تحلیل مقایسهای دریافت و پاسداشت لحظه در تفکر خیامی و نگره بودایی

محورهای موضوعی : اسطوره

مصطفی گرجی ¹ , فاطمه کوپا ² , زهره تمیم داری ³

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
3 - دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

تاریخ دریافت : 1393/08/12 تاریخ پذیرش : 1394/03/18 تاریخ انتشار : 1394/05/01

کلید واژه: آگاهی, زمان, بودا, لحظه, خیام,

چکیده مقاله :

در میان متفکرانی که درباره مسأله گذر زمان تأمل جدی کرده‌اند و بر تمرکز بر لحظه تأکید ویژه‌ای داشته‌اند؛ بودا و خیام از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردارند. در این پژوهش ابتدا مبنای اندیشگی این دو متفکر را درباره زمان و جهان بررسی کرده‌ایم و سپس با توجه به عناصری مانند مرگ، بیماری، زوال، حیات پس از مرگ، رنج و لذت و ... به تبیین دیدگاه بودا و خیام از لحظه پرداخته‌ایم. در تبیین عوامل رویکرد خیام و بودا به لحظه یا دم و دلایل پاسداشت آن و تفاوت‌های نگره‌ای این دو به مسأله زمان، باید گفت که خیام به گریز از آگاهی در بستر لحظه باور دارد تا از فکر فرجام لحظه و عاقبت کار آدمی بگریزد؛ لذا دیدگاه وی با لذت‌گرایی پیوند می‌یابد؛ اما تبیین بودا از لحظه ژرفا و عمق بیشتری دارد و با دیدگاه وی نسبت به آگاهی، شناخت و کلیت هستی پیوند می‌خورد. همچنین حاصل پژوهش حاضر نشان می‌دهد که اگرچه هر دو به تقلیل مرارت و کاستن رنج معتقدند، تفاوت نگاه آنها به رنجی که از گذر زمان و ناپایداری آنات ناشی می‌شود، باعث شده که آنان نسبت به شیوه کاهش این ر نج مواضع متفاوتی اتخاذ کنند.

چکیده انگلیسی:

Buddā and Khayyām have a prominent place among thinkers who have seriously meditated upon "passing of time" and the concept of "instant". The present article tries to study the concepts of time and universe and to interpret the notion of instant, regarding to subjects like death, pain and pleasure, in their thoughts. Khayyām inclines to escape from consciousness in order to overcome destiny; he seizes the day and treasures the present moment and leading to hedonism in the end. But Buddā has a deep interpretation of "the instant" and "the moment" that is rooted in his ideas about consciousness and whole reality. Although both of them believe to decreasing pain and suffering, but they choose different ways to achieve it, because they have different view about pain resulting from passing of time and instability of instants.    

منابع و مأخذ:

 

آرمسترانگ، کرن. 1387. بودا. ترجمه نسترن پاشایی. تهران: فراروان.

ابرمز، ام.اچ. 1387. فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی. ترجمه سعید سبزیان. تهران: رهنما.

امین‌پور، قیصر. 1388. آینه‌های ناگهان. چ پانزدهم. تهران: افق.

پاشایی، ع. 1383 الف. بودا (زندگی بودا، آیین او و انجمن رهروان او؛ گزارش متن‌های کانون پالی). ویرایش سوم. تهران: نگاه معاصر.

ـــــــــ. 1383ب. چنین گوید او، ایتی ووتّکه (متن کهن بودایی). قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

ــــــــ. 1386. پژوهشی در سوره نیلوفر. تهران: فراروان.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1379. دیوان حافظ. به کوشش سید صادق سجادی و علی بهرامیان. تهران: فکر روز.

حسام‌پور، سعید و کاووس حسن‌لی. 1383. «زمان گذران در نگاه بی‌قرار خیام». نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تبریز. ش192. صص17-44.

خاتمی، احمد. 1387. «این کوزه‌گر دهر (بررسی اجمالی اندیشه‌های کلامی خیام بر اساس رباعیات)». کتاب ماه ادبیات. ش 13. صص76 -87.

