مطالعة تطبیقی جایگاهِ اجتماعیِ زنان در داستان‌های کوتاه دهة 20 از منظر فرانقش تجربیِ زبان در رویکرد نقش‌گرایی هلیدی «با تمرکز بر داستان‌های کوتاه بزرگ علوی، ابراهیم گلستان، محمود اعتمادزاده و جلال آل‌احمد»

محورهای موضوعی : ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

نجمه هاشمی ¹ (دانشجوی دکترای گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب، تهران، ایران.)
علیرضا شعبانلو ² (دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.(نویسندۀ مسئول))
عبدالحسین فرزاد ³ (استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.)

تاریخ دریافت : 1402/09/12 تاریخ پذیرش : 1402/10/22 تاریخ انتشار : 1402/12/20

کلید واژه: جایگاه اجتماعی زنان, : داستان‌های کوتاه دهة 20, رویکرد نقش‌گرایی, فرانقش تجربی زبان,

چکیده مقاله :

زبان شناسی نقش گرا بر این نکته تأکید دارد که زبان ابزاری اجتماعی است و به آن دسته از کنش های انسانی می‌پردازد که بر انتقال معنا با کمک زبان اشاره دارد. هلیدی، زبان را نظامی از گزینش های واژگانی می داند که گویشور در سطوح سه گانه با توجه به بافت موقعیت از آن استفاده می کند. زبان با توجه به ضرورت های اجتماعی و محیط پیرامون تشکیل می شود و به سامان دهی معنی می پردازد. این کارکرد زبان در زبان شناسی نقش گرا فرانقش نامیده می شود. فرانقش های زبان عبارت اند از: فرانقش اندیشگانی که از این فرانقش برای واکاوی و تحلیل متن استفاده می شود؛ فرانقش بینافردی که هدف آن شروع یا ارتقای روابط برای تأثیرگذاری بر رفتار دیگران، بیان نظرات، اصلاح یا تغییر آن هاست؛ فرانقش متنی که وظیفة متناسب سازی پیام با توجه به دیگر عوامل متنی و برون متنی را داراست. پژوهش حاضر تلاش می کند به شیوة توصیفی – تحلیلی به این پرسش ها پاسخ دهد که با توجه به جامعة آماری پژوهش، در ساختار متنی داستان های کوتاه دهة 20، هر کدام از فرآیندهای زبانی چه کارکردی دارند؟ و با توجه به مبانی مطرح در فرانقش اندیشگانی و دیدگاه رئالیستی حاکم بر داستان های کوتاه در دهة بیست، نویسندگان مرد چه تصویری از زن و جایگاه اجتماعی وی در این مقطع تاریخی ترسیم کرده اند؟ ادبیات داستان کوتاه با تأکید بر منش رئالیستی و واقع گرایانة خود همواره به دنبال تعریف جایگاهی برای حضور زنان و همچنین رهایی خود از محدودیت های جنسیتی و خوانش های مردسالارانه بوده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که بزرگ علوی، ابراهیم گلستان، محمود اعتمادزاده و جلال آل احمد هر کدام در ساختار متنی داستان های کوتاه خود از انواع مختلف فرآیندهای زبانی برای ترسیم جایگاه اجتماعی مثبت زنان بهره گرفته اند.

چکیده انگلیسی:

Role-oriented linguistics emphasizes that language is a "social tool" and deals with those human actions that refer to the transfer of meaning with the help of language. Halidi considers language as a system of lexical choices that the speaker uses at three levels according to the context of the situation. Language is formed according to social needs and the surrounding environment and organizes meaning. This language function is called "Franqash" in role-oriented linguistics. The trans-roles of language are: the trans-role of thoughts, which is used for reading and analyzing the text; interpersonal trans-role whose purpose is to initiate or promote relationships to influence the behavior of others, express opinions, modify or change them; Transtextual role that has the task of adapting the message according to other textual and extratextual factors. The current research tries to answer these questions in a descriptive-analytical way, according to the statistical community of the research, what is the function of each of the linguistic processes in the textual structure of the short stories of the 20s? And according to the fundamentals raised in the intellectual role and the realist point of view governing short stories in the twenties, what image of "woman" and "her social position" have been drawn by male writers at this historical moment? Emphasizing on its "realistic and realistic character", short story literature has always sought to define a place for the presence of women and also free itself from gender restrictions and patriarchal readings. The findings of the research indicate that Bozor Alavi, Ebrahim Golestan, Mahmoud Etemadzadeh and Jalal Al-Ahmad each used different types of linguistic processes in the textual structure of their short stories to depict the positive social status of women.

متن کامل:



 

 

 

 

 

 

A Comparative Study of the Social Position of Women in the Short Stories of the 20s From the Perspective of the Experimental Role of Language in the Halidi Role-Oriented Approach "Focusing on the Short Stories of Bozor Alavi, Ebrahim Golestan, Mahmoud Etemadzadeh and Jalal Al-Ahmad"

¹Najma Hashmi, ²Alireza Shabanlou, ³Abdul Hossein Farzad

 

Role-oriented linguistics emphasizes that language is a "social tool" and deals with those human actions that refer to the transfer of meaning with the help of language. Halidi considers language as a system of lexical choices that the speaker uses at three levels according to the context of the situation. Language is formed according to social needs and the surrounding environment and organizes meaning. This language function is called "Franqash" in role-oriented linguistics. The trans-roles of language are: the trans-role of thoughts, which is used for reading and analyzing the text; interpersonal trans-role whose purpose is to initiate or promote relationships to influence the behavior of others, express opinions, modify or change them; Transtextual role that has the task of adapting the message according to other textual and extratextual factors. The current research tries to answer these questions in a descriptive-analytical way, according to the statistical community of the research, what is the function of each of the linguistic processes in the textual structure of the short stories of the 20s? And according to the fundamentals raised in the intellectual role and the realist point of view governing short stories in the twenties, what image of "woman" and "her social position" have been drawn by male writers at this historical moment? Emphasizing on its "realistic and realistic character", short story literature has always sought to define a place for the presence of women and also free itself from gender restrictions and patriarchal readings. The findings of the research indicate that Bozor Alavi, Ebrahim Golestan, Mahmoud Etemadzadeh and Jalal Al-Ahmad each used different types of linguistic processes in the textual structure of their short stories to depict the positive social status of women.

 

Keywords: short stories of the 20s, women's social status, role-oriented approach, experimental role of language.

 

References

Books

 1- Al Ahmad, Jalal, (1357), Se Tar, Tehran: Ferdous.

 2- ____________, (1369), see and visit, Tehran: Paiz.

3-_____________, (1374), Children of the People, second edition, Tehran: Phoenix.

4- Etemadzadeh, Mahmoud, (1323), Sporish, Tehran: Aghaz.

5-________________, (1327), Towards People, Tehran: Shoalehvar. 6- Ishani, Tahereh, (2015), the theory of cohesion and continuity and its application in the analysis of texts (Ghazal Hafez and Saadi), Tehran: Khwarazmi University.

 7- Bagheri, Narges, (2007), Women in fiction: female heroes in the stories of women storytellers, Tehran: Marwarid.

 8- Bozur Alavi, Seyyed Mojtabi, (2012), Prison Fragments, third edition, Tehran: Negah.

 9- Baharlu, Mohammad, (1372), short stories of Iran, Tehran: new design.

 10- Tolan, Michael, (2008), Narratology; A Linguistic-Critical Introduction, translated by Seyyed Fatemeh Alavi and Fatemeh Nemati, Tehran: Semit.

11- Haq-Shanas, Ali-Mohammed, (2019), Persian language and literature at the crossroads of tradition and modernity, Tehran: Aghaz. 12-Abdel Ali, Dastghib, (1358), criticism of Alavi's great works, Tehran: Farzaneh.

13- Cultural Research Office (1369), Women's Social Life in Iranian History, Tehran: Amir Kabir.

 14- Sadeghi, Leila, (2012), semiotics and criticism of contemporary fictional literature, review of the works of Ebrahim Golestan and Jalal Al Ahmad, Tehran: Sokhn.

15- Asgari Hasanklou, Asgar, (2014), Zamane and its people (criticism of Ibrahim Golestan's stories), Tehran: Akhtaran.

16- Golestan, Ebrahim, (1348), Azar, the last month of autumn, second edition, Tehran: Rosen.

 17-Mohajer, Mehran and Nabavi, Mohammad, (2013), Towards Linguistics of Poetry, Tehran: Center.

 18-Hallidi, Michael and Hassan, Ruqieh, (1976), Language, context and text, translated by Mojtabi Manshizadeh and Tahera Ishani, Tehran: Scientific publication.

 

articles 

1- Aghagolzadeh, Ferdous and others, (1390), Stylistics of stories based on verbs: role-oriented approach, Stylistics of Persian poetry and prose (Bahar Adeb), year 4. The first issue, serial number 11, pp. 244-254.

 2-Razaviyan, Hossein and Ahmadi, Shiva, (2015), "Looking at the role of the author's gender in presenting the details of the story according to the role-oriented order", Bimonthly Journal of Linguistic Essays, No. 34, pp. 370-343.

 3-Safaei, Iman, (2016), "Investigating the role of borderline personality traits and sensitivity to rejection in predicting membership in social networks", Psychological Health Research, Volume 11, Number 4, pp. 31-42.

 4-Alirezaei, Karam and others, (1401), "Investigation of elements of text cohesion in the system of the ancient barzonama of Shams-al-Din Mohammad Kosaj based on the theory of Halliday and Hassan", The Journal of Comparative Literature, Year 6, Number 20, pp. 1-26 .

5- Gholami, Rahela, Shibani-Aghadam, Ashraf, (2017), "Language style and the study of its semantic expression in the characterization of two stories from Masnavi al-Masnavi based on the transpositions of the transitive system", Literary Criticism Studies, 13th term, No. 47, pp. 61-82.

 6- Wafaei, Abbas Ali and Miliad, Fereshte, (2019), examining the position of the experimenter in the Enlightenment system of thought based on intellectual roles, in Moran and Safir Simorgh's lexical essays, mystical and mythological literature, year 16, number 59, pp. 296 -271.

7- Hashemi, Najmeh and others, (1402) "Investigation and comparison of the ways of representing the social position of "female characters" in short stories of the twenties based on the works of Mahmoud Etemadzadeh, Bozor Alavi and Ebrahim Golestan", chap. Journal of Comparative Literature, Volume 7, Number 25, pp. 106-175.

 

 

 

مطالعة تطبیقی جایگاهِ اجتماعیِ زنان در داستان­های کوتاه دهة 20 از منظر فرانقش تجربیِ زبان در رویکرد نقش­گرایی هالیدی «با تمرکز بر داستان­های کوتاه بزرگ علوی، ابراهیم گلستان، محمود اعتمادزاده و جلال آل­احمد»

نجمه هاشمی

---

[1]  Ph.D. student of Persian language and literature, Islamic Azad University, South Tehran Branch, Tehran, Iran. Email: [e-mail]

[2]  Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Research Institute of Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran. (corresponding author), email: [e-mail]

[3]  Professor of the Department of Persian Language and Literature, Research Institute of Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran.

