بررسی رابطۀ بین ادراک‌حسی و پارامترهای اقلیمی در معماری بازارهای تاریخی ایران
محورهای موضوعی : معماری
فاطمه‌سادات غیبی
1
(دانشجوی دکتری گروه معماری، دانشکدۀ عمران، معماری و هنر، واحد علوم‌وتحقیقات تهران، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران .)
آزاده شاهچراغی
2
( دانشیار گروه معماری، دانشکدۀ عمران، معماری و هنر، واحد علوم‌وتحقیقات تهران، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.)
علیرضا بندرآباد
3
(دانشیار گروه شهرسازی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، واحد تهران‌مرکز، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.)
کلید واژه: محیط, ادراک‌حسی, پارامترهای اقلیمی, معماری بازارهای تاریخی ایران.,
چکیده مقاله :
درمواجهه‌با محیط، ادراک‌حسی پیش‌درآمدی فطری در ساختن معنا است و یکی از مهمترین عناصر آن پارامترهای اقلیمی به‌شمار می‌آید. معماری سنتی ایران، به‌ویژه معماری بازارها، نوعی معماری تجسمی و حسی است‌که تمامی محرک‌های دستگاه حواس انسان را با فرایند آگاهی از استدلال حسی و شناخت آن‌ها، مخاطب را به‌طور حیرت‌انگیزی تحت‌تأثیر محیط قرار می‌دهد. معمولاً معماری بازارهای تاریخی ایران بادرنظرگرفتن تنظیم شرایطِ اقلیمی محیط، طراحی و ساخته شده‌اند. به‌طورخاص، استفاده‌از طراحی‌های سازگار و نیز به‌کارگیری مصالح بومی دربرابر شاخص‌های اقلیمی محلی می‌تواند به بهبود ادراک‌حسی به‌عنوان عُنصر حیاتی در تعامل انسان با محیط تلقی و یکی از مشخصه‌های بارزِ معماری این مرزوبوم موردتوجه باشد. معماری بازارهای تاریخی ایران، از تاریخ و فرهنگ افراد آن الهام می‌گیرد و اکنون یک نمایشگاه چندبُعدی از این فرهنگ است. هدف پژوهش حاضر، بررسی و واکاوی رابطۀ بین ادراک‌حسی و پارامترهای اقلیمی به‌عنوان تجربۀ انسانی از محیط در معماری بازارهای تاریخی ایران بوده و برآن است‌که ارتباط بین ویژگی‌های محیطی و تجربۀ حسی افراد دراین فضاها را ارزیابی کرده و درک بهتری از تأثیر شرایط اقلیمی مکان بر تجربۀ کاربران در معماری بازارهای تاریخی ایران ارائه دهد. پژوهش حاضر ترکیبی از روش‌های تحقیق کمی و کیفی به‌کار رفته و چارچوب اصلی پژوهش روش توصیفی-تحلیلی می‌باشد. همچنین شیوۀ گردآوری اطلاعات به‌گونۀ مطالعاتی از مستندات مکتوب کتابخانه‌ای و میدانی از روش پرسش‌نامه موردبررسی و تجزیه‌وتحلیل با الگوی ترکیبی “DEMATEL” و “ANP”، و نرم‌افزارهای همچون “SPSS” و “SUPER DECISIONS”، برخوردار است. یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد متغیرهای چون «ایجاد ارتباطات»، «فرم‌ها»، «ایجاد تنوع در تجربۀ مشتریان» و «مسیرهای دسترسی»، از برجسته‌ترین متغیرهای تعامل با تبیینات در معماری بازارهای تاریخی ایران می‌باشد. نتیجۀ نهایی تحقیق نیز پیشنهاد 4متغیر «مسیرهای دسترسی»، «راحتی حرکت»، «فضاهایی تعاملی»، «معماری گردش‌پذیر (ایرانی)»، در ارائۀ متغیرهای «مسیرها و راه‌ها»، با محوریت تعامل با تبیین معماری بازارهای تاریخی ایران به‌سبب اداراک‌حسی و پارامترهای اقلیمی می‌باشد. به‌طوری‌که رابطۀ ادراک‌حسی در معماری بازارهای تاریخی ایران به‌عنوان نتیجه‌ای از تأثیر متقابل و تعامل بین پارامترهای اقلیمی بوده و تجربۀ روان‌شناسی-روان‌شناختی انسانی از محیط را شکل می‌دهد.
