قراردادهای (مؤجّل) آتی در بورس اوراق بهادار

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

مرتضی چیت سازیان ¹ , مژگان نوع پرور ²

1 - عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث پردیس، تهران، ایران
2 - دانشجوی ارشد فقه و حقوق خصوصی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1395/02/09 تاریخ پذیرش : 1395/05/27 تاریخ انتشار : 1395/06/01

کلید واژه: قراردادهای آتی (مؤجّل), بورس اوراق بهادار, ابزارهای مشتقه, ریسک,

چکیده مقاله :

یکی از انواع ابزارهای مشتقه، قراردادهای آتی (مؤجّل) است که در تجارت و دادوستد و به‌خصوص در بازار بورس اوراق بهادار به‌عنوان ابزاری برای پوشش ریسک ناشی از نوسانات قیمت به‌کار می‌رود. قراردادهای آتی شباهت زیادی به معاملات سلف دارد و تنها وجه تمایز آن از معاملات سلف آن است که در قراردادهای آتی، ثمن نیز مانند مبیع مؤجّل می‌باشد. در قراردادهای آتی یکی از طرفین متعهد می‌شود دارایی موضوع قرارداد، یعنی دارایی پایه را که می‌تواند کالا، ارز، اوراق بهادار، و یا شاخص سهام باشد، در تاریخ معیّنی در آینده تحویل دهد و قیمت آن‌را دریافت کند و طرف مقابل هم متعهد می‌شود دارایی پایه را با همان مشخّصات، تحویل گرفته و بهای مشخّص شده را بپردازد. برای الزام طرفین به انجام تعهداتشان، اتاق پایاپای بورس مبلغی را به‌عنوان وجه تضمین از آنها می‌گیرد و باید متناسب با تغییرات قیمت، آن‌را تعدیل کنند. وجه تمایز این قراردادها با پیمان آتی، استاندارد بودن آنهاست که کیفیت و کمیت کالاها مشخص می‌گردد. علماء و دانشمندان حوزه و دانشگاه قراردادهای آتی را در قالب قراردادهای معین در فقه مانند بیع کالی به کالی، استصناع، عربون، صلح و مانند آن مورد بررسی قرارداده‌اند لکن این قرارداد ذیل هیچ ‌یک از انواع قراردادهای معیّن قرار نمی‌گیرد و باید آن را عقدی مستقل به‌شمار آورد. هم‌چنین عده‌ای نیز این قراردادها را قمار دانسته‌اند یا این‌که حکم به ربوی بودن این قراردادها کرده‌اند و آن‌را نامشروع و باطل شمرده‌اند ولیکن طبق ادله و مستندات عقلی و نقلی در قرارداد آتی قمار و ربا راه نداشته و شبهۀ نامشروع بودن آن وارد نمی‌باشد و به‌استناد آیۀ (أحلّ الله البیع) این نیز در زمرۀ معاملات صحیح و مشروع قرار می‌گیرد. قرارداد آتی با استناد به آیۀ (أوفوا بالعقود) جزء عقود لازم می‌باشد و از دیگر ویژگی‌های آن تشریفاتی، عهدی و معوّض بودن آن است.

چکیده انگلیسی:

Futures contracts are one of the types of derivatives provided in Commerce and trade, and especially in the stock market utilize as a means to cover the risks arising from fluctuations of the price. Futures contract has a lot of similarities to sale predecessor and the only way to differentiate it from sale predecessor is in futures contracts price is delayed like sale. In Futures contracts one of the parties is committed to give the asset defined–namely the underlying asset that can be commodity, currency, securities or index futures-in a specific date in future and get the price, and the opposite side is also committed to get the underlying asset with the same characteristics and  pay the price of being recognized. For the obligation of parties to perform obligations undertaken, the clearing house offer parties a margin, which shall be commensurate with the price changes, it will dampen. Distinguishing these contracts with the forward contract, it is the standard of the quality and quantity of goods can be determined. Scholars and scientists study futures as stated contracts in religious jurisprudence like Kali be Kali sale, order to manufacture, Araboun, magistrate contract and so on. So this contract isn’t under any kind of stated contracts and should be independent contracts. Also, some scientists believe these contracts are gambling or ruled that it is lucre and have it considered illegitimate, and in accordance with the development of the intellectual and traditional documentation gambling and lucre aren’t included in futures and illegality of them are not accepted and it is adduced to the verse of Quran stating “God has permitted trade…”, It is included of legal transactions. Futures based on the verseof Quran saying “… fulfill contracts …” is a kind of irrevocable contract and the other traits of them are formal, obligational and substitutable provisions.