 

¹ 

علیرضا شعبانلو²

عبدالحسین فرزاد³

 

---

[1]  - دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب، تهران، ایران. ایمیل:  [e-mail]

[2]   دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.(نویسندۀ مسئول)، ایمیل:  [e-mail]

[3]    استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

 

چکیده

زبان­شناسی نقش­گرا بر این نکته تأکید دارد که زبان «ابزاری اجتماعی» است و به آن دسته از کنش­های انسانی می‌پردازد که بر انتقال معنا با کمک زبان اشاره دارد. هالیدی، زبان را نظامی از گزینش­های واژگانی می­داند که گویشور در سطوح سه­گانه با توجه به بافت موقعیت از آن استفاده می­کند. زبان با توجه به ضرورت­های اجتماعی و محیط پیرامون تشکیل می­شود و به سامان­دهی معنی می­پردازد. این کارکرد زبان در زبان­شناسی نقش­گرا «فرانقش» نامیده می­شود. فرانقش­های زبان عبارت­اند از: فرانقش اندیشگانی که از این فرانقش برای واکاوی و تحلیل متن استفاده می­شود؛ فرانقش بینافردی که هدف آن شروع یا ارتقای روابط برای تأثیرگذاری بر رفتار دیگران، بیان نظرات، اصلاح یا تغییر آن­هاست؛ فرانقش متنی که وظیفة متناسب­سازی پیام با توجه به دیگر عوامل متنی و برون متنی را داراست. پژوهش حاضر تلاش می­کند به­شیوة توصیفی – تحلیلی به این پرسش­ها پاسخ دهد که با توجه به جامعة آماری پژوهش، در ساختار متنی داستان­های کوتاه دهة 20، هر کدام از فرآیندهای زبانی چه کارکردی دارند؟ و با توجه به مبانی مطرح در فرانقش اندیشگانی و دیدگاه رئالیستی حاکم بر داستان­های کوتاه در دهة بیست، نویسندگان مرد چه تصویری از «زن» و «جایگاه اجتماعی وی» در این مقطع تاریخی ترسیم کرده­اند؟ ادبیات داستان کوتاه با تأکید بر «منش رئالیستی و واقع­گرایانة» خود همواره به دنبال تعریف جایگاهی برای حضور زنان و همچنین رهایی خود از محدودیت­های جنسیتی و خوانش­های مردسالارانه بوده است. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که بزرگ علوی، ابراهیم گلستان، محمود اعتمادزاده و جلال آل­احمد هر کدام در ساختار متنی داستان­­های کوتاه خود از انواع مختلف فرآیندهای زبانی برای ترسیم جایگاه اجتماعی مثبت زنان بهره گرفته­اند.

واژگان کلیدی: داستان­های کوتاه دهة 20، جایگاه اجتماعی زنان، رویکرد نقش­گرایی، فرانقش تجربی زبان.

 

1-مقدمه 

هر فردی برای بیان تجربیات خود از واژگان، عبارات و اصطلاحات منحصر­به­فرد استفاده می‌کند. انتخاب این واحدهای زبانی بسته به موقعیت اجتماعی و فرهنگی فرد، متفاوت است و این تفاوت در زبان نمودار می‌شود. هر تجربه‌ای از طریق زبان قابلیت معنادار شدن دارد؛ در­واقع، زبان بستری است برای نظریه‌پردازی دربارة تجربیات انسان و هم‌چنین منبعی است از واژگان ـ دستور برای ایفای این نقش. این فرانقش را فرانقش اندیشگانی می‌نامیم و آن را به دو گروه تجربی و منطقی تقسیم می‌کنیم(ر.ک: هالیدی و حسن، 1976: 8-4).

       سازۀ تجربی، محتوای کلام را به‌واسطۀ سازۀ منطقی هنگام بیان معناهای پیچیده‌تر در بندهای مرکب، رابطۀ میان دو بند مجاور را بیان می‌کند؛ در نتیجه این دو سازه مکمل یک‌دیگرند. سه عنصر در فرانقش اندیشگانی مورد بررسی قرار می‌گیرند: فرآیند، مشارکان فرآیند و عناصر حاشیه‌ای فرآیند.

در آثار ادبی و داستانی دوران معاصر چهرة زن به دو شکلِ شخصیت «فردی» و «اجتماعی» ترسیم شده است. «شخصیت اجتماعیِ» زن در روابط با خانواده، اقوام و گروه­های اجتماعی؛ و «شخصیت فردی» او در مسائل روحی و روانی فرد مثل «عشق» و «تنهایی» نمایان می­گردد. در ادبیات داستان کوتاه ایران نیز در ادوار مختلف تصاویر و چهره­های متفاوتی از زنان ارائه شده است.

این چهره گاهی قابلِ ­ستایش و گاهی منفور و گاه خاکستری است. بررسی ادبیات معاصر ایران پس از مشروطه، نشان از نقش و حضور فعّال و گستردة زنان در آثار ادبی دارد و بسیاری از نویسندگان و داستان‌نویسان معاصر یک یا چند شخصیت «زن» را در آثار داستانی خود به­کار گرفته‌اند؛ شخصیت‌هایی که هر کدام نمایانگر تیپ­های مختلف «زن» در آثار داستانی هستند که به­نوعی تصویر کلی از زن در جامعة ایران را در آن مقطع تاریخی ارائه می­دهند. مسئلة «جایگاه و حقوق زنان در جامعه» که در دوران معاصر به اشکال گوناگون و از زاویة تفکّرات مختلف، دربارة آن بحث، داوری و حتی منازعه شده، در ایران نیز این موضوع در حوزه­های فکری مختلفی مطرح شده است. از جمله در حوزة ادبیات داستان کوتاه است و «مطالعات ادبیِ زن­محور که براساس داستان­های معاصر انجام شده­اند، یکی از فضاهایی است که بازتاب­دهندة دنیای زنان در قالب نقدهای اجتماعی، فمینیستی و روان‌شناختی است» (دفتر پژوهش­های فرهنگی، 1369: 11).

انتقاد از جایگاه نامناسب زنان به­عنوان یکی از دو رکن اصلی جامعة انسانی در کنار مردان، همواره یکی از موضوعاتی است که در آثار نویسندگان زن و البته برخی از نویسندگان مرد مورد توجه قرار گرفته است. جایگاه نامناسبی که از آن می­توان به­عنوان یکی از اصلی­ترین موانع رشد و پیشرفت در جوامع مختلف یاد کرد. اغلب نویسندگانی که به این جایگاه انتقاد دارند با واکاوی این موضوع در آثار خود و از طریق روش‌های مختلفی از قبیل «تأکید بر جایگاه برجستة زنان در خانواده و اجتماع» و «خلق شخصیت­های آرمانی از میان طبقات مختلف زنان» به بیان دیدگاه­های خود و ابلاغ آن به خوانندگان پرداخته­اند. شعرا و نویسندگان هرکدام بخشی از آثار خود را به موضوع تربیت و آزادی زنان، تساوی حقوق آنان در جامعه و خانواده اختصاص دادند.

1-1-بیان مسئلة پژوهش

از مهم­ترین رویکردهای زبان­شناسی قرن بیستم می­توان به زبان­شناسی نقش­گرا اشاره کرد. در نیمة دوم این قرن دو دیدگاه عام و موازی با یکدیگر ایجاد شدند. یک دیدگاه مبتنی بر تبیین صوری زبان همچون پدیدة درون فردی و دیدگاه دیگر، مبیّن نقشی از زبان به­مثابة پدیدة بینافردی و اجتماعی بود. 

 از دیدگاه حق­شناس(1390) «زبان­شناسی نقش­گرا بر نقش زبان و نقش واحدهای ساختاری زبان تأکید می­کند و همچنین در مطالعات خود، ساختی فراتر از جمله یعنی متن را مورد بررسی قرار می­دهد. متن دارای قواعد و روابط ساختاری خاص خود است؛ مانند روابط انسجام، پیوستگی، مبتداسازی و گذرایی. انتخاب هر گزینه­ای در متن به انتخاب دیگری می­انجامد تا این­که به­صورت شبکه­ای نمود یابد» (حق‌شناس، 1390: 45) بنابراین، هر ویژگی متن در درون نظام زبان معنی می­یابد؛ یعنی هم متن و هم نظام زبانی باید در کانون توجه باشد.

«بنیان دستور هالیدی بر دو صفت استوار است: نظام­مند و نقش­گرا. هالیدی و حسن (1976) معتقدند دلیل نظام­مند بودن دستور نقش­گرا این است که زبان را شبکه­ای از نظام­ها یا به­عبارتی مجموعة مرتبطی از انتخاب­هایی می­داند که معنا را می­سازند. دلیل نقش­گرا بودن این دستور این است که تبیین هر واحد زبانی در آن با ارجاع به نقش ارتباطی کاربردی زبان میسر می­شود. هالیدی برای مطالعة دقیق­تر زبان، آن را در سه سطح مورد بررسی و تحلیل قرار می­دهد: فرانقش اندیشگانی، بینافردی و متنی. براساس فرانقش اندیشگانی ما زبان را به­کار می­بریم تا در مورد تجربیاتمان از جهان بیرون و نیز از جهان ذهنی خود سخن بگوییم و عناصر مؤثّر در زبان را توصیف کنیم. وظیفة فرانقش بینافردی مطالعة روابط میان گوینده و شنونده و چگونگی ایجاد تعامل میان آن­هاست. در­ همین­را­ستا، از زبان برای ارتباط با دیگر افراد و برقراری رابطه، استفاده می­شود. در فرانقش متنی به­شیوة سازماندهی پیام و کیفیت ایجاد آن پرداخته می­شود» (هالیدی و حسن، 1976: 5، به نقل از: مهاجر و نبوی، ۱۳۹۳: 35). 

پژوهش حاضر تلاش می­کند به­شیوة توصیفی – تحلیلی به این پرسش­ها پاسخ دهد که: با توجه به جامعة آماری پژوهش، در ساختار متنی داستان­های کوتاه دهة 20، کدام یک از فرآیندهای زبانی غلبة بیشتری دارند؟ همچنین با توجه به مبانی مطرح در فرانقش اندیشگانی و دیدگاه رئالیستی حاکم بر داستان کوتاه در دهة بیست، نویسندگان مرد چه تصویری از «زن» و «جایگاه اجتماعی وی» در این مقطع تاریخی ترسیم کرده­اند؟

 

2-1-پیشینة پژوهش

دستور نقش­گرا و وجوه سه­گانة آن به­عنوان ابزار دقیق سبک­شناسی برای بررسی برخی از آثار کلاسیک و معاصر نظم و نثر استفاده شده است. در برخی از این پژوهش­ها بر یک سطح از سطوح سه­گانة دستور نقش­گرا تأکید شده و در برخی دیگر، دو یا سه سطح مورد توجه قرار گرفته­اند. 

جهانی و حسینی (1399) در پژوهشی با عنوان «تحلیل فرانقش اندیشگانی شعر «خوان هشتم» از مهدی اخوان‌ثالث ... نشان دادند که اخوان در این شعر از فرآیندهای ذهنی و پس از آن فرآیندهای رابطه‌ای و کلامی بیش­ترین استفاده را کرده ‌است. شکل روایی داستان، حضور یک نقال در روایت و پس از آن حضور شاعر به­عنوان نقال یا راوی دوم، غلبۀ ساختار وصفی قصه و هم­چنین پیوند با داستان هفت­خوان رستم را می‌توان از مهم‌ترین دلایل کاربست این نوع فرآیندها در این شعر دانست. 

