تحلیل ارتباط میان رویکرد بی‌هنری در معماری سنتی ایران و کاربرد واژه فقیر در اشعار عرفانی

محورهای موضوعی : معماری

الهام نبئی ¹ , اسداله شفیع زاده ² , شبنم اکبری نامدار ³

1 - پژوهشگر دکتری، گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.
2 - دانشیار گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.
3 - استادیارگروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/12/21 تاریخ پذیرش : 1403/08/14 تاریخ انتشار : 1403/09/21

کلید واژه: فتوت‌نامه, سلوک هنرمند, شهود غیب, فقر در عرفان, بی هنری,

چکیده مقاله :

هنرهای سنتی ایران در تجلی‌های مختلف، به مضامین مشترکی اشاره دارند و با مطالعه مباحث حکمی مربوطه، وحدت فکری بانیان این آثار و شکل‌گیری این هنرها در بستر عرفان محرز می‌گردد. با بررسی هنرهای سنتی ایران، مشاهده می‌گردد این آثار یا بدون ذکر نام هنرمند و یا اشاره به نام همراه با تخلص فقیر است. لذا این سؤال مطرح می‌گردد که آیا ارتباطی با به کارگیری واژه «فقیر» از سمت معمار ابنیه سنتی ایران و مقام فقر در وادی عرفان وجود دارد؟ با توجه به تأثیرگذاری مضامین عرفانی بر نحوه خلق اثر هنر سنتی به نظر می‌رسد وجه تسمیه نام معمار به همراه واژه فقیر اشارتی رمزگونه به احوال عرفانی وی داشته است. هدف از انجام این پژوهش که از نوع کیفی و با رویکرد استقرایی است، معناشناسی لفظ «فقیر» در کتیبه‌های بناهای سنتی ایران و بررسی احتمال ارتباط آن با عوالم عرفانی است. در پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوای کیفی و کدگذاری متون، شاخص‌های تحلیل استخراج گردیده و به روش تفسیر نقلی، شاخص‌های به دست آمده توسط اشعار عرفانی، اعتبارسنجی گردید. سپس تحلیل لفظ فقیر در کتیبه‌های ابنیه معماری با استدلال عقلی صورت گرفت. بر طبق نتایج، تخلص معمار با واژه فقیر در کتیبه‌های ابنیه سنتی به مقام فقر در عالم عرفانی مرتبط بوده و هنرمندان عالم سنت (در مرتبه استادی) عارفانی بودند که به مقام شهود غیب نائل آمده و به ملاقات عارفانه رسیده‌اند. در نتیجه این سلوک معنوی، معمارِ عارف محصول معماری خویش را محملی برای تذکار و تفکر مخاطب نموده و در صدد نمایان ساختن عالمی وَرای حس می‌باشد.

چکیده انگلیسی:

Abstract Traditional arts of Iran point to common themes in different manifests, and the study of the relevant judgmental discussion reveals the intellectual unity between the artists of these works and the formation of these arts in the mysticism context. According to investigations of some arts, including miniature, architecture, calligraphy, and so forth, artists of these works either remain unknown or use the surname “poor” to introduce themselves. Therefore, a question arises here: is there any relationship between the term "poor" used by architects of Iranian traditional buildings and the position of poverty in mysticism? Regarding the effect of mystical themes on the creation of traditional artwork, it seems that the appellation of the architect’s name with the term “poor” mysteriously refers to the mystical moods of the architect. The purpose of this qualitative study with an inductive approach is terminology of the term “poor” used in inscriptions of Iranian traditional monuments examining its possible relationship with the mystical worlds. In this study, analysis indicators are extracted based on qualitative content analysis and coding the transcripts then the indicators derived from the mystic poems are validated based on the narrative interpretation. The term "poor" used in the inscriptions of architectural monuments was then analyzed based on rational reasoning. According to the results, the surname of the architect indicating the term "poor" in the inscriptions found in traditional monuments is related to the position of poverty in the mystical world, and artists of the traditional world (masters) were mystics who reached the status of unseen witnesses and could see the mystical world. With such spiritual conduct, the mystic architect made its architectural work a field for contemplation and reflection revealing a world beyond the terrestrial senses.