خیام، عمربن ابراهیم. 1378. رباعیات خیام. تصحیح، مقدمه و حواشی محمد‌علی فروغی و قاسم غنی. به کوشش بهاء الدین خرمشاهی. تهران: ناهید.

داد، سیما. 1383. فرهنگ اصطلاحات ادبی. چ دوم. تهران: مروارید.

دهخدا، علی اکبر 1382. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

دینانی (ابراهیمی)، غلامحسین.1391. مستی و هستی. تهران: اطلاعات.

رحمدل، غلامرضا. 1386. «مقایسه اغتنام فرصت در اندیشه‌های حافظ و خیام»، فصلنامه ادب‌پژوهی دانشگاه گیلان. ش دوم. صص117-141.

زروانی، مجتبی و ندا خوشقرانی.1390. «بررسی تطبیقی خاستگاه و غایت رنج در آموزه‌های بودا و عهدین»، فصلنامه اندیشه دینی، دانشگاه شیراز. ش 41. صص81-106.

سپهری، سهراب. 1390. هشت کتاب. تهران: مروارید.

شایگان، داریوش. 1356. ادیان و مکتب‌های فلسفی هند. ج اول. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــ. 1388. بت‌های ذهنی و خاطره ازلی. چ هفتم. تهران: امیرکبیر.

شجاری، مرتضی. 1388. «زمان در عرفان اسلامی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران جنوب). ش 14. 67-98

شمیسا، سیروس. 1380. سبک شناسی شعر. چ هفتم. تهران: میترا.

ـــــــــــــ. 1378. نقد ادبی. تهران: میترا.

ــــــــــــ. 1388. یادداشت‌های حافظ. تهران: علم.

کاظمی، بهروز طهماسب. 1381. تأثیرات بودا در صوفیه (مکتب خراسان). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.

عدلی، محمدرضا. 1392. صوفیان و بوداییان (سیری در تصوف و رهبانیت بودایی). تهران: هرمس.

علوی، رضا. 1386. بودا و سروده‌هایش «راه حق» دماپادا (متن بودایی). چ دوم. تهران: فرزان روز.

فاطمی، محسن. 1392. «آرامش در زندگی‌های مدرن» (مصاحبه)، روزنامه ایران. (12/12/1392). ص 9.

فنایی اشکوری، محمد. 1385. «حرکت جوهری و تجدید امثال»، معرفت فلسفی. سال سوم. ش 4. صص 11-43.

قربانی، نیما. 1392. من به روایت من. تهران: بینش نو.

کاویانی، حسین و همکاران. 1384. «اثر‌بخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی (MBCT) در کاهش افکار خودآیند منفی، نگرش ناکارآمد، (افسردگی و اضطراب: پی‌گیری 60 روزه»، فصلنامه تازه‌های علوم‌شناختی. ش1. صص 49-59.

کرین ربکا. 1391. درمان‌شناختی مبتنی بر حضور ذهن. ترجمه پروانه محمد خانی و همکاران. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.

گرجی، مصطفی. 1387. «بررسی ماهیت و مفهوم درد و رنج در اشعار قیصر امین‌پور (دردهای پنهانی)»، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های ادبی. ش20. صص 107-130.

ملایری، محمد حسین. 1382. «مطالعه تطبیقی روانشناسی بودسیم و روانشناسی اگزیستانس»، نشریه سروش اندیشه. ش5. صص 144-209.

ناس، جان. 1348. تاریخ جامع ادیان. ترجمه علی اصغر حکمت. چ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.

نجفی افرا، مهدی. 1382. حرکت و زمان در فلسفه. تهران: روزنه.

هدایت، جهانگیر. 1382. خیام صادق (مجموعه آثار صادق هدایت درباره خیام). چ دوم. تهران: چشمه.

English sources

Buswell Robert E .2003. Encyclopedia of Buddhism. Vol. II.new York: jale.

Bodhi, Bhikkhu.1994.The Noble Eightfold Path; The Way to the End of Suffering. Australia: Buddha Dharma Education Association Inc.