دلبری و صادقی­نیا (1396) در پژوهش خود افعال موجود شش داستان­ کوتاه زویا پیرزاد را به ترتیب در قالب شش فرآیند طبقه‌بندی کرده­­اند. یافته‌های این پژوهش نشان می­دهد که فرآیند مادی و سپس فرآیند رفتاری مشخصة سبک‌شناختی داستان­های پیرزاد است.

 منشی‌زاده و الهیان (1394) با کوشش در شناخت مؤلّفه­های بنیادین گلستان سعدی و تبیین ویژگی­های اصلی آن­ در ساخت و انتخاب انواع فرآیندها به این نتیجه رسیدند از آنجا که موضوع گلستان مربوط به انسان و روابط انسان­ها با هم است؛ فرآیند رفتاری بارزترین فرآیند در بوطیقای فکری سعدی است.

امیرخانلو (1394) پس از توصیف افعال غزلیات حافظ، به این نتیجه رسیده که کاربرد انواع فرآیندها در غزلیات حافظ، دارای دلایل خاصی است و نوع کاربرد آن­ها باید به­عنوان شاخصی سبکی لحاظ شود. 

صفاری (1396) در مقالة «تحلیل داستان دقوقی با نظریۀ زبان­شناسی فرآیند هالیدی» پس از بررسی فرآیندهای داستان به این نتیجه رسیده که بیشتر فرآیندها از نوع مادی است که نشانگر این است که با وجود این که محقّقان معتقدند این شعر تجربة معنوی مولوی است؛ از نظر روایت­شناسی، داستانی واقعی است.

غلامی و شیبانی اقدم (1397) داستان «پیرچنگی» و «شیر و نخجیران» را در مثنوی معنوی با توجه به نوع فرآیندها، تحلیل کرده­ و نشان داده­اند که هر یک از فرآیندها، ابعاد خاصی از شخصیت­ها را نمایش می­دهند مثلاً در داستان «پیر چنگی» با توجه به رؤیای صادقة «پیر چنگی» فرآیند ذهنی نمود بیشتری دارد از سوی دیگر، در داستان «شیر و نخجیران» برتری فرآیند کلامی و شیوة گفت­وگو به چشم می خورد.

گلی­زاده و حیات­داوودی (1400) در مقالة «فرآیندهای اندیشگانی در داستان پادشاه و کنیزک، سرودۀ مولوی بر مبنای دستور نقش­گرای هالیدی» به این نتیجه رسیده­اند که فرآیندهای مادی، کلامی و رابطه­ای بسامد بیشتری دارند و بر این اساس اغلب شخصیت­ها نقش گوینده، مخاطب، حامل و شناخته را دارند.

 

3-1-روش پژوهش

این پژوهش از نوع توصیفی-‌تحلیلی است که به­روش بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته است و برای گردآوری داده‌ها و اطّلاعات، از منابع کتابخانه‌ای و مجلات پژوهشی معتبرِ مورد نظر استفاده شده ‌است.

 

4-1-مبانی نظری پژوهش

1-4-1-دستور نقش­گرای نظام­مند؛ ابزاری برای تحلیل متن در سطح فرانقش­های زبان

بافت از اصطلاحاتی است که در دستور نقش­گرا مورد توجه واقع شده است. در سال 1928، مالینوفسکی مردم­شناس لهستانی اصطلاح بافت موقعیت را وضع کرد. به اعتقاد او، درک پاره­گفتارها تنها در بافت امکان­پذیر است. پس از آن، فرث توجه به فرهنگ را در مطالعة زبان لازم دانست. به نظر او وظیفة زبان مطالعة معنی است و معنی نیز محصول قرار گرفتن زبان در بافت است. آرای هالیدی تحت تأثیر نظریات مالینوفسکی و فرث است. در دستور نظام­مندِ هالیدی، «زبان یک نظام اجتماعی ـ نشانه­شناختی است؛ یعنی از یک طرف زبان، نظامی پیچیده از انتخاب­هاست و از ­طرف ­دیگر، این نظام وابسته به جنبه­های گوناگونی چون: فرهنگی، اجتماعی و تاریخی است و به­همین­دلیل است که زبان باید با توجه به بافت بررسی شود» (هالیدی و حسن، 1976: 4). در تعیین معنای واژگان در متن با دو نوع بافت زبانی و غیر زبانی مواجه هستیم. بافت زبانی محیطی است که جمله در آن ایجاد می­شود و می­توان بدون توجه به محیط خارج از زبان، معنای آن را دریافت. نقطة مقابل بافت زبانی، بافت غیرزبانی، اجتماعی یا بافت موقعیت است که بر تأثیر محیط غیرزبانی متن بر متن توجه دارد» (ایشانی، 139۵: 211).

نظریة نقش­گراي نظام­مند، یکی از رویکردهای کارآمد زبان­شناختی است که برای توصیف و تحلیل متن به­کار می­رود. در این رویکرد، برای تحلیل متن سه فرانقش اندیشگانی، بینافردي و متنی در­نظر گرفته می­شود. در این رویکرد، با بررسی ساختار جمله، انواع متفاوت فرآیندها و کارکرد آن در پیکرة گفتمانی و معنایی جمله تبیین می­گردد و بر­این­مبنا فرستنده، تجارب، اندیشه­ها و برداشت­هاي خویش را از حوادث و پدیده­هاي جهان بیرون و درون به مخاطب عرضه می­نماید (هالیدی و حسن، 1976: 4، به نقل از: علیرضایی، 1401: 12). در ­این ­رویکرد، بر­خلاف دیدگاه چامسکی و سایر زبان­شناسان، «زبان پدیده‌ای ذهنی نیست که در ذهن یک فرد وجود داشته باشد؛ بلکه پدیده‌ای اجتماعی و در معرض تغییر و تبدیل است. در دستور نقش­گرا، نظام واژگان دستور به­صورت مراتب سازمان‌بندی شده‌اند و تقسیم‌بندی زنجیرة کلام در سطوح و مراتب گوناگونی صورت می‌گیرد: جمله، بند، گروه، واژه و تکواژ. رابطة میان این واحدها به­گونه­ای است که هر واحدی از یک یا چند واحد مرتبة پایین‌تر از خود ساخته شده است. در پایین‌ترین مرتبه تکواژ و در بالاترین مرتبة این نظام، جمله قرار دارد» (ایشانی، 1395 :221).

معیار تحلیل در این نظریه «بند» است و نحوة چینش عناصر زبانی در بند بررسی می‌شود (هالیدی و حسن، 1976: 4):

جدول 1: ابعاد یا صورت­های نظم در زبان و اصول نظم­دهندة آن­ها در رویکرد نقش­گرایی هالیدی

بُعد	اصل	نظم­ها
ساختار(نظم هم­نشینی)	مرتبه	بند/ گروه یا عبارت/ واژه/ تکواژ
نظام (نظم جانشینی)	ظرافت	دستور/ واژگان {واژگان دستور}
لایه­بندی	بازنمایی	معناشناسی/ واژگان دستور/ واج-شناسی/ آواشناسی
موردپردازی	موردپردازی	پتانسیل/زیرپتانسیل یا نوع نمونه/ نمونه
فرانقش	فرانقش	اندیشگانی{منطقی/تجربی}، بینافردی/ متنی

2-4-1-فرانقش اندیشگانی/تجربی

«تجربیات انسان در قالب افکار و اعمال او ساخته می­شوند و در زبان انعکاس دارند؛ یعنی تفکّرات و کارهای ما در زبان بازتاب می­یابد که در دستور نقش­گرای هالیدی این نقش را، فرانقش اندیشگانی می­نامند. هریک از این فرانقش­ها با نظامی خاص ارتباط دارند؛ فرانقش اندیشگانی در نظام گذرایی، فرانقش بینافردی با وجهیت و فرانقش متنی در نظام مبتدا خبری نشان داده می­شود» (رضویان و احمدی، 1395: 350-343). فرانقش اندیشگانی بر دو نوع فرانقش تجربی و فرانقش منطقی است. در فرانقش تجربی، پیرامون فرآیندهای شش­گانه، مشارکان و عناصر پیرامونی بحث می­شود؛ اما در فرانقش منطقی روابط بین بندها مورد بررسی قرار می­گیرد (همانجا). در این پژوهش، بر کارکرد تجربی فرانقش اندیشگانی تأکید کرده­ایم تا به تفاوت میان گفتارنوشت و متن نوشتاری با توجه به فرآیندهای موجود در فرانقش تجربی دست یابیم. در فرانقش تجربی فرآیند به­صورت رخداد، کنش، احساس، گفتار، بود و نبود در قالب گروه­های فعلی تجلّی می­یابد. فرآیند، عامل تعیین­کنندة نوع و تعداد مشارکان است و با توجه به نوع و معنای هر فرآیند می­تواند یک، دو یا سه مشارک داشته باشد. برای مثال فرآیند «مردن» یک مشارک دارد؛ اما «دادن» دو مشارک. افعال لازم به اصطلاح یک ارزشی­اند؛ یعنی یک مشارک دارند و افعال متعدّی دو یا سه ارزشی­اند که دو یا سه مشارک در وقوع آن­ها دخالت دارد (وفایی و میلادی، 1399: 274 – 270).

    

3-4-1-نظام گذرایی و فرآیندهای زبانی 

نظام گذرایی ابزاری است که فرانقش تجربی را به­صورت فرآیندهای شش­گانه (مادی، ذهنی، رابطه­ای، رفتاری، کلامی و وجودی) نشان می­دهد. مسئلة اساسی این است که از طریق گذرایی، گزینش نظام­مند به­دست می­آید. این گزینش براساس انگیزه­های گوینده یا نویسنده از میان امکانات نظام زبان صورت می­­گیرد و به همین دلیل، الگو و نظام گذرایی به­عنوان ابزار روش­شناختی معتبر در سبک­شناسی متون مورد استفاده قرار می­گیرد. از منظر زبانی، تحلیل گذرایی، فراتر از گذرایی در دستور سنّتی است و نگاهی کاملاً معناگراست. این مفهوم به­و­اسطة یک بند و گزاره دربارة دنیایی بیان می­شود که در آن رخداد، موقعیت، رابطه یا صفت برخی مشارکان پیش­بینی می­شود. «ساختار گذرایی بیان می­کند چگونه ساختار زبانی، ایدئولوژی­هایی خاص را ایجاد می­نماید. از دید جامعه‌شناسی، نظام گذرایی نوعی درک در مورد جامعه، فرهنگ و ایدئولوژی ارائه می­کند» (غلامی و شیبانی­اقدم، ۱۳۹۷: ۶۹).