منابع و مأخذ:

منابع

آرمان، بهمن و پوریان، حیدر، «نقش بورس اوراق بهادار در برنامه‌ پنج ساله‌ دوم توسعه‌ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران»، تدبیر، شماره‌ 151، 1383ش.

آریان‌پور کاشانی، عباس، فرهنگ دانشگاهی آریان‌پور، چ19، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1378ش.

آرین، محسن، تحلیل فقهی قراردادهای آتی در بورس اوراق بهادار، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته حقوق خصوصی، دانشگاه تهران، پردیس قم، بهمن 1390.

ابرام، احمد، ماهیت حقوقی قولنامه در حقوق ایران و مقایسه‌ تطبیقی آن، چ1، تهران، نشر فردوسی، 1373ش.

ابوالحسنی، اصغر و حسنی مقدم، رفیع، «بررسی انواع ریسک و روش‌های مدیریت آن در نظام بانکداری بدون ربای ایران»، مجله‌ اقتصاد اسلامی، شماره30، 1387ش.

اکبریان، رضا و دیانتی، محمدحسین، «مدیریت ریسک در بانکداری اسلامی»، فصلنامه‌ علمی ـ پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، شماره24، 1382ش.

امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، چاپ بیست و هشتم، تهران، انتشارات اسلامیه، 1387ش.

انصاری، شیخ مرتضی، مکاسب، کتاب البیع، چ4، قم، مجمع فکر اسلامی، 1424ق.

بحرانی، یوسف، حدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، چ1، قم، انشارات اسلامی جامعه‌ مدرسین، 1405ق.

بخشنده، علی‌رضا، وعده بیع، رساله‌ دکتری رشته‌ حقوق خصوصی، دانشگاه تهران، شهریور 1387.

براوی، شعبان محمد اسلام، بورصه الاوراق المالیه من منظور الاسلامی، دمشق، دارالفکر، 1422ق.

بری­گام، اوجین اف، گاپنسکی، لوئیس سی و آر دی وز، فیلیپ، مدیریت مالی میانه، علی پارسائیان، تهران، ترمه، 1384ش.

بقایی حسین‌آبادی، علی، ریسک مبانی نظری، «کاربردها و ضرورت ادراک آن»، تهران، مجله‌ توسعه مدیریت، شماره31، آبان 1380.

بیهقی، احمد بن حسین، سنن الکبری، دارالفکر، بیروت، ج 5، 1416ق.

تدلافتن، قراردادهای آتی، ترجمه‌ کارگزاری بانک صنعت و معدن، چ1، تهران، انتشارات کارگزاری بانک صنعت و معدن، 1383ش.

تفضلی، فریدون، اقتصاد کلان، تهران، نی، 1378ش.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ارث، چ4، تهران، گنج دانش، 1375ش.

همو،‌ تأثیر اراده در حقوق مدنی، تهران، بی‌نا، 1340ش.

همو،‌ حقوق تعهدات، چاپ سوم، تهران، گنج دانش، 1348ش.

همو،‌ دایرة المعارف حقوق مدنی و تجارت، چ1، تهران، مشعل آزادی، 1338ش.

همو،‌ مبسوط در ترمینولوژی حقوق، چ1، تهران، گنج دانش، 1378ش.

جمشیدی، ابوالقاسم، بازار سرمایه، تهران، رسا، 1382ش.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح ـ تاجر اللغه و صحاح العربیه، چاپ اول، بیروت، لبنان، دارالعلم، 1410ق، ج2، ص768، فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چ2، قم، نشر هجرت، ج 4، 1410ق.

جهان‌خانی، علی، پارساییان، علی، بورس اوراق بهادار، چ1، تهران، انتشارات دانشکده‌ مدیریت دانشگاه تهران، 1375ش.

همو،‌ فرهنگ اصطلاحات مالی، چ1، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌‌های بازرگانی، تهران، 1375ش.

حسین‌زاده، جواد و شیروی، عبدالحسین، «بررسی فقهی و حقوی قرارداد اختیار معامله»، تهران، پژهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجله‌ علمی ـ پژوهشی اقتصاد اسلامی، شماره‌27، 1386ش.

حسینی چالشتری، محسن، امکان‌سنجی طراحی قراردادهای آتی در نظام مالی اسلام، پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد مدیریت مالی، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، بهمن 1376.