منابع و مأخذ:

1) باوندیان، علیرضا. (1389). «نقش خیال در فرآیند آفرینش هنری». مجله اندیشه‌های نوین تربیتی. ش21، ص‌94-73.
2) بیرانوند، نسرین و آریان، حسین وسازمند، فهیمه. (1394). «تحلیل عرفانی فقر و غنا از دیدگاه عرفانی خواجه عبدالله انصاری و مولانا». نشریه عرفان اسلامی. ش52. ص197-220.
3) پازوکی، شهرام. (1386). «معنای صنعت در حکمت اسلامی، شرح و تحلیل رساله صناعیه میرفندرسکی». نشریه خردنامه صدرا. ش48، ص106-95.
4) پازوکی، شهرام. (1396). حکمت هنر و زیبایی در اسلام. چاپ پنجم. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
5) خرمشاهی، بهاءالدین. (1377). دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی. تهران: انتشارات دوستان.
6) داداشی، ایرج. (1378). «پیرامون هنر قدسی». نشر هنر، ش40، ص128-131.
7) دانش‌پژوه، غلامرضا و کاظم‌خانلو، ناصر. (1394). «مفهوم فقر عرفانی در غزلیات شمس و مثنوی مولانا». مطالعات شهریارپژوهی. ش4، دوره اول، ص146-121.
8) دهباشی، مهدی و میرباقری‌فرد، سیدعلی‌اصغر. (1386). تاریخ تصوف. چ2. تهران: سمت.
9) رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم. (1352). آثار ملی اصفهان. چ‌اول. تهران: انجمن آثار ملی.
10) سجادی، ضیاءالدین. (1385). «مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف». چ8. تهران: انتشارات سمت.
11) سعادت‌‌پرور، علی. (1382). جمال آفتاب و آفتاب هر نظر. تهران: احیاء کتاب.
12) طاهری، فاطمه سادات و پاکدل، مریم. (1398). «بررسی و تحلیل رسم فقر بر پایه متون منثور عرفانی تا قرن هفتم هجری». فصل‌نامه متن‌شناسی ادب فارسی. ش دوم ؛ ص111-125.
13) غریب‌حسینی، زهرا و بصیری، محمدصادق و صوفی، محمدرضا و محسنی‌نیا، ناصر. (1390). «مکاشفه در اندیشه ابن‌عربی»، مجله کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی. ش23. ص88-61.
14) فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1382). شرح مثنوی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
15) فعالی، محمدتقی. (1378). «شهود، نیم‌نگاهی تطبیقی». مجله‌نامه فلسفه. ش‌7، ص159-136.
16) فعالی، محمدتقی. (1379). «تجربۀ دینی و شهود عرفانی». فصلنامه نقد و نظر. ش6، ص188-162.
17) فلاح، غلامعلی و اکرامی،محمدصادق. (1401) «کتیبه‌های خط کوفی معلقی جلوخان مسجد جامع عباسی اصفهان: سنجش اصالت تاریخی از طریق کاوش در عکس‌های تاریخی». نشریۀ مطالعات معماری ایران، ش 22. ص5-30.
18) قیومی بیدهندی، مهرداد. (1389). «بازنگری در رابطه میان هنر و عرفان اسلامی بر مبنای شواهد تاریخی». نشریه تاریخ و تمدن اسلامی. ش12، ص‌194-175.
19) کربن، هانری. (1383). آیین جوانمردی. ترجمه: احسان نراقی. چ‌1. تهران: سخن.
20) گدار ،آندره و سیرو،ماکسیم. (1371). آثار ایران. ج3و4. ترجمه: ابوالحسن سروقد مقدم. تهران: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
21) محقق‌داماد، سیدمصطفی. (1400). جلسه تفسیر قرآن در حکمت متعالیه، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران خبرگزاری بین المللی قرآن http:// iqna.ir.
22) مستملی بخاری.م (1365). شرح‌التعرف‌لمذهب‌التصوف، تصحیح محمد روشن. تهران: انتشارات اساطیر
23) لینگز، مارتین. (1377). هنر خط و تذهیب قرآنی. ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی. چ1. تهران: نشر گروس.
24) مددپور، محمد. (1384). تجلی حقیقت در ساحت هنر. تهران: انتشارات سوره مهر.