«در ساخت گذرایی، فرآیندها به دو دسته تقسیم می­شوند: اصلی و فرعی و هر یک از این دسته­ها، سه زیربخش دارند. فرآیندهای اصلی شامل: مادی، ذهنی و رابطه­ای است و فرآیندهای فرعی شامل: رفتاری، کلامی و وجودی. گزینش فعل یکی از سطوح انتخابی نویسنده است. فعل در حقیقت، نمایانگر زبانی شدن فرآیندها است؛ به­همین­خاطر نویسنده با توجه به معنایی که در ذهن دارد و چگونگی انتقال آن به خواننده، فعلی را انتخاب می­کند» (هالیدی و حسن، 1976: 12). به­همین­دلیل می­توان گفت: «گزینش فرآیندهای فعلی اتّفاقی نیست؛ بلکه بر مبنای مفهوم ذهنی نویسنده، ایجاد می­شود» (آقاگل­زاده، 1389: 218). مشارکان عوامل دست اندرکار فرآیندها هستند که براساس نوع فرآیند تعیین می­شوند. مشارکان می­توانند کنش‌گر، کنش­پذیر و بهره­ور باشند (فرآیند مادی)، و یا مدرک (فرآیند ذهنی)، گوینده (فرآیند کلامی)، رفتارگر (فرآیند رفتاری)، موجود (فرآیند وجودی) و شناخته و شناسا (فرآیند رابطه­ای) باشند(همان: 220).

 

1-3-4-1-فرآیندهای اصلی 

1-1-3-4-1-فرآیند مادی 

فرآیندهای مادی کارهای فیزیکی هستند که بر انجام کار یا رخداد واقعه­ای دلالت دارند؛ فعل­هایی مانند: اتّفاق افتادن، ساختن، نوشتن، رنگ کردن و... جزء فرآیندهای مادی هستند. این فرآیند گاه یک مشارک و زمانی دو مشارک می­تواند داشته باشد. کنش­گر که فرآیند را انجام می­دهد و کنش­پذیر که کنش با کمک کنش­گر بر آن واقع می­شود. این فرآیند به­ویژه نوعِ ارزشی آن، ارتباط مستقیمی با گذرایی دارد. نظام گذرایی می‌تواند چگونگی نظام دستوری ـ معنایی را در دریافت مفاهیم و ایدئولوژی­ها نشان ­دهد و نوع تفکّر و انگیزة نویسنده را آشکار کند (غلامی و شیبانی­اقدم، ۱۳۹۷: 71). «گذرایی بالا باعث می­شود که آن اثر بر مخاطب و خواننده تأثیر فراوانی داشته باشد»(هالیدی و حسن، 1976: 12، به نقل از: آقاگل­زاده، ۱۳۹۰: 29).

 

2-1-3-4-1-فرآیند ذهنی 

فرآیندهای ذهنی به تجربة ما از جهان خودمان مربوط می­شوند؛ در حالی­که فرآیندهای مادی به تجربة ما از جهان بیرون ارتباط دارند. این فرآیندها به احساس، ادراک و اندیشه مربوطند و در ایجاد آن­ها دو مشارک مدرک و پدیده نقش دارند. مدرک عنصری دارای شعور است و احساس، اندیشه و ادراک می­کند. آن­چه احساس و درک می­شود، پدیده گفته می­شود. فرآیندهای ذهنی با فعل­هایی مانند درک کردن، فکر کردن، تصمیم گرفتن، دوست داشتن، خواستن و ترسیدن همراه هستند. این فرآیند بر جنبه­های ذهنی، احساسی و شناختی انسان تمرکز دارد. «فرآیند ذهنی در بردارندۀ واکنش­های ذهنی (دوست داشتن، ترسیدن)، افعال حسی (دیدن، شنیدن) و شناخت (فکر کردن و اعتقاد داشتن) هستند» (تولان، ۱۳۸۶: ۱۹۹).

 

3-1-3-4-1-فرآیند رابطه­ای 

فرآیندهای رابطه­ای فرآیندهایی هستند که بر شناسایی و توصیف دلالت دارند. رابطه­ بین دو پدیده در قالب فرآیند رابطه­ای، با استفاده از فعل­های اسنادی (ربطی) و غالباً با فعل «بودن» بیان می­شود. این فرآیند دارای دو گونة شناسایی و وصفی است. در­گونة شناسایی نوعی رابطة هم­سانی در دو طرف رابطه دیده می­شود. دو مشارک آن شناخته و شناسا هستند که شناسا هویت شناخته را مشخص می­کند. «ویژگی گونة شناسایی این است که می­توان جای دو مشارک را با هم عوض کرد. در گونة وصفی، میان یک پدیده و یک صفت یا ویژگی، رابطه­ای برقرار می­شود و مشارکان آن حامل و شاخص هستند. این فرآیند با افعال ربطی همانند بودن، به­نظر رسیدن، تبدیل­شدن و... بیان می‌شوند» (صفایی، ۱۳۹۶: 98).

 

2-3-4-1-فرآیندهای فرعی 

1-2-3-4-1-فرآیند رفتاری 

این نوع فرآیند به رفتارهای جسمانی و روان­شناختی انسان مربوط می­شود. این فرآیند بین فرآیندهای ذهنی و مادی قرار دارد و یک مشارک به نام «رفتارگر» دارد. فعل­هایی مانند: نگاه کردن، لبخند زدن، نفس­کشیدن، آواز خواندن و نشستن جزء فرآیندهای رفتاری هستند. این فرآیند از دو ویژگی روان­شناختی و فیزیولوژیکی برخوردار است. وجود این فرآیند در یک متن نشان می­دهد که نویسنده به انسان به­عنوان موجودی جدای از جامعه توجه و دقّت دارد و بر فردیت انسان تأکید دارد (هالیدی و حسن، 1976: 36).

 

2-2-3-4-1-فرآیند کلامی 

فرآیندهای کلامی به­طور کلی شامل فرآیندهایی از نوع گفتن هستند. این فرآیندها بین فرآیندهای ذهنی و رابطه­ای قرار دارند. این فرآیند با افعالی مانند صحبت کردن، گزارش دادن، پرسیدن و دستور دادن بیان می­شوند. مشارکان فرآیند کلامی عبارتند از: گوینده؛ یعنی کسی که سخنی می­گوید. مخاطب؛ یعنی آن­که خطاب به او چیزی گفته می­شود و گفته؛ یعنی سخنی که بیان می­شود (تولان، ۱۳۸۶: ۱۹۹). وجود فرآیند کلامی در یک متن نشان­دهندة پویایی و تحرّک ساختار گفتمان است. 

 

3-2-3-4-1-فرآیند وجودی 

این فرآیندها، در مورد هست و نیست چیزی یا روی دادن اتفاقی سخن می­گویند و با فعل­هایی مانند وجود داشتن و باقی ماندن بیان می­شوند (هالیدی و حسن، 1976: 37). در این ساختار، وجودداشتن پدیده­های مادی و انتزاعی مورد توجه است. این فرآیند نمایان­گر حضور در یک موقعیت مکانی است.

 

2- بحث و تجزیه و تحلیل داده­ها

1-2-فرآیندهای «رفتاری و ذهنی»؛ ابزار ابراهیم گلستان برای بیان ترس­ها و تردیدهای زنانه

گلستان در بافت متنی آثار داستانی خود به اقتضای موضوع، از هر کدام از فرآیندهای زبانی با هدفی متفاوت بهره گرفته است. با توجه به اینکه محتوای داستان­های او بر عواطفی مانند: «ترس»، «وحشت»، «خوف» و هراس شکل گرفته است «فرآیندهای رفتاری» بیشترین بسامد را دارند و در مرتبة بعد نیز فرآیندهای ذهنی قرار دارند. «نوشتار گلستان در داستان­های کوتاه نوشتاری است مردانه- زنانه. به عبارت بهتر، تجربه و دغدغه­های هر دو جنس را فریاد زده است که این نهایت آرمان هر نویسنده­ای است» (تولان، 1386: 200). زنان در داستان­های گلستان دارای دو جایگاه­اند: 1)ترس و وحشت از گذشته­ای نامطلوب 2)هراس و خوف از آینده­ای نامعلوم و مبهم.

 نمودار 1: بسامد انواع فرآیندهای زبانی در مجموعه داستان کوتاه «آذر، ماه آخر پاییز» ابراهیم گلستان «با تأکید بر شیوه­های بازنمایی شخصیت­های زن»

 

«زنان در داستان­های مجموعه داستان کوتاهِ «آذر، ماه آخر پاییز» از امنیت عاطفی و روانی برخوردار نیستند. یا گذشته آن­ها را وحشت­زده کرده یا آیندة نامعین هراسی در وجود آنان افکنده است»(عسگری­حسنکلو، 1394: 94). گلستان سعی می­کند از طریق نشان­دادن تردیدها و تشویش­های ذهنی شخصیت­ها به­نوعی به واکاوی جریانات اجتماعی روز جامعه بپردازد که البته با نوعی واخوردگی و یأس پایان می­یابد. اغلب مبارزان یا سال­ها در زندان­های تاریک و سرد به سر می­برند و یا پس از مدّتی کشته می­شوند بدون آنکه حتی ذره­ای به آرمان­های خود دست یافته باشند. بنابراین، واضح است در جامعه­ای که حتی مردان هویت و استقلال شخصیتی ندارند زنان نمی­توانند جایگاهی لایق و رمانتیک داشته باشند و مجبورند در هاله­ای از ترس نسبت به گذشته و آینده فقط به سپری شدن روزها بیندیشند. مسلم است در چنین جامعه­ای حقوق زنان و امنیت روحی و روانی آن‌ها چندان ملاک نیست و او باید در هر موقعیتی خود را با شرایط حاکم وفق دهد.

 زبان گلستان زبان جامعه­ای است که از حالت سکون و خفقان بیرون آمده و با اندک فضای باز سیاسی­ای که ایجاد شده توانسته است جامعة خود را به تصویر بکشد و از لابه­لای سطرهای داستان و قصه­ها حقایق اجتماعی را بیان کند. ترس و واهمه همۀ افراد جامعه را در برمی­گیرد و در این میان فرقی بین دارا و ندار، ارباب و رعیت، کلفت و خانم خانه وجود ندارد. اینجاست که همة اقشار جامعه در کنار هم قرار می­گیرند و جامعۀ واقعی را به تصویر می­کشند. جامعه­ای که اطمینان و آرامشی در آن وجود ندارد و همه در برابر آن یکسانند و زیر سایة سنگین حکمت می­خواهند قد علم کنند؛ اما دلهره و ترسی که به جان جامعه است اجازۀ رهاشدن نمی­دهد. روز چون شب وحشت­زاست و مردم انتظار فاجعه­ای را می­کشد که چه بسا هیچ­گاه اتّفاق نمی­افتد.

زن در آثار گلستان از نوع زنان در داستان­ها و نوشته­های زنانه و فراتر می­رود و به­شیوة کاملاَ مدرنیستی و جدید تلاش می­کند تا دغدغة زن بودن را به­درستی به تصویر بکشد و به دور از شعارپردازی یا مظلوم­نمایی درد واقعی زنان را ترسیم کند. بنابراین «گلستان از طریق آثار، خود را از تن دادن و تسلیم شدن در برابر گفتمان غالب در ادبیات در رویارویی با مسئلة زن رها می­سازد و با نگاهی متفاوت به جهان زن، به بازنمایی دغدغه­ها، آرزوها، خواسته­ها و دنیای زنان می­پردازد. از این­رو، در روایت­ها و داستان­هایش از زن لکاته و یا فرشته خانگی اثری نیست» (صادقی، 1392: 80).

