و راهبردهای ارایه شده نقشه راه هستند. بنابراین طبیعی است که به مسایل فنی و جزئیات پرداخته نشد. در صورتی که اراده‌‌ای بر استفاده از این یافتهها در عمل وجود داشته باشد، تدوین برنامههای تاکتیکی و عملیاتی ضروری است.
سپاسگزاری
همکاری اساتید دانشگاه، اعضای هیات علمی مرکز تحقیقات، کارشناسان اداره کل منابع طبیعی، کارشناسان شهرستان دیواندره (منابع طبیعی، فرمانداری و بخشداریها) و اعضای شورای بخش‌ها و سازمانهای مردمنهاد محیط زیستی شایسته والاترین سپاس‌ها است.
ابراهیمیرستاقی، م. (1384) نقش سیاستگزاری و تصمیم‌سازی در مدیریت و حفاظت جنگل‌های خارج از شمال. نشر کیمیای سبز، صفحات: 137-151.
امانی، م. (1385) روستازیستی در ایران: راهبردها – سیاستها. انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 224 صفحه.
امینی، م.، و خبازباویل، ص. (1388) تدوين استراتژي به روش چارچوب جامع تدوين استراتژي، مطالعه موردي شركت سهند خودرو تبريز. نشريه مديريت بازرگاني، 1(2): 17-32.
حیدری، م.، لطفعلیان، م.، تشکری، م. و ولی‌پور، ا. (1395) فرصتها و تهدیدها در بهرهبرداری از محصولات غیرچوبی در جنگل‌های شهرستان بانه. فصلنامه علمی- پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 24(1): 89-102.
رهنما، م.ر.، خاکپور، ب. و صادقی، م. (1391) تحلیل مدیریت استراترژیک در کلانشهر مشهد با مدل SWOT. نشریه علمی- پژوهشی جغرافیا و برنامهریزی، 16(42): 173-198.
زندبصیری، م. وغضنفری، ه. (1389) تدوین مهمترین پیامدها و عوامل تاثیرگذار بر مدیریت مردم محلی جنگل‌های زاگرس، مطالعه موردی حوضه آبخیز قلعه گل استان لرستان. مجله جنگل ایران، 2(2): 127-238.
سرمدی، م. (1397) چالشهای تثبیت مالکیت عمومی منابع طبیعی در استان کردستان، مطالعه موردی شهرستان سروآباد، پایان‌نامه کارشناسیارشد رشته جنگلداری، دانشگاه کردستان، 80 صفحه.
شامخی، ن. (1390) قوانین و مدیریت منابع طبیعی (جنگلها و مراتع)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 475 صفحه.
طالبی، ع.، کله‌هوئی، م. و غلامشاهی، ف. (1401) بهکارگیری ابزار تصمیمگیری راهبرد کمی در تدوین مدیریت راهبردی حوزه آبخیز، مطالعه موردی حوزه آبخیز محمدآبادگنبکی، استان کرمان. دوفصلنامه علمی– پژوهشی خشک‌بوم، 12(2): 43-56.
عواطفیهمت، م.، شامخی، ت.، زبیری، م.، عرب، د. و قاضیطباطبایی، م. (1392) دلایل تخریب جنگل: بررسی مدل‌های ذهنی کارشناسان منابع طبیعی و مردم محلی با استفاده از روش پویایی‌های سیستم. نشریه جنگل و فرآورده‌های چوب مجله منابع طبیعی ایران، 66(1): 39-54.
کرمی، ع. و کشاورز، م. (1394) ابعاد انسانی حفاظت از منابع طبیعی. علوم و ترویج کشاورزی ایران، 11(2): 101-120.
کشاورز، م.، قدیریمعصوم، م.، عیاشی، ا. و سرپرست، ح. (1395) تحلیل راهبردهای توسعه گردشگری پایدار بر اساس مدل ماتریس داخلی- خارجی و تحلیل راهبردی سوات (SWOT)، مطالعه موردی شهرستان خرم‌آباد. فصلنامه علمی- پژوهشی فضای جغرافیایی، 16(54): 21-46.
موحد، ع.، کهزادی، س. و عابدین‌زاده، ف. (1393) راهبردهای توسعه اکوتوریسم استان کردستان با استفاده از مدل SWOT و QSPM. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 14(32): 181-204.
میرشکاران، ی.، صادقی، ع. و وحیدی، ا. (1400) تبیین راهبردهای توسعه گردشگری در مناطق مرزی بر اساس ماتریس برنامهریزی استراتژیک کمی. نشریه پژوهشهای جغرافیای انسانی، 53(2): 617-635.
حاجیمیررحیمی، س.د.، نبئی، س.م. و زارع، ع. (1386) بررسی چالشها، مسایل و راهکارهای توسعه منابع طبیعی در استان مرکزی. نشریه علوم کشاورزی، 13(1): 139-156.