In encountering the environment, sensory perception is an innate precursor in constructing meaning, with climatic parameters being among its most crucial elements. Iranian traditional architecture, especially bazaar architecture, embodies a visual and sensory type of architecture that engages all human sensory stimuli through a process of sensory awareness and understanding, remarkably influencing the audience under the environment's impact. Typically, historical bazaar architecture in Iran is designed and constructed considering the regulation of environmental conditions. Particularly, incorporating compatible designs and utilizing indigenous materials against local climatic indicators can enhance sensory perception as a vital element in human-environment interaction and a prominent characteristic of this vernacular architecture. Iranian historical bazaar architecture draws inspiration from its people's history and culture and now serves as a multidimensional representation of this culture. This research aims to investigate the relationship between sensory perception and climatic parameters as a human experience of the environment in Iranian historical bazaar architecture, aiming to evaluate the connection between environmental features and individuals' sensory experience in these spaces, providing a better understanding of the impact of location's climatic conditions on users' experience in Iranian historical bazaar architecture. The current study employs a combination of quantitative and qualitative research methods, with the main research framework being descriptive-analytical. Moreover, data collection is conducted through documentary studies from library sources and fieldwork using questionnaire surveys and analysis using a combined model of "DEMATEL" and "ANP", along with software such as "SPSS", and "SUPER DECISIONS." The research findings indicate that variables such as "creating connections," "forms", "creating diversity in customer experience" and "access routes", are among the most prominent variables interacting with interpretations in Iranian historical bazaar architecture. The final research result also suggests four variables: "access routes," "ease of movement", "interactive spaces", and "navigable architecture (Iranian)", in presenting variables of "paths and ways", focusing on interaction with interpretations of Iranian historical bazaar architecture due to sensory perception and climatic parameters. Thus, sensory perception in Iranian historical bazaar architecture is the result of the mutual influence and interaction between climatic parameters, shaping the psychological experience of the environment.
استرنبرگ، رابرت جی. 1398. روان‌شناسی شناختی، ترجمۀ: سیدکمال خرازی و الهه حجازی، چاپ‌یازدهم، تهران: انتشارات سمت.
ایروانی، محمود. خداپناهی، محمدکریم. 1399. روان‌شناسی احساس و ادراک، چاپ‌بیست‌وچهارم، تهران: انتشارات سمت.
آیزنک، مایکل. کین، مارک ت،. 1397. روان‌شناسی شناختی: زبان، تفکر، هیجان‌ها و هشیاری، ترجمۀ: حسین زارع، چاپ‌اول، تهران: انتشارات ارجمند.
بصیری، مهرانگیز. 1392. بدن و حواس در رسانه‌های نوین هنری نگاهی از منظر پدیدارشناسی موریس مرلو-پونتی، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-کیمیای‌هنر، دورۀ 2، شمارۀ 9، 52-45.
بنتلی، یان. 1398. محیط‌های پاسخده: کتابی راهنما برای طراحان، ترجمۀ: مصطفی بهزادفر، چاپ‌چهاردهم، تهران: مرکز انتشارات دانشگاه علم‌وصنعت ایران. بیگلری، اسفندیار. 1356. بازارهای ایران، چاپ‌اول، همدان: انتشارات همدمی.
پاکزاد، جهانشاه. بزرگ، حمیده. 1400. الفبای روان‌شناسی محیط برای طراحان، چاپ‌هفتم، تهران: انتشارات آرمان‌شهر.
پالاسما، یوهانی. 1400 چشمان پوست: معماری و ادراکات حسی، ترجمۀ: رامین قدس، چاپ‌پنجم، تهران: انتشارات پرهام‌نقش.
پروشانی، ایرج. و [دیگران]. 1389. بازار در تمدن‌اسلامی، چاپ‌اول، تهران: انتشارات کتاب مرجع.
پناهی‌آزاد، حسن. 1401. تبیین و مقایسه فرایند تحقق «ادراک حسی»؛ از دیدگاه «معرفت‌شناسی نوصدرایی» و «روان‌شناسی شناختی»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-ذهن؛ معرفت‌شناسی و حوزه‌های مرتبط، دورۀ 23، شمارۀ 91، 169-143.
پهلوان، سمیه. سلطان‌زاده، حسین. حبیب، فرح 1400انتشار آنلاین. ادراک تنانه از بازار ایرانی: تبیین مؤلفه‌های معماری براساس نظریات مرلوپونتی، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-هفت‌حصار، دورۀ 10، شمارۀ 37، در دست چاپ.