Rahula, W alpola.1974 .What the Buddha Taught .New York: Grove Press.

 

References ’Adli, Mohammad Rezaa. (2013/1392SH). Soufiyān va Boudā’iyān (seiri dar tasavvof-e eslāmi va rohbāniyyat-e boudā’ei). Tehran: Hermes. ’Alavi, Rezā. (2007/1386SH). Boudā va soroudeh-hā-yash “rāh-e hagh” domāpādā (matn-e bouda’ei). 2nd ed. Tehran: Farzān Rouz. Abrams, Meyer Howard. (2008/1387SH). Farhang-e tousifi-ye estelāhāt-e adabi (A glossary of literary terms). Tr. by Sa'eid Sabziyān. Tehran: Rahnemā. Amin-Pour, Gheisar. (2009/1388SH). Ayeneh-hā-ye nāgahan. 15th ed. Tehran: Ofogh. Armstrong, Karen. (2008/1387SH). Boudā (Buddha). Tr. by Nastaran Pāshāei. Tehran: Farā-ravān. Bodhi, Bhikkhu. (1994). The Noble Eightfold Path; The Way to the End of Suffering. Australia: Buddha Dharma Education Association Inc. Crane, Rebecca. (2012/1391SH). Darmān shenākhti Mobtani bar hozour-e zehn (Mindfulness-based cognitive therapy: distinctive features). Tr. by Parvāneh Mohammad Khāni and et. al. Tehran: Dāneshgāh-e Oloum-e Behzisti va Tavān-bakhshi. Dād, Simā. (2004/1383SH). Farhang-e estelāhāt-e adabi. 2nd ed. Tehran: Morvārid. Ebrāhimi Dināni, Gholām-Hossein. (2011/1391SH). Masti o hasti. Tehran: Ettelā’āt. Fanā’ei Eshkavari, Mohammad. (2006/1385SH). “Harekat-e jouhari va tajdid-e amsāl”. Ma’refat-e Falsafi. Year 3. No. 4. Pp. 11-43. Fātemi, Mohsen. (2013/1392SH). “Ārāmesh dar zendegi-hā-ye modern”. (interview). Iran Newspaper. (1392/12/12). P. 9. Ghorbāni, Nimā. (2013/1392SH). Man be revāyat-e man. Tehran: Binesh-e Now. Gorji, Mostafā. (2008/1387SH). “Barresi-ye māhiyyat va mafhoum-e dard o ranj dar ash’ār-e Gheisar Amin-pour (dard-hā-ye penhāni)”. The Quarterly Journal of Pazhouhesh-hā-ye Adabi. No. 20. Pp. 107- 130. Hāfez Shirāzi, Shams-oddin Mohammad. (2000/1379SH). Divān-e Hāfez. With the efforts of Seyyed Sādegh Sajjādi va ’Ali Bahrāmiyān. Tehran: Fekr-e Rouz. س 11 –ش 14 – تابستان 49 تحلیل مقایسهای دریافت و پاسداشت لجظه در تفکر خیامی... /261 Hedāyat, Jahāngir. (2003/1382SH). Khayyām-e Sādegh (majmou’ehye āsār-e Sādegh Hedāyat darbāreh-ye Khayyām). 2nd ed. Tehran: Cheshmeh. Hesām-Pour, Sa’eid va Kavous Hasanli. (2004/1383SH). “Zamān-e gozarān dar negāh-e bigharār-e Khayyām”. The Journal of Humanities and Literature Faculty. Tabriz University. Pp. 17-44. Kāviyāni, Hossein and et. al. (2005/1384SH). “Asar bakhshi-ye shenākht-darmāni-ye mobtani bar zehn-āgāhi (MBCT) dar kāhesh-e afkār-e khod-āyand-e manfi, negaresh-e nā-kārāmad, afsordegi va ezterāb: peigiri-ye 60 rouzeh”. The Quarterly Journal of Tāzeh-hā-ye Oloum-e Shenākhti. No. 1. Pp. 