گستره مفهومی قاعده نفی عسر و حرج در ابواب فقهی و نسبت آن با واژه‌های مشابه

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

خاطره شاهین فرد ¹ (گروه حقوق، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران)
سعید نظری توکلی ² (دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
رضا عمانی سامانی ³ (گروه حقوق، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران و استادیار پژوهشی پژوهشگاه رویان، پژوهشکده زیست‌شناسی و علوم پزشکی تولید مثل جهاد دانشگاهی، مرکز تحقیقات اپیدمیولوژی باروری، گروه اپیدمیولوژی و سلامت باروری، تهران، ایران)
احمد عابدینی ⁴ (گروه حقوق، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران)

تاریخ دریافت : 1396/07/10 تاریخ پذیرش : 1396/12/05 تاریخ انتشار : 1396/12/01

کلید واژه: حرج, قاعده نفی حرج, اضطرار, ضرر, ضرورت, مشقت,

چکیده مقاله :

قاعده لاحرج که برگرفته از آموزه‌های مختلف دینی (قرآن و سنت) است، یکی از مهم‌ترین قواعد فقهی به حساب می‌آید که با فراوانی بسیار زیادی در ابواب مختلف فقهی از طهارات تا دیات بکار رفته است. هرچند فقها این قاعده را در کنار سایر قواعد مرتبط هم‌چون: قاعده نفی ضرر و ضرار (لاضر و لاضرار)، قاعده اضطرار، قاعده ضرورت (الضرورات تبیح المحظورات) در استنباط احکام شرعی مورد استفاده قرار داده‌اند؛ اما برای فقه‌پژوهان این پرسش مطرح است که با توجه به تشابه کاربردهای فقهی آن‌ها، چه تفاوتی بنیادینی میان آن و دیگر قواعد فقهی مشابه وجود دارد. در این پژوهش بر آن هستیم تا با تحلیل مفهومی کاربردهای حرج در متون فقهی نشان دهیم واژه حرج با واژه‌های ضرورت، ضرر و اضطرار چه تشابه و تفاوت‌هایی داشته و آیا می‌توان یکی از آن‌ها را به مانند اصل برای دیگر واژه‌ها دانست یا چنین امکانی وجود نداشته بایستی هم‌چنان هریک را جدای از دیگری معنا کرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که با وجود تنوع فراوان کاربردهای قاعده لاحرج در متون فقهی، حرج مفهومی گسترده‌تر نسبت به مفهوم ضرر، ضرورت و اضطرار داشته، قواعد فقهی: ضرورت، اضطرار و ضرر از زیرمجموعه‌های قاعده نفی عسر و حرج خواهند بود.

منابع و مأخذ:

منابع

قرآن کریم.

ابن براج، قاضى عبد العزیز، المهذب (لابن البراج)، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1406ق.

ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1404ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بی‌جا، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، 1414ق.

آشتیانى، میرزا محمد حسن، الرسائل التسع، قم، انتشارات زهیر، کنگره علامه آشتیانى، 1425ق.

آرمان پور، محمد رضا، «بررسی فقهی جایگاه اقتصاد شراکتی در توزیع درآمد بین عوامل تولید»، تهران، مجله پژوهش های مالیه اسلامی، شماره3، تابستان و پاییز 1393.

امامی خوانساری، محمد، الحاشیة الأولی علی المکاسب، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، بی‌تا.

ایازی، محمدعلی (ش)، اسلام و تنظیم خانواده، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373ش.

بجنوردی، سید حسن، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی، 1419ق.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1405ق.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1382ش.

جمعى از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، 1423ق.

حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، مؤسسة دار التفسیر، 1416ق.

حمیرى، نشوان بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، دار الفکر المعاصر، بیروت، 1420ق.

خمینى، سید روح اللّه، نجاة العباد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1422ق.

همو، کتاب الطهارة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.

همو، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، بی‌تا.

همو، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ،1378ش.

خوانسارى، رضى الدین، تکمیل مشارق الشموس فی شرح الدروس، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1311ش.