تفکر، ثریا. شاهچراغی، آزاده. حبیب، فرح. 1399. بازخوانی نظریۀ سینومرفی (هم‌ساختی)؛ در معماری بازار محلی ایرانی (بررسی‌موردی: بازار تجریش تهران)، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-نامۀ معماری و شهرسازی، دورۀ 13، شمارۀ 28، 113-93.
جهاددانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران، 1388. بازار ایرانی: تجربه‌ای در مستندسازی بازارهای ایران، چاپ‌اول، تهران: نشر جهاددانشگاهی.
خیابانی، فرناز. نژادابراهیمی، احد. شقاقی، شهریار. بلالی‌اسکویی، آزیتا. 1402. بُعد به‌وجودآمده از پدیدارشناسی معنای‌مکان در معماری بر مواجهه‌با رویکرد مطالعات فرهنگی (موردپژوهی: بازار تاریخی تبریز)، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات مدیریت‌شهری، دورۀ 15، شمارۀ 56، 91-77.
دبدبه، محمد. [دیگران]. 1402ب. پدیدارشناسی سُویه‌های مکانی در بوطیقای فضای معماری‌داخلی؛ (موردپژوهی: مجموعۀ بازار تاریخی تبریز)، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و محیط‌پایدار، سال 1، شمارۀ 4، شیراز، در دست چاپ.
دبدبه، محمد. 1402. دست‌نوشته‌‌‌‌‌های از مجموعه آثار معمار دبدبه؛ (ادراک‌محیط)، تهران.
دبدبه، محمد. صدیق، مرتضی. رضوان‌پناه، مجید. 1401. نقد و بررسی کتاب «طراحی براساس ادراک و رفتارانسانی»؛ از مجموعه آثار معمار دبدبه، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی؛ معمار شهر، دورۀ 1، شمارۀ 4، 117-98.
دبدبه، محمد. و [دیگران]. 1402الف. تثبیت‌هویت در معماری و معماری‌داخلی: بامروری‌بر تغییرکاربری انطباقی خانه‌های تاریخی تبریز (دورۀ قاجار)؛ گردآوری از مجموعه آثار معمار دبدبه، چاپ‌اول، تهران: انتشارات طحان‌گستر.
رحمانی، سارا. ندیمی، حمید. 1398. تأملی در کیفیت و معنی محیط، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 16، شمارۀ 71، 60-51.
زومتور، پیتر. 1395. رهیافت پدیدارشناسی در اندیشۀ پیتر زومتور، ترجمۀ: مرتضی نیک‌‌فطرت و سیده‌صدیقه میرگذارلنگرودی، چاپ‌اول، تهران: مؤسسه و انتشارات علم معمار رویال.
زومتور، پیتر. لندینگ، ماری. 1398. احساسی از تاریخ، ترجمۀ: مرتضی نیک‌‌فطرت و نیما کیوانی، چاپ‌اول، تهران: انتشارات کتاب فکر نو.
سلطان‌زاده، حسین. 1395. بازارهای ایرانی، چاپ‌پنجم، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
سلیمانی روزبهانی، پیمان. 1401. تحلیل معماری بناهای دولتی دورۀ پهلوی با رویکرد زمینه‌گرایی باتأکیدبر اصول ادراکی گشتالت (نمونه‌موردی: شهر کرمان)، گاهنامۀ کمیتۀ علمی-معماری بومی ایکوموس ایران، 78-67.
شاهچراغی، آزاده. بندرآباد، علیرضا. 1400. محاط در محیط؛ کاربرد روان‌شناسی محیطی در معماری و شهرسازی، چاپ‌چهارم، تهران: انتشارات سازمان جهاد دانشگاهی تهران.
شفیعی، راضیه. کاوندی، سحر. 1401. جایگاه بدن در امر ادراک از منظر ابن‌سینا و موریس مرلوپونتی، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-الهیات تطبیقی، دورۀ 13، شمارۀ 28، 22-1.
شیرازی، محمدرضا. 1391. نظریه‌پردازان معماری: معماری حواس و پدیدارشناسی ظریف یوهانی پالاسما، چاپ‌اول، تهران: انتشارات رخ‌داد نو.
عباسی، زهرا. حبیب، فرح. مختابادامریی، سیدمصطفی. 1397. مروری نُو بر ادراک‌حسی در معماری بازار ایرانی-اسلامی (نمونه‌موردی: بازار کاشان)، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-نقش جهان، دورۀ 8، شمارۀ 2، 90-81.