49-59. Kāzemi, Behrouz Tahmasb. (2002/1381SH). Ta’sirāt-e Boudā dar Soufiyeh (maktab-e Khorāsān). M.A. Thesis. Tehran: Tehran Markaz Azad University. Khātami, Ahmad. (2008/1387SH). “In kouzeh-gar-e dahr ( berresi-ye ejmāli-ye andisheh-hā-ye kalāmi-ye Khayyām bar asās-e roba’iys-e roba’iyyāt”. Ketāb-e Māh-e Adabiyāt. No. 13. Pp. 76-87. Khayyām, ’Omar-ibn-e Ebrāhim. (1999/1378SH). Robā’iyyāt-e Khayyām. (Edition and introduction by Mohammad ’Ali Foroughi va Qāsem Ghani). (with the efforts of Bahā-’eddin Khorram-shāhi). Tehran: Nāhid. Malāyeri, Mohammad Hossein. (2003/1382SH). “Motāle’eh-ye tatbighi-ye ravan-shnāsi-ye boudism va ravān-shnāsi-ye Egistāns”. Souroush-e Andisheh. No. 5. Pp. 144-209. Najafi Afrā, Mehdi. (2003/1382SH). Harekat va zamān dar falsafeh. Tehran: Rozaneh. Noss, John Boyer. (1969/1348SH). Tārikh-e jāme'-e adyān (A history of world's religions). Tr. by 'Ali Asghar Hekmat. 2nd ed. Tehran: 'Elmi o Farhangi. Pāsha’ei, ’Asgar. (2004/1383SH) ALEF. Boudā (zendegi-ye Boudā, ā’ein-e ou va anjoman o rahrovān-e ou; gozāresh-e matn-hā-ye kanoun-e pāli). 3rd ed. Tehran: Negāh-e Mo’āser. Pāsha’ei, ’Asgar. (2004/1383SH) BEH. Chenin gouyad ou, Ou-iti Vottake (matn-e kohan-e Boudā’ei). Qom: Markaz-e Motāle’āt va Tahghighāt-e Adyān o Mazāheb. Pāsha’ei, ’Asgar. (2007/1386SH). Pazhouheshi dar soureh-ye Niloufar. Tehran: Farāvarān. Rahmdel, Gholām-Rezā. (2007/1386SH). “Moghāyeseh-ye efgtenāme forsat dar andisheh-hā-ye Hāfez va Khayyām”. The Quarterly Journal of Adab Pazhouhi. Gilān University. No. 2. Pp. 117-141. 262 –Rahula, W. Alpola. (1974). What the Buddha Taught. New York: Grove Press. Robert E. Buswell. (2003). Encyclopedia of Buddhism. Vol. II. New York: Jale. Sepehri, Sohrāb. (2011/1390SH). Hasht ketāb. Tehran: Morvārid. Shajāri, Mortezā. (2009/1388SH). “Zamān dar ’erfān-e eslāmi”. The Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Islamic Azad University of Tehran Jonoub. No. 14. Pp. 67-98. Shamisā, Sirous. (1999/1378SH). Naqd-e adabi. Tehran: Mitrā. Shamisā, Sirous. (2001/1380SH). Sabk-shenāsi-ye she’r. 7th ed. Tehran: Mitrā. Shamisā, Sirous. (2009/1388SH). Yāddāsht-hā-ye Hāfez. Tehran: ’Elm. Shāyegan, Daryoush. (2009/1388SH). Bot-hā-ye zehni va khātereh-ye azali. 7th ed. Tehran. Amirkabir. Shāyegān, Dryoush. (1977/1356SH). Adyān va maktab-hā-ye falsafiye Hend. Vol. 1. Tehran: Amirkabir. Zorvāni, Mojtabā va Nedā Khoshghāni. (2011/1390SH). “Barresi-ye tatbighi-ye khāstgāh va ghāyat-e ranj dar āmouzeh-hā-ye Boudā va ’Ahdein”. The Quarterly Journal of Andishe Dini. Shirāz University. No. 41. Pp. 81-106.