در دهة 20 ساختار و نظام جامعة ایران ساختاری ارباب-رعیتی دارد. این ویژگی در داستان کوتاه گلستان به­خوبی مشهود است و زینب در این نظام ارباب – رعیت به­عنوان کلفتِ خانواده، نمایندة قشر محروم جامعه، در خانة ارباب کار می­کند. از گذشته هراس دارد و این هراسِ دایمی جسم و روح او را آزار می­دهد. امنیت گذشتة او مورد هجوم قرار گرفته و ترسی ابدی بر روح او چنگ انداخته است. به همین دلیل، سایه­ها و تاریکی و صدا او را به وحشت و خیال می­اندازد. زینب در داستان «به دزدی رفته­ها» ترس را به خانم خانه نیز منتقل می­کند و شب، ­هنگامی که شوهرِ خانم از او علّت پریشانیِ زینب را می­پرسد زن، شوهر را نیز دچار ترس می­کند و اندک اندک ترس همة ساختمان را فرامی­گیرد:

«شوهر گفت: چیه؟ زن گفت: عزا گرفته. روی شوهر همچنان به کلفت بود. «چته؟» زن گفت: دیوونه شده. میگه ... آخه امروز صاحب خونه آخرش فرستاد ناودون رو درست کنن. زینب میگه عمله­ها تو شیروونی قایم شدن که شب بیان دزدی...» (گلستان، 1348: 17-16).

«برو به آقات بگو بره بگرده. بره ببینه دیگه. آخر اوّلش لابد سر وقت شما میان. از اطاقِ همسایۀ طبقۀ دوم، یک مرد صدا کرد: با کی حرف می­زنی سکینه؟ زینب باجیه­ آقا. حرف نردبونه. میگه عمله­ها هر دوتایی با نردبون توی شیرونی قایم شدن...» (همان: 14).

در «به دزدی رفته­ها» ترس زینب حاکی از بی­اعتمادی او نسبت به امنیت اجتماعی و عاطفی اوست. ترس از وقایع گذشته و تکرار آن روح او را به تلاطم افکنده و حاضر نیست دوباره آن را تجربه کند و به همین دلیل در تکاپوی ایجاد امنیت برای خود است و همین امر بیانگر تلاش زنان برای تغییر موقعیت و جایگاه خود در جامعه به هر روشی است. علاوه بر ترس و واهمة زنان نسبت به گذشته، گاهی آیندة مبهم و نامعلوم در دل شخصیت­ها ترس و واهمه ایجاد می­کند.  

 

2-2-کاربرد گستردة «فرآیندهای رابطه­ای» در داستان­های کوتاه «بزرگ علوی» با هدف توصیف ویژگی‌های زن اصیل ایرانی

«بزرگ علوی» نیز نسبت به پیشینیان و معاصران خود چهره­ای متفاوت از شخصیت­های زن در داستان­های خود ارائه داده است. با توجه به اینکه او بیشتر تلاش می­کند تا زیبایی درونی و روحی زنان را به تصویر بکشد و تنها به زیبایی آن­ها توجه نداشته باشد، بیش از هر چیز از «فرآیندهای رابطه­ای» با هدف توصیف این زیبایی­ها بهره گرفته است. کاربرد گستردة فرآیندهای رابطه­ای از یک­سو، ناشی از جنسیت زنانه شخصیت­ها است؛ زیرا علوی بیش از هر چیز سعی در توصیف و به تصویر کشیدن اوضاع اجتماعی عصر خود داشته­اند و از طریق این فرآیندها فضای حاکم بر عصر خود را به مخاطب شناساند­ه­ است. فرآیندهای رابطه­ای امکانی را فراهم می­کنند که نویسنده یا شاعر جزئیات بیشتری را در اختیار مخاطب قرار دهد و به این ترتیب، وی را با خود و اندیشة خود همراه سازد از سوی دیگر، نیز با توجه به اینکه زنان در داستان­های وی یاریگر و حامی مردان هستند و گاهی در برابر سختی­ها نسبت به مردان، بردبارتر هستند، فرآیندهای مادی نیز در بافت متنی داستان­های وی بسامد چشمگیری دارد. زنان در قالب این فرآیندها، زنانی کنشگر هستند.

 زنان در داستان­های کوتاه بزرگ علوی، ویژگی­های زیر را دارند: 1)توجه به زیبایی­های روحی زنان 2)توجه به خرافات و خرافه­پرستی 3)زنان به­عنوان انگیزه­های مقاومت مردان در زندان 4)بردباری بیشتر زنان در برابر سختی­ها نسبت به مردان.

نمودار 2: بسامد انواع فرآیندهای زبانی در مجموعه داستان­های کوتاه بزرگ علوی «با تأکید بر شیوه­های بازنمایی شخصیت­های زن»

 

در داستان­های کوتاهِ علوی انگیزة اغلب زندانیان برای زنده­ماندن عشق و علاقه به همسران و معشوقه­هایشان است و همین است که روزهای سخت زندان را برای آن­ها قابل تحمّل می‌سازد. در این داستان­های کوتاه، زنان به­عنوان نماد زندگی ارزش و احترام والایی دارند. بر خلاف بسیاری از نویسندگان این دوره که زن را بازیچۀ شهوت می­دانند و یا حتی نسبت به زن نظر منفی دارند نظر علوی نسبت به زن با مهری لطیف­آمیز همراه است. حتی کوچیک­خانم در داستان «پادنگ» هم اگر به سوی کئس آآ می­رود رفتار او نتیجة بی­مهریِ غلامحسین - شوهرش- است.

از بین قهرمانان داستان­های کوتاه علوی، شخصیت­های زن ممتازند. تعداد زیاد شخصیت­های دستۀ دوم در آثار علوی نشانگر احترام عمیقی است که نویسنده برای زنان وطنش قائل است و در این مسیر زبان ساده، بی­پیرایه و تخیّل نویسنده به مدد او می­شتابد. «در داستان­های کوتاه بزرگ علوی، مانند هدایت کم و بیش ساختار داستان کوتاه غربی به چشم می­خورد. زنان داستان­های او ساده و بدون آرایش لفظی است» (بهارلو، 1379: 30). در داستان­های علوی زنان و زیبایی آنان تا پایان و حتی تا ابد حفظ می­شود و تا پایان داستان حضوری مقدّس و امیددهنده دارند؛ البته این وجود سراسر زیبایی و تقدّس گاه دچار بی­مهری­هایی از سوی جامعه مردسالار می­شود. 

«غلامحسین تنها بود و با خواهرش گل­خنم با هم در یک خانۀ گالی پوشی زندگی می­کردند. صحیح است که کئس آآ هم به آن­ها کمک می­کرده است ولی خب اگر غلامحسین توی دکانش پشت ترازو وایساده و گل­خنم به سیر و پیاز و کاهو و آبدانی باغ سر می­زده، کئس آآ هم این طرف و آن طرف می­رفته، کارهای دیگرشان همیشه بی سر و سرانجام بوده. نه کسی را داشتند که به باغ میوه رسیدگی کند نه آدمی برای تلمبار بود که به پیله­ها سر بزند روی هم رفته این­ها همه­شان همیشه در عذاب بودند. موقع ناهار، نشاکاری لنگ بود. به­عقیدۀ گل­خنم تنها راه نجات این بود که غلامحسین کوچیک­خنم را که هر روز به دکان بقالی می­آمده و خرید می­کرده بگیرد...» (علوی، 1392: 15).

این طرز تفکّر و نگاه ابزاری به زن تا آنجاست که برای مرد همین بس که بداند یک زن توانایی ادارۀ امور خانه و باغ و... را دارد برای ازدواج گزینۀ مناسبی است و دیدن چهرۀ او، اخلاقیات، طرز تفکّر و چیزهایی از این قبیل اهمّیتی ندارند:

«غلامحسین اصلاً یک دفعه هم قبل از عروسی صورت کوچیک­خنم را ندیده بود ولی وقتی شنیده بود که کوچیک­خنم - که با خواهرش دوست شده بود – خوب سر پادنگ کار می­کرد آن­وقت به خودش گفت که دیگر حالا با عمویم صحبت کنم و صحبت هم کرد و در خانۀ گالی پوشی که تا به­حال سه نفر – غلامحسین و خواهرش در بالا خانه و کئس آآ در پایین خانه زندگی می­کردند یک نفر چهارم هم اضافه شد و آن کوچیک­خنم بود» (همان: 15).

در چنین خانه­ای، یک زن فرصت انتظار عشق و محبت نمی­یابد بلکه پا به پای مردان باید مردانگی کند در­ عین ­حالی­­که زن بودنش نیز باید در جای خود به اثبات برسد:

«کوچیک­خنم آبستن هم که بود می­بایست پادنگ بزند به­طوری ­که پهلوهایش همیشه درد می­کرد. غلامحسین ابدا به فکرش نمی­رسید ممکن است این کار به ضرر سلامتی بچه­اش تمام شود...» (همان: 18).

در داستان «پادنگ» علوی به شناختن روابطی می­پردازد که تنها شکل ساختاری آن رعایت شده. ازدواج­هایی که عشق و علاقه در آن جایگاهی ندارد و همان­طور که بیان شد بیشتر جنبۀ گره­گشایی امور زندگی دارد. زندگی کوچیک­خنم در این داستان با عشق و علاقه شکل نمی­گیرد. غلامحسین که حتی همسرش را قبل از ازدواج برای یک­بار هم ندیده است ذره­ای گرمی و نشاط در زندگی از او دیده نمی­شود. حرص پول او را مشغول روزمرگی­های زندگی کرده و اندک توجهی به زندگی و همسر خود ندارد:

«در این دو سالی که کوچیک­خنم در خانۀ غلامحسین بوده یک آب خوش از گلویش پایین نرفته و یا اقلاً همسایه­هایش این­طور می­گفتند. اهل محل همه دلشان به حال او می­سوخته. نه اینکه مثلاً وقتی می­دیدند که کوچیک­خانم تشت نشا را روی سرش گذاشته، چادرش را به کمر بسته و به طرف بیجار می­رود دلشان به حالش می­سوخت که چرا این زن باید کار به این سختی بکند. این­طور چیزها که دلسوزی نداشت ... مقصودم این است که به این چیزها اهمّیتی نمی­دادند؛ اما همان دخترها و همان زن­ها وقتی که به خانه برمی­گشتند و پاهایشان را لخت روی الو آتش می­گرفتند که جانی بگیرد ... یک نوازش مادر، یک لبخند پدر، یک بوسۀ شوهری بود که رنج و زحمت آن­ها حق­گذاری کند ... اما وضعیت کوچیک­خنم این­طور نبود. خواهر شوهرش که با او مثل کارد و پنیر بود. برای اینکه از وقتی کوچیک­خنم به خانۀ غلامحسین آمده بود وضعیت خانمی او داشت متزلزل می­شد» (همان: 17-16).