غیبی، فاطمه‌سادات. شاهچراغی، آزاده. بندرآباد، علیرضا. 1402ج. نقش مؤلفه‌های ادراک حسی بر ارتقاء حس‌مکان در اجتماع بازار تاریخی تبریز، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 20، شمارۀ 4، در دست چاپ
غیبی، فاطمه‌سادات. شاهچراغی، آزاده، بندرآباد، علیرضا. 1402الف. مطالعۀ تطبیقی مناظرحسی در بازارهای تاریخی ایران، اولین کنفرانس ملی معماری فردا_شهر آینده: چالش‌ها و راه کنش‌های عصر هوشمندسازی، تهران، 12-1.
غیبی، فاطمه‌سادات. شاهچراغی، آزاده، بندرآباد، علیرضا. 1402ب. مقایسۀ کاربست تدابیر معمارانۀ اقالیم 4گانه در بازارهای تاریخی ایران (موردواکاوی: اقلیم سردوکوهستانی، معتدل‌ومرطوب، گرم‌وخشک، گرم‌ومرطوب)، اولین کنفرانس ملی معماری فردا_شهر آینده: چالش‌ها و راه کنش‌های عصر هوشمندسازی، تهران، 12-1.
قبادیان، وحید. 1392. تحلیل اقلیمی ساختمان‌های پایدار سنتی در ایران، چاپ‌هشتم، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
قبادیان، وحید. 1397. بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، چاپ‌اول، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
کسمائی، مرتضی. 1392. اقلیم و معماری، ویراستار: محمد احمدی‌نژاد، چاپ‌پنجم، تهران: انتشارات خاک.
گیفورد، رابرت. 1397. روش‌های تحقیق در روان‌شناسی محیط، ترجمۀ: مینو قره بگلو، محمدتقی پیربابائی و زهرا علی‌نام، چاپ اول، تبریز: انتشارات دانشگاه هنراسلامی تبریز.
لکنر، نربرت. 1385. گرمایش، سرمایش، روشنایی: رویکردهای طراحی برای معماران، ترجمۀ: محمدعلی کی‌نژاد و رحمان آذری، چاپ‌اول، تبریز: انتشارات دانشگاه هنراسلامی تبریز.
لنگ، جان. 1397. آفرینش نظریۀ معماری: نقش علوم‌رفتاری در طراحی محیط، ترجمۀ: علیرضا عینی‌فر، چاپ‌دهم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
معماریان، غلامحسین. 1389. سیری در مبانی‌نظری معماری، چاپ‌چهارم، تهران: انتشارات سروش‌دانش.
میرسلیم، سیدمصطفی. 1375. دانشنامۀ جهان‌اسلام (جلد 1)، چاپ‌دوم، تهران: انتشارات بنیاد دایره‌المعارف اسلامی (بنیاد دائره‌المعارف اسلامی).
نوربرگ-شولتز، کریستین. 1392. روح‌مکان: به‌سوی پدیدارشناسی معماری، ترجمۀ: محمدرضا شیرازی، چاپ‌چهارم، تهران: انتشارات رخ‌داد نو.
Auer, M.R. 2008. Sensory Perception, Rationalism and Outdoor Environmental Education, International Research in Geographical and Environmental Education, 17(1):6-12.
Bahmani Kazerooni, S. Pourjafar, M. 2014. “Hierarchy Of Cultural Identity In Traditional Markets, Iran”, The International Journal Of Engineering & Science (IJES), 3(1): 16-24.
Chen, X. Liu, Y. Li, S. & Sun, W. 2022. Sensory Perception Mechanism for Preparing the Combinations of Stimuli Operation in the Architectural Experience, Sustainability, 14(13): 2-19.
Cresswell, T. 2014. Place, Publisher By Chichester: Wiley-Blackwell; 2nd Edition.
Fritsch, M. et al., 2023. Sensory and Environmental Uncertainty in Perceptual Decision-Making, iScience, 26(4):1-18.
Khanian, M. Bolouhar, B. Gheitarany, N. & Manteghi Nezhad, S. 2013. “Studying the Causes of Vitality in Traditional Markets of Iran (Case Study: Shoemaking Order of Central Market of Hamadan)”, World Applied Sciences Journal, 22(6): 831-835.
Mikhail. A. 2016. “Climate And The Chronology Of Iranian History”, Iranian Studies 49(6): 963-972.