میردیلمی، ز.، سپهری، ع. و بارانی، ح. (1396) تحلیل جامع مشکلات عمده مراتع از دیدگاه حافظان منابع طبیعی، مطالعه موردی مراتع استان‌های گلستان و خراسان شمالی. نشریه علمی پژوهشی مرتع، 11(1): 43-56.
Bettinger, P., Boston, K., Siry, P.J. and Grebner, L.D. (2009) Forest Management and Planning. Academic press, Oxford, UK, 331p.
Ghazanfari, H., Namiranian, M., Sobhani, H. and Mohajer, R.M. (2004) Traditional forest management and its application to encourage public participation for sustainable forest management in the Northern Zagros Mountains of Kurdistan Province, Iran. Scandinavian Journal of Forest Research, 19 (S4): 65-71.
Henareh, Kh.A., Mayer, L.A., Falkowski, J.M. and Muralidharan, D. (2012) Deforestation and landscape structure changes related to socioeconomic dynamics and climate change in Zagros forests. Journal of Land Use Science, 8(3): 321–340.
Krott, M. (2005) Forest Policy Analysis, Springer, Netherlands, 323p.
Mintzberg, H., Ahlstrand, B. and Lampel, J. (1998) Strategy safari: A guided tour through the wilds of strategic management. Prentice Hall, New York, 406p.
Ramaloo, P., Siwar, C., Liong, C.Y. and Isahak, A. (2018) Identification of strategies for urban agriculture development: A SWOT analysis. Planning Malaysia Journal, 16(3): 320-331.
Rauch, P. (2007) SWOT analysis and SWOT strategy formulation for forest owner cooperations in Austria. European Journal of Forest Research, 126(3): 413-420.
Regmi, R., Zhang, Zh. and Zhang, H. (2023) Entrepreneurship strategy, natural resources management and sustainable performance: A study of an emerging market. Resources Policy, 86(Part B): 104202.
Stainback, G.A., Masozera, M., Mukuralinda, A. and Dwivedi, P. (2012) Small holder agroforestry in Rwanda: A SWOT-AHP analysis. Small-Scale Forestry, 11(3): 285-300.
Vaccaro, I. and Norman, K. (2008) Social sciences and landscape analysis: Opportunities for the improvement of conservation policy design. Journal of Environmental Management, 88(2): 360-371.
Valipour, A., Plieninger, T., Shakeri, Z., Ghazanfari, H., Namiranian, M. and Lexer, M. (2014) Traditional silvopastoral management and its effects on forest stand structure in northern Zagros, Iran. Forest Ecology and Management, 327(1): 221-230.
Wijayanto, D., Triarso, I., Taufiq, S.N. and Sugianto, D.N. (2019) Strategies of marine tourism development in Talaud Islands Regency, Indonesia. In IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 246(1): 012009.
Strategies for natural resources management using strategic management analysis (The case of Divandareh County, Kurdistan, Iran)
Ayub Pahlavani1, Ahmad Valipour2*, and Hedayat Ghazanfari3
1) Master of Forestry, Faculty of Natural Resources, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran.
2) Assistant professor, Department of Forestry and The Center for Research and Development of Northern Zagros Forestry Dr.
Hedayat Ghazanfari, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran. *Corresponding Author Email Address: ahmadvalipour@uok.ac.ir
3) Associate professor, Department of Forestry and The Center for Research and Development of Northern Zagros Forestry Dr.
Hedayat Ghazanfari, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran.
Date of Submission: 2024/02/20 Date of Acceptance: 2024/04/04
Abstract
Natural resources management as a complex ecosystem with diverse stakeholders face many challenges. Due to the varying and often contradictory interests, livelihood dependence of local communities and changes in ecologic, social, economic and political conditions, re-establishment of management approaches seems inevitable. The purpose of this study was to develop management strategies to improve and enhance natural resources management using a strategic planning framework. Both descriptive and analytical approaches, library survey, interview and questionnaire were used for collection and analysis of data. Stakeholders including administrative-political experts, technical experts of the natural resources office, representatives of local communities and NGOs, experts of the research center and university professors participated in this research. Following development of a mission statement and internal (IFE) and external factor evaluation (EFE), the Internal-External matrix showed that the natural resources management of the county was located in the defensive position. Regarding that, the SWOT matrix was developed to identify appropriate strategies mainly considering weaknesses and threats (WT) which resulted in formulation of six strategies for management of natural resources. Evaluation of the strategies' attractiveness using quantitative strategic planning matrix (QSPM) indicated that “institutionalizing the participation of stakeholders in decision-making and planning” and “Carrying out programs, plans and projects according to the instructions of the General Administration'' (i.e. business as usual) are of the highest and lowest priority respectively. Based on the results, the current management approach of the county’s natural resources is not accepted by stakeholders and change towards benefit from participation of stakeholders, especially local communities, improvement of the internal features of natural resources and strengthening inter-organizational communications is required.
Keywords: Defensive positiona, Strategic planning matrix, Strategic management, SWOT analysis.