اگرچه زن­ها در درجة اوّل بر حسب زیبایی ظاهری مورد قضاوت قرار می­گیرند و در ترازوی زشت و زیبایی سنجیده می­شوند؛ اما گاهی هم بر خلاف عرف، زیبایی روحی و روانی آن­ها مورد توجه قرار می­گیرد. در داستان «ستارۀ دنباله­دار» ایرج یک مبارز سیاسی و انقلابی است و روزهای جوانی خود را دم خور زنان زیبا رو بوده است، اما اینک پس از تغییر و تحوّل فکری خود و روی آوردن به مبارزات انقلابی و سیاسی، به روشن از نظر ظاهری و دلربایی او توجه ندارد بلکه زیبایی فکر و روح روشن او را دلباخته و عاشق کرده است:

«این زیبایی­ا­ی که امروز جلوه­گری می­کرد با خوشگلی معمولی­ا­ش بسیار فرق داشت. شاید علّت این زیبایی و طراوت، خوشبختی­ای بود که بر او می­د­رخشید. خوشبختی یک دفعه، یک روز، چندین ساعت این دختر را زیر بال گرفته بود. البته با وجود این خوشگلی­اش ایرج را جلب نکرده. ایرج به خود می­بالید که یک نفر مرید پیدا کرده. اقلاً یک نفر آدم هست که می­تواند افکار آزادی­خواهی خودش را تبلیغ کند»(همان: 29).

تحمّل فضای زندان نیازمند انگیزه­ای قوی و دلیلی نیرومند است. اکثر زندانیان به شوق دیدار همسرشان روزها و شب­های جان­فرسای زندان را تاب می­آوردند تا بتوانند در کنار خانه و خانواده و همسرشان روزهای خوش و دل انگیزی را تجربه کنند: 

«من تو را دوست دارم به شرط آن­که مثل بچه های دیگر نباشی.» اکنون او در زندان می­کوشد با دیگران تفاوت داشته باشد. به خط کوفی می­نویسد. چشم­های خود را بزک می­کند و...» (دستغیب، 1358: 71- 70).

«ببولی جان من نمی­گویم که بی تو برای من زندگی میسّر نیست و من از فراغت می­میرم. نه این دروغ پرانی­ها را کنار بگذاریم. اما با تو یا بی تو زندگی برای من یکسان نیست. فرض کنیم که من آزاد شدم با تو. آه! چه نعمتی، چه سعادتی، چه لذّتی، چه خوشی؟ اما نه، نه، غیر ممکن است، من یک چنین خوش­بختی را تصوّر نمی­توانم بکنم...» (علوی، 1392: 67-66)

در داستان­های کوتاه علوی زن سرشار از عطر زندگی است حتی در شب­های تیرۀ زندان قصر نیز ستایشگر زیبایی زن و آهنگ موسیقی است. نیروی زندگانی در علوی می­جوشد. رومانتیسم او گرد اندیشۀ انزواجویی و بیزاری از اجتماع دور می­زند. او انسان به­ویژه عشق و زن را ستایش می­کند. او مبارزه می­نماید تا به مردم بیاموزد نیرویی در آن­هاست که اگر پرورش یابد جادو می­کند و این خوشبختی فعّال همراه با مهر بی­پایان او نسبت به زن وادارش می­کند با مرد بستیزد تا نه­تنها در زندان بلکه پس آن نیز منتظر معشوقه­اش باشد تا به او بپیوندد و امید به روزهای گرم و شور زندگی حمل روزهای سخت را آسان­تر سازد (دستغیب، 1358: 225 و نیز ر.ک: هاشمی، 1402: 117-115).

3-2-فرآیندهای «مادی» و «رفتاری» ابزاری برای ترسیم عواطف زنانه در داستان­های کوتاه اعتمادزاده 

«فرآیندهای مادی» در زمینة پردازش شخصیت­های زنانه در داستان­های کوتاه اعتمادزاده بیشترین میزان بسامد را نسبت به سایر فرآیندها دارند؛ اما شیوة کاربرد این فرآیندها و نقش زنان در آن­ها متفاوت است؛ به این معنا که، زنان در قالب این فرآیندها، بیشتر در نقش «کنش­پذیر» ظاهر شده­اند و چهره­ای منفعل از خود ارائه داده­اند. این زنان یا قربانی خیانت­های همسرانشان می­شوند، یا با رفتار سرد همسرانشان مواجه هستند و یا قربانی حسادت­های سایر زن­های اطراف خود هستند.

   «مقولة طلاق» در داستان­های کوتاه اعتمادزاده نسبت به معاصرانش نقش برجسته­تری دارد و یکی از راه­های گریز زنان و تسلیم آنان در شرایط نابسامان اجتماعی است. «در داستان­های کوتاه اعتمادزاده با دو نوع زن روبه رو هستیم. زنی فقیر و ساکت و صبور، مطیع و سربراه، محروم و بدبخت که در زندگی چاره­ای جز سازش ندارد و دیگر، زنی ثروتمند، بدجنس و خشن. نویسنده با خلق چنین زنانی فضایی سیاه و سفید برای آنان ترسیم کرده است اما در مجموع، جوانی زن محروم به دلیل فقر و بدبختی­اش بر باد رفته و زن ثروتمند هم ثمره­ای بیش از او در زندگی ندارد و همین ثروت و دارایی باعث شده بین آدم­ها خطی کشیده شود و یکی زیر نوار سفید به بدبختی خود بیندیشد و دیگری در تاریکی و ظلمت» (باقری، 1378: 277).

   برخی نمودهای جایگاه زنان در داستان­های کوتاه اعتمادزاده که بیشتر بر پایة نظام ارباب-رعیتی و مرد سالارانۀ جامعۀ روزگار اوست را می­توان در موارد ذیل خلاصه کرد: 1)بی­تفاوتی و سردی رفتار مردان نسبت به زنان 2)روحیۀ حسادت و بدبینی زنانه 3)خیانت و هوس بازی مردان 4)دیدگاه زنان نسبت به طلاق.

نمودار 3: بسامد انواع فرآیندهای زبانی در مجموعه داستان­های کوتاه محمود اعتمادزاده«با تأکید بر شیوه­های بازنمایی شخصیت­های زن»

 

«زندگانی در آن خانۀ تاریک و نمناک گالی­پوشی، در کنار یک شوهر پخمه که سرتاسرِ سال برای ماهی‌گیران شیلات کفش می دوزد و زین اسب تعمیر می­کند و در ماه تنها شصت تومان می­گیرد و همیشه بوی زنند چۀرم خام از او برمی‌آید و نه هرگز نشاط و خنده و نه جربزه دعوا دارد و بدتر از همه، شب تا سر بر بالین می­نهد خروپفش به آسمان می­رسد و دیگر تا صبح به هیچ بهانه چشم باز نمی­کند، بله زندگانی در کنار چنین شوهری، آن هم با زحمت و نگهداری و پرستاری از دو دختر و یک پسر، که همیشه در کشمکش و گریه هستند و یا در گوشۀ اتاق خوابیده­اند و تب دارند، کجا می­تواند دل خانمی را که در چهل و دو سالگی تازه لذّت جوانی را در رگ و پی خود حس می­کند راضی نگه دارد؟» (اعتمادزاده، 1327: 74)

«وقتی که نجف­قلی سرفه­کنان سر می­رسید و با هزاران آخ و اوخ، خودش را روی حصیر، پشت به بستۀ رختخواب می­انداخت و مثل بچه­های ننر از او چای و لاکو تقاضا می­کرد آن­وقت فاطمه­خانم از خشم و خجالت رنگش می­پرید و شانه هایش می­لرزید و به­طرز دردناکی حس می­کرد چه بدبخت شده است، و گیر چه شوهر احمق و ناجوری افتاده است و چه طراوت و نیرو و اشتهای جوانی که کنار این زبان بسته به مفت از دست داده است. مثل کسی که لباس به تنش خیلی تنگ باشد به­نظرش می­رسد که دارد خفه می­شود. این چه زندگی­ای است آخر؟ چرا برای رهایی خودش کاری نمی­کند» (همان: 78).

«فاطمه­خانم در این چهار ماهه هر­وقت که نجف­قلی را با محسن رو­به ­رو می­دید و صدای زمخت و شکسته و سخنان عامیانۀ یکی را با آواز نرم و طعنه آمیز و گفتار پر معنای دیگری می­سنجید و نگاه حسرت بارش از چانه ی باریک و لطیف و موهای خرمایی و لباس اتو کشیدۀ این یک سر و ریش نتراشیده و دست­های آلوده و رخت­های چرک و بدقوارۀ آن دیگری سیر می­کرد، فکرش متوجه این می­شد که یک روز بی­مقدمه و گفتگو از شوهرش طلاق بگیرد و شرش را از سر خود کم بکند» (همان: 79).

در داستان­های کوتاه اعتمادزاده گاه به زنانی بر می­خوریم که حسادت زنانه در آن­ها به انجام کارهایی خلاف عرف می­انجامد. حسادت کردن امری نیست که به میزان تحصیلات یا طبقۀ خاصی از افراد تعلّق داشته باشد. اینکه هر فردی می­تواند در برخورد با موقعیتی که از آن او نیست و برایش مطلوب و خواستنی است، به­وجود آید.

 در داستان «فاطمه­­خانم و عاشقش»، با وجود آنکه شخصیت اصلی داستان یعنی فاطمه­خانم از نظر تحصیلی فردی درس خوانده و تحصیل کرده است و از نظر مالی هم در رفاه نسبی قرار دارد؛ اما باز در برخورد با زندگی محسن، آموزگار روستا، حس حسادت او برانگیخته می­شود و نسبت به زن محسن دیدی منفی دارد. چرا که زن او را شایستۀ داشتن چنین همسری نمی­داند. او دلش می­خواهد همسر خودش هم درس خوانده بود و وجهۀ اجتماعی مناسب داشته و هم اینکه شور جوانی در او موج زند اما حال که چنین نیست نسبت به زن محسن احساس حسادت می­کند و در تمام نقشه­هایی که برای محسن و به­دست آوردن او می­کشد آسیه را با انواع و اقسام عیب­های داشته و نداشته تحقیر می­کند:

«اگر دستش برسد چشم­های زاغ او را با ناخن می­کند. بدبختِ گدای بی­سواد! دلش به همین خوش است که رنگ و رویی دارد. به همین می­نازد که بیست سالش هم نیست... خوب اگر او فاطمه­خانم است که می­داند چه­جور آسیه را به خاک بنشاند. کاری خواهد کرد که او هم مثل پدرش خودش را توی آب بیندازد» (همان: 76-77).