خوانسارى، سید احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1405ق.

خوانساری، موسی بن محمد، منیه الطالب (تقریرات درس نائینی)، تهران، مطبعه المرتضویه، 1357ش.

خویی، سید ابوالقاسم، صراط النجاة، قم، مکتب نشر المنتخب، 1416ق.

همو، موسوعة الإمام الخوئی، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی(ره)، 1418ق.

همو، مصباح الفقاهة (المکاسب)، بی جا، بی ‌نا، بی‌ تا.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان،دار العلم، الدار الشامیة، 1412ق.

رهبری، حسن، اسلام و ساماندهی جمعیت، نشریه کاوشی نو در فقه، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، پاییز و زمستان 1381.

روحانی، سید صادق، فقه الصادق علیه السلام، قم، دار الکتاب، مدرسه امام صادق(ع)، 1412ق.

زحیلی،  وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، قم، دارالفکر، 1406ق.

سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1424ق.

سبزواری، سید عبد الأعلی، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار، 1413ق.

سیفی مازندرانى، علی اکبر، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الأساسیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ،1425ق.

شبیری زنجانی، سید موسی، کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رای‌پرداز، 1419ق.

شهید اول، محمد بن مکى، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، بی‌تا.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1412ق.

شیخ انصاری، مرتضى، کتاب المکاسب، قم، منشورات دار الذخائر، 1411ق.

همو، کتاب الصوم، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1413ق.

شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ش.

طباطبایی قمّی، سید تقی، الغایة القصوی فی التعلیق علی العروة الوثقی ـ کتاب الصوم، قم، انتشارات محلاتی، 1417ق.

طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1418ق.

طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1416ق.

عاملی، سید جواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1419ق.

عبد الرحمان، محمود، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، بی جا، بی‌نا، بی‌تا.

عراقى، آقا ضیاء، شرح تبصرة المتعلمین، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1414ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق.

همو، الاجتهاد و التقلید (مبادئ الوصول إلی علم الأصول)، قم، المطبعة العلمیة، 1404ق.

همو، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تهران، مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411ق.

همو، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1414ق.

عوده، عبد القادر، التشریع الجنایی الاسلامی، بیروت، مکتبة دار التراث، 1405ق.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة ـ القضاء و الشهادات، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام، 1420ق.

فاضل لنکرانی، محمد جواد، قاعده لاحرج، قم،مرکز فقهی ائمه اطهار، 1385ش.

فاضل مقداد، عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوی، 1425ق.

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1416ق.

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، منشورات دار الرضی، بی‌تا.

قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1412ق.

قطیفى، احمد بن صالح، رسائل آل طوق القطیفی، بیروت، دار المصطفى لإحیاء التراث، 1422ق.

کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهة - کتاب الحج، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، 1422ق.

مامقانی، محمد حسن، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، قم، مجمع الذخائر الإسلامیة، 1316ش.

محدث نوری، حسین، مسترک الوسائل، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث العربی، 1408ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408ق.

همو، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سیدالشهداء(ع)، 1407ق.

محقق داماد، سید محمد، کتاب الحج، قم، چاپخانه مهر، 1401ق.

محقق داماد، سید مصطفى، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى، 1406ق.

مظاهری، معصومه و همکاران، «مطالعات راهبردی زنان»، فصلنامه شورای فرهنگی زنان و خانواده، تهران، سال15، شماره 57، پاییز 1391.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام امیر المؤمنین(ع)، 1411ق.

موسوی اردبیلى، سید عبد الکریم، فقه القضاء، چاپ دوم، قم، بی نا، 1423ق.

نائینی، میرزا محمدحسین، المکاسب و البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق.

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.

نراقى، مولى محمد مهدی، تحفه رضویه، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1426ق.

نراقی، مولى احمد، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1417ق.

یزدی، سید محمدکاظم، تکملة العروة الوثقی، قم، کتابفروشی داوری، 1414ق.