در داستان «زیور» از مجموعۀ پراکنده اگر چه زندگی زن و مردی را به تصویر می­کشد که عاشقانه یکدیگر را دوست دارند و عشق و محبت در زندگی آن­ها حاکم است و زن، زنی ایده­آل برای مرد زندگی­اش است، اما مرد به دنبال هوس­بازی خود با زیور، خدمتکار نوجوان خانه، رابطة پنهانی برقرار می­کند و زیور هم به­عنوان زنی از طبقة محروم جامعه در برابر مردِ خانه که در­واقع ارباب او محسوب می­شود اختیار و اراده­ای از خود ندارد و ناگزیر به تسلیم­شدن در برابر هوس­بازی­های ارباب خود است:

«مانند کرمی که در چوب نهفته است آرزوی زیور در دلم نشسته بود و آهسته و لجوجانه اراده و آزرم مرا از ریشه می­جوید. آخر به تنگ آمدم. برخاستم ... و این­بار خوب می­دانستم که چه می­خواهم. زیور در سایۀ خنک دالان پایین لمیده بود تا دید که من می­آیم به نیم­خیز نشست و بر دستش تکیه کرد و سر به زیر انداخت. چون نزدیک او رسیدم سر برداشت و نیم لبخندی آمیخته به ترس و امیدواری بر لبانش نمایان گشت. دستش را گرفتم... گفتم: بیا. بی هیچ سخن مانند بره­ای رام از پی من آمد. او را به یکی از اتاق­های زیرزمین بردم و در را بستم ... لذّتی کوتاه و سوزان مرا از او جدا ساخت. برخاستم و بی­اعتنا در را باز کردم و رفتم و شنیدم که زیور می‌گفت: امان از دست آقاها! مگر می­گذارند؟!» (اعتمادزاده، 1323: 19)

نویسندگان تقریباً در اکثر داستان­های کوتاه دهة 20 نویسندگان به­نوعی به مسئلة طلاق اشاره کرده‌اند. گاهی زنان به دلیل برخی محدودیت­های جسمانی، زیبا نبودن، ناتوانی در فرزندآوری، هوس­بازی مردانه و آمدن زنی جوان­تر و زیباتر به­عنوان هوو با طلاق­هایی جبرانه رو­به­رو می­شوند. در این­گونه موارد، طبیعی است که بعد از آن هم زندگی­ای روشن­تر و آینده­ای بهتر در انتظار آن­ها نخواهد بود. زیرا یا باید سرافکنده به خانۀ پدری باز می­گشتند و یا اینکه در خانۀ اربابان و صاحب منصبان به خدمتکاری مشغول می­شدند و این جدایی و طلاق، یک نوع جدایی از سر اجبار از طرف مقابل بود. در داستان­های اعتمادزاده نیز برخی از شخصیت­های زن داستان تحمّل شرایط زندگی خود را برنمی­تابند و خودشان خواهان جدایی و طلاق می‌شوند. در داستان «فاطمه­خانم و عاشقش» از مجموعة «به سوی مردم» فاطمه­خانم سردی رفتار و بی‌تفاوتی­های مرد زندگی خود را برنمی­تابد و به پشتوانة مال و اموالی که دارد آینده را بعد از جدایی برای خود روشن­تر می­بیند:

«گفتم زود باش بریم طلاقم بده. من دیگر نمی­خواهم در این خانه بمانم. نمی­خواهم با شما باشم. شما را که می بینم دلم به هم می­خورد. بخدا از شما بیزارم ... بیزار ... باری آن قدر بی­تابی کردم و بد ورد گفتم که فردا صبح رفتیم خانة ملا و سید غضنفر طلاقم داد و من با سه اشرفی که مهر من بود و پنج تومان نفقه سه ماه و ده روز دست دخترم زهرا را گرفتم و با اندک رخت و اثاثیه­ام رفتم و نزدیک سر قبر آقا. در یک کاروانسرا تنزل کردم» (همان: 48)

 

4-2-فرآیندهای «رابطه­ای» و «مادی» ابزار آل­احمد برای توصیف فقر و محرومیت اجتماعی زنان در داستان­های کوتاه

یکی از محورهای اصلی داستان­های کوتاه آل­احمد، مقوله زنان و پرداختن به مسائل آن­هاست. همواره به محروم بودن زنان از حقوق فردی و اجتماعی­شان اشاره می­کند و به دنبال برقراری مساوات میان مرد و زن است و از وضعیت موجود تحمیل شده به زنان که بار اصلی زندگی را به دوش می­کشند ناخرسند است.

   به­طورکلی در داستان­های کوتاه آل­احمد زنان سه چهرۀ متفاوت دارند: 1- زنان نجیب 2- زنان سنّت­زده و خرافی 3- زنان غربزده. در داستان­های کوتاه او زنانی از هر سه چهره دیده می­شوند و اغلب چنین شخصیت­هایی رو­به­روی هم قرار می­گیرند. «فرآیندهای رابطه­ای» و «ذهنی» ابزار اصلی آل­احمد برای ترسیم جایگاه اجتماعی زنان در عصر خود است. در ساختار متنی داستان­های کوتاه آل­احمد نشانی از زن­های کنشگر و فعّال نیست و تنها با زنانی سروکار داریم که از طریق ویژگی­هایی که به آن­ها نسبت داده شده توصیف می­شوند. این فرآیند ابزاری است در خدمت توصیف. نویسنده از این فرآیند بهره می‌گیرد تا بافت مورد نظر خود را بسازد و فضای دلخواه خود را توصیف کند.

 در جامعه­ای با معیارهای مردپسندانه هویت زن در طول زندگی با دو معیار شناخته می­شود. یکی ازدواج زود هنگام او و دیگری فرزنددار شدن­اش. گویی بعد از این دو قضیه دیگر رسالت او به پایان رسیده و اجازه دارد به­عنوان یک انسان زنده و البته بدون نظر و اندیشه و عقیده و تفکّری خاص به روزمرگی بپردازد. نمودهای جایگاه زنان در داستان­های کوتاه آل­احمد به موارد ذیل تقسیم می­شود:1)محرومیت­های جسمانی زنان 2)تقلید زنان طبقة سنّتی از زنان مرفه متجدّد 3)دین و سختگیری­های مذهبی 4)دغدغة ازدواج 5)خرافه­پرستی و اعتقاد به باورهای خرافی 6)عدم طراوت و تازگی و شادابی زنانه 7)مذهب گرایی زنان 8)فقر و بدبختی زنان.

نمودار 4: بسامد انواع فرآیندهای زبانی در مجموعه داستان­های کوتاه آل­احمد «با تأکید بر شیوه­های بازنمایی شخصیت­های زن»

 

آل­احمد در نگاهی فراگیر به برخی محرومیت­های اجتماعی و حتی جسمانی زنان جامعه می­پردازد. محرومیت­هایی که فلاکت­های خاص خود را به دنبال دارد. آل­احمد با ترسیم این فلاکت­زدگی و فقر فکری و اجتماعی جامعه به بی­پناهی زنان و وضعیت آنان در برابر طلاق می­پردازد. در داستان «بچه مردم» ما با نوعی دیگر از فقر فکری در حق زنان مواجهیم. زنی که همسرش او را طلاق داده و او را با یک فرزند رها شده. همسرِ جدیدش هم حاضر نیست از فرزند او مراقبت کند و زن مجبور است فرزندش را سر راه بگذارد:

«خوب چه می­توانستم بکنم؟ شوهرم حاضر نبود مرا با بچه نگه دارد. بچه که مال خودش نبود. مال شوهر قبلی­ام بود که طلاقم داده بود و حاضر هم نشده بود بچه را بگیرد. اگر کس دیگری جای من بود چه می­کرد؟ اگر این شوهرم هم طلاقم می­داد چه می­کردم ناچار بودم بچه را سر به نیست کنم» (آل­احمد، 1374: 77).

در آثار او همه نوع زنی وجود دارد. زن مرفه و درد نکشیدۀ جامعه، زن آسیب­دیده و محروم، زن نجیب و اصیل و ایده­آل و ... برای او باسواد بودن زنان و احقاق حقوق مادی و معنوی آنان و اصالت دادن به شخصیت زن که حافظ خانواده و جامعه است اهمّیت ویژه­ای دارد. به­نظر او تا زمانی که میان حقوق زن و مرد مساواتی وجود نداشته باشد جامعه نخواهد توانست به عدالت اجتماعی دست یابد. در داستان «گنج» از مجموعة «دید و بازدید» بتول که معلوم نیست از کجا و در چه خانواده­ای بزرگ شده اینک درگیر گرة کور بخت خود هست:

«اونوقتا تو محل ما یک دختر ترشیده­ای بود بهش بتول می­گفتن. راستش ما آخر نفهمیدیم از کجا پیداش شده بود... بیچاره بختش کور بود. خودش می­گفت: نمی­دونم، خدا عالمه شاید برام جادو جنبلی چیزی کرده باشن. من که کاری از دستم بر نمی­یادش. خدا خودش جزاشونو بده.» (آل­احمد، 1369: 28)

«بتول زودی دخترشو شوور داد. هر چی هم از بساط زندگی مونده بود جهاز کرد و بدرقۀ دخترش خونه شوور فرستاد. خونه نشیمنشم طلبکار» (همان: 35).

در داستان­های کوتاه آل­احمد با وجود آن که زنان اغلب جوان هستند؛ اما شور و سرزندگی و زیبایی زنانه در آن­ها کمتر دیده می­شود. اغلبِ زنان فربه و خسته از روزگار هستند که طراوت و شادابی یک زن جوان شهرنشین را ندارند و با زنان مرفه و شیک­پوش و حتی زنان طبقة متوسط هدایت تفاوتی اساسی دارند. زنانی که به اندک درشتی روزگار دهن به ناسزاگویی می­گشایند:

«زن چادر نمازی و امل­نمایی که نزدیک بود زیر درشکه برود و وقتی خود را کنار کشید چاک دهان خود را باز کرده بود، و هر چه خواسته بوده است به درشکه­چی گفته بوده...» (همان: 128).

« سه نفر زن با چادرنمازهای رنگ و رو رفته ... خود را به دیوار چسبانده بودند. یکی­شان گفت چند تا بچه داره! دیگری جواب داد: ده تا پسر و یه دونه دخترِ شوهر­دار. دو تا زن داره...» (همان: 174).

در داستان­های کوتاه آل­احمد گویی زنان در سایة فقر و بی­پولی همه چیز خود را از دست می­دهند؛ آنان حتی زیبایی و طراوت و زنانگی خود را فدای روزها و ساعت­های بیچارگی خود می­کنند و روزگار به آن­ها فرصتی برای زن بودن نمی­دهد. انگار زمانه هم زن­ستیز شده و با چنگال­های مردانۀ خود، زنان را در آسیاب خود پیر و خسته می­کند:

«در میان چشم­های خسته او که از لای پلک­های خسته­تری به بیرون می­نگریست همه چیز را دریافتم که در ته چشم­های بی­رمقش دریایی از غم و اندوه، از حسرت و درد، از آرزوها و امیدهای تباه شده موج می­زند که هر دم ممکن بود به صورت اشک از پلک‌های او سرازیر شود» (همان: 25).

البته گاهی میان این همه زنِ بدبخت و زجر­کشیدۀ روزگار، زنی هم پیدا می­شود که جبروتی از مقام و منصب شوهرش بهم رسانده و میان زنان دیگر سرو گردنی بالاتر است؛ اما با همة امتیاز طبقاتی و رفاهی نسبی نسبت به دیگر زنان، امکاناتی فراتر از آن­ها ندارد. در همین گرمابه­های عمومی حمام می­کند و در همین کوچه­های فقر زده روز را به شب می­رساند؛ اما در مجموع زن روزگار خود را درک می­کند و یکه­تازی و غرور خاصی ندارد:

«این مهرانگیز خانم زن یک عضو رتبه دو اداری بود که به این حمام می­آمد و فقط تاس و مشربه­اش کمی از آن دیگران بیشتر آب می­گرفت...» (همان: 113-112).

«حرف من قابلیت شما را نداره اما هرچه باشه گیسم سفید شده می­تونم دو سه کلام پیرانه به شما بگم. مهرانگیز­خانم گویا برای چند دقیقه هم که شده موقعیت بزرگ اجتماعی خود را در میان این همه زن بی­کس و کار فراموش کرد... و باد و بروت خود را کاملاً از دست داده بود پیش از پیش موقعیت مهم خود را فراموش کرد و با دهان باز پرسید: راست می­گی؟ دروغم چیه خانم­جون ...» (همان: 117).

در داستان «لاک صورتی» از مجموعة «سه تار» احساسات و عواطف یک زن درگیر جامعۀ مردسالار می­شود. در داستان «بچه­مردم» حس مادر­بودن یک زن ندیده گرفته شد و فقر و بی­کسی باعث می­گردد او تنها فرزند خود را در میدان شهر رها کند. در داستان «لاک صورتی» باز هم فقر، احساسات زنانه را هدف می­گیرد. هاجر زن یک مردِ دست­فروش و تهی­دستی است و حس زنانگی او در سایة فقر رنگ می­بازد:

«خریدی؟ چی چی رو؟ با پول کی؟ هاه؟ من یه صبح تا ظهر پای ماشینای شمرون وایسادم تا یه شوفر دلش به رحم بیاد منو مجانی به شهر بیاره. اونوقت تو رفتی بیس دو چار زار دادی مانیکور خریدی که جلو چشم نامحرم قر بدی؟ بیس دو چار زار ... پول از کجا آوردی؟ از فاسقت؟... – خجالت بکش بی­غیرت. کمرت بزنه اون نمازایی که می­خونی. باز می­خوای کفر منو بالا بیاری؛ خب پول خودم بود خریدم دیگه. چی از جونم می­خوای؟ - غلط کردی خریدی. خجالتم نمی­کشه! مگه پول از سر قبر بابات آورده بودی یالا بگو ببینم پول از کجا آورده بودی؟- هاجر فریاد زد به تو چه؟- به من چه؟ ... هه! هه! به توچه! بله؟ زنیکه لجاره! حالا حالیت می­کنم و او را به زیر مشت و لگد انداخت ... اوستا رجبعلی حافظ را به کناری انداخت. از روی بساط سماور شلنگ برداشت و خود را رساند – چند تا یاالله بلند گفت و وارد شد ...» (آل­احمد، 1357: 20-19).

 

3-نتیجه­گیری

یافته­های پژوهش حاکی از آن است که هر کدام از نویسندگان مرد در دهة بیست، با توجه به دیدگاهی که نسبت به زنان و جایگاه اجتماعی آنان دارند، تصویری متفاوت از این شخصیت­ها در آثار داستانی خود ترسیم کرده‌اند. ابراهیم گلستان بر بازنمایی عواطف زنانه از قبیل: ترس، تردید و حیرت تأکید دارد و بزرگ علوی علاوه بر زیبایی ظاهری، زیبایی درونی و روحی این زنان را مورد توجه قرار داده است و آن­ها بر خلاف زنان داستان­های گلستان و اعتمادزاده، زنانی مقاوم و انگیزه­دهنده هستند.

 زنان در داستان­های کوتاه اعتمادزاده با توجه به نظام ارباب – رعیتی حاکم بر عصر مؤلّف، زنانی منفعل و تسلیم هستند و طبیعی است که نمی­توانند مانند زنان داستان­های کوتاه علوی انگیزه­بخش و امید­دهنده باشند و در نهایت آل‌احمد، زنانی تنگدست، فقیر و شکننده را معرفی کرده که چون زنان داستان­های کوتاه گلستان و اعتمادزاده آماج محرومیت­های اجتماعی – اقتصادی قرار گرفته­اند. با توجه به این دیدگاه­های متفاوت، شیوة کاربرد متفاوت فرآیندهای زبانی در بافت متنی داستان­های این نویسندگان نیز به­وضوح مشخص است. 

در داستان­های کوتاه گلستان، با توجه به اینکه محتوای داستان­ها بر عواطفِ زنانه شکل گرفته، «فرآیندهای رفتاری» بیشترین بسامد را دارند و در مرتبة بعد نیز «فرآیندهای ذهنی» قرار دارند. در داستان­های کوتاه بزرگ علوی، از «فرآیندهای رابطه­ای» با هدف توصیف این زیبایی­ها بهره گرفته شده است؛ زیرا علوی بیش از هر چیز سعی در توصیف و به­تصویر کشیدن اوضاع اجتماعی عصر خود داشته­ و از طریق این فرآیندها فضای حاکم بر عصر خود را به مخاطب شناساند­ه­ است. فرآیندهای رابطه­ای، امکانی را فراهم می­کنند که نویسنده یا شاعر جزئیات بیشتری را در اختیار مخاطب قرار دهد و به این ترتیب، وی را با خود و اندیشة خود همراه سازد. از ­سوی ­دیگر نیز، با توجه به اینکه زنان در داستان­های وی یاریگر و حامی مردان هستند و گاهی در برابر سختی­ها نسبت به مردان، بردبارترند، فرآیندهای مادی نیز در بافت متنی داستان­های وی بسامد چشمگیری دارد.

 زنان در قالب این فرآیندها، زنانی کنش­گر هستند که نشانی از انفعال زنانه در آن­ها مشاهده نمی­شود. «فرآیندهای مادی» در زمینة پردازش شخصیت­های زنانه در داستان­های کوتاه اعتمادزاده بیشترین میزان بسامد را نسبت به سایر فرآیندها دارند؛ اما شیوة کاربرد این فرآیندها و نقش زنان در آن­ها متفاوت است به این معنا که زنان در قالب این فرآیندها، بیشتر در نقش «کنش­پذیر» ظاهر شده­اند و چهره­ای منفعل از خود ارائه داده­اند. این زنان یا قربانی خیانت­های همسرانشان می­شوند، یا با رفتار سرد همسرانشان مواجه می­گردند و یا قربانی حسادت­های سایر زن­های اطراف خود می­شوند. «فرآیندهای رابطه­ای» و «ذهنی» ابزار اصلی آل­احمد برای ترسیم جایگاه اجتماعی زنان در عصر خود است. در ساختار متنی داستان­های آل­احمد نشانی از زن­های کنشگر و فعّال نیست و تنها با زنانی سروکار داریم که از طریق ویژگی­هایی که به آن­ها نسبت داده شده توصیف می­شوند.

 

منابع

کتا­ب­ها

1- آل­احمد، جلال، (1357)، سه تار، تهران: فردوس.

2- ____________، (1369)، دید و بازدید، تهران: پاییز.

3-_____________، (1374)، بچۀ مردم، چاپ دوم، تهران: ققنوس.

4-اعتماد­زاده، محمود، (1323)، پراکنده، تهران: آگاه.

5-________________، (1327)، به­سوی مردم، تهران: شعله­ور.

6-ایشانی، طاهره، (۱۳۹۵)، نظریة انسجام و پیوستگی و کاربست آن در تحلیل متون (غزل حافظ و سعدی)، تهران: دانشگاه خوارزمی.

7-باقری‌، نرگس، (1387)، زنان در داستان: قهرمانان زن در داستان­های زنان داستان­نویس، تهران: مروارید.

8-بزرگ علوی، سید مجتبی، (1392)، ورق­پاره­های زندان، چاپ سوم، تهران: نگاه.

9- بهارلو، محمّد، (1372)، داستان کوتاه ایران، تهران: طرح نو.

10-تولان، مایکل، (۱۳۸۶)، روایت­شناسی؛ درآمدی زبان­شناختی – انتقادی، ترجمة سیدفاطمه علوی و فاطمه نعمتی، تهران: سمت.

11-حق­شناس، علی­محمّد، (۱۳۹۰)، زبان و ادب فارسی در گذرگاه سنّت و مدرنیته، تهران: آگاه.

12-عبدالعلی، دستغیب، (1358)، نقد آثار بزرگ علوی، تهران: فرزانه.

13-دفتر پژوهش­های فرهنگی(1369)، حیات اجتماعی زن در تاریخ ایران، تهران: امیرکبیر.

14-صادقی، لیلا، (1392)، نشانه­شناسی و نقد ادبیات داستانی معاصر نقد و بررسی آثار ابراهیم گلستان و جلال آل­احمد، تهران: سخن.

15-عسگری حسنکلو، عسگر، (1394)، زمانه و آدم­هایش (نقد داستان­های ابراهیم گلستان)، تهران: اختران.

16-گلستان، ابراهیم، (1348)، مجموعه داستان کوتاهِ آذر، ماه آخر پاییز، چاپ دوم، تهران: روزن.

17-مهاجر، مهران و نبوی، محمّد، (1393)، به­سوی زبان­شناسی شعر، تهران: مرکز.

18-هالیدی، مایکل و حسن، رقیه، (1976)، زبان، بافت و متن، ترجمۀ مجتبی منشی­زاده و طاهره ایشانی، تهران: نشر علمی.

 

مقالات

1-آقاگل­زاده، فردوس و دیگران، (۱۳۹۰)، سبک­شناسی داستان براساس فعل: رویکرد نقش­گرا، سبک­شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال۴. شمارۀ اوّل، شمارۀ پیاپی :۲54-244.

2-رضویان، حسین و احمدی، شیوا، (1395)، «نگاهی به نقش جنسیت نویسنده در ارائۀ جزئیات داستان بر اساس دستور نقش­گرا» دو ماهنامۀ جستارهای زبانی، شمارۀ34: 370-343.

3-صفایی، ایمان، (1396)، «بررسی نقش ویژگی­های شخصیت مرزی و حساسیت به طرد در پیش­بینی عضویت در شبکه­های اجتماعی»، پژوهش در سلامت روان­شناختی»، دورۀ11، شمارۀ4، صص42-31.

4-علیرضایی، کرم و دیگران، (1401)، «بررسی عناصر انسجام متن در منظومۀ برزونامۀ کهن شمس­الدین محمّد کوسج بر­اساس نظریۀ هالیدی و حسن»، فصل­نامۀ جستارنامۀ ادبیات تطبیقی، سال6، شمارۀ 20:26-1.

5-غلامی، راحله، شیبانی­اقدم، اشرف، (1397)، «سبک زبان و مطالعۀ نمود معنایی آن در شخصیت­پردازی دو داستان از مثنوی معنوی بر­اساس فرانقش­های نظام گذرایی»، مطالعات نقد ادبی، دورۀ 13، شمارۀ47، صص 82-61.

6-وفایی، عباسعلی و میلادی، فرشته، (۱۳۹۹)، بررسی جایگاه تجربه­گر در نظام فکری اشراقی بر مبنای فرانقش اندیشگانی، در رسائل لغت موران و صفیر سیمرغ، ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، سال۱۶، شمارۀ ۵۹، صص 296-271.

7-هاشمی، نجمه و دیگران، (1402) «بررسی و مقایسۀ شیوه­های بازنمایی جایگاه اجتماعی« شخصیت­های زن» در داستان­های کوتاه دهه بیست با تکیه بر آثار محمود اعتمادزاده، بزرگ علوی و ابراهیم گلستان»، فصل­نامۀ جستارنامۀ ادبیات تطبیقی، دورۀ7، شمارۀ 25، صص175-106.

 

 

 

1

 

---