حسینی، سیدمحمد، «قرارداد آتی و چالش‌های فقهی آن»، دو فصلنامه‌ علمی ـ تخصصی مطالعات اقتصاد اسلامی، سال دوم، شماره‌ اول ـ پاییز و زمستان 1388.

درخشان، مسعود، مشتقات و مدیریت ریسک در بازارهای نفت، چ1، تهران، موسسه‌ مطالعات بین‌المللی انرژی، 1383ش.

راعی، رضا و سعیدی، علی، مبانی مهندسی مالی و مدیریت ریسک، تهران، سمت، چ3، 1387ش.

رشیدی، مهدی، بانکداری بین‌المللی1، مؤسسه عالی بانکداری ایران بانک مرکزی، چ2، 1383ش.

رضایی، مجید، «اوراق اختیار معامله در منظر فقه امامیه»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، شماره 25، 1384ش.

رفیعی، محمدتقی، مطالعه‌ تطبیقی مفهوم غرر در معاملات، چ1، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات قم، 1378ش.

ریاضت، فرهاد،‌ «بررسی فقهی ابزارهای مالی مشتقه»، فصلنامه‌ تخصصی اقتصاد اسلامی، شماره‌ 11، پاییز 1382.

همو، «مهندسی مالی و کاربرد آمن در بازار سرمایه اسلامی»، تهران، مجله‌ حسابدار، شماره‌ 128.

زه‌تابیان، مصطفی و پیره، مجید، «قرارداد آتی»، ماهنامه‌ بورس، شماره‌ 79، بخش اول، 1387ش.

ستوده تهرانی، حسن، حقوق تجارت، چ1، تهران، نشر دادگستر، 1374ش.

سرآبادانی، غلامرضا، نگرش اسلام به فعالیت بازار بورس اوراق بهادار، پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد، دانشگاه مفید، 1379ش.

سروش، ابوذر و صادقی، محسن، «مدیریت ریسک اوراق بهادار اجاره»، فصلنامه‌ علمی ـ پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ اسلامی، شماره27، 1386ش.

سلطانی‌نژاد، هدایت‌االله، «بررسی اعتبار بیع کالی به کالی در حقوق ایران و منابع فقهی»، نامه‌ مفید، شماره 6، تابستان 1375.

سویلم، سامی ابراهیم، پوشش ریسک، محمدمهدی عسکری و همکاران، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق، چ1، 1386ش.

سیمایی صراف، حسین، شرط ضمنی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، پژوهشکده فقه و حقوق، چ1،  1380ش.

شایان آرانی، شاهین، «مدیریت ریسک و بانکداری اسلامی غیردولتی»، مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات دوازدهمین همایش بانکداری اسلامی، تهران، مؤسسه عالی بانکداری ایران، چ 1،1380ش.

شهرآبادی، ابوالفضل، «حق تقدم خرید و اوراق قرضه قابل تبدیل به سهام عادی»، تهران، مجله‌ حسابدار، شماره127، 1377ش.

شهیدی، مهدی، آثار قراردادها و تعهدات، چ3، تهران، مجد، 1382ش.

همو،‌ تشکیل قراردادها و تعهدات، چ6، تهران، انتشارات مجد، جلد اول، 1386ش.

همو،‌ قرارداد تشکیل بیع، چ1، تهران، مجموعه مقالات حقوقی، نشر مجد، 1385ش.

شیوا، رضا و میکائل‌پور، حسین، «مدیریت ریسک در حوزه بانکداری»، مجموعه سخنرانیها و مقالات چهارهمین همایش بانکداری اسلامی، تهران، موسسه عالی بانکداری ایران، چ1، 1382ش.

صادقی نشاط، امیر، «بیع کالی به کالی»، مجله‌ دانشکده‌ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره47، بهار 1379.

صالح‌آبادی، علی، امکان‌سنجی راه‌اندازی بازار آتی سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس، پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد رشته‌ مدیریت مالی، دانشگاه امام صادق (ع)، تابستان 1381.

صیقلی، محسن، کنعانی مقدم، حسین، «بررسی قراردادهای تاخت و آتی‌ها به‌عنوان ابزارهای تأمین مالی جدید مطابق با عقود اسلامی و حقوق مدنی ایران»، مجموعه مقالات کنفرانس بین‌المللی توسعه نظام تامین مالی در ایران، 1388ش.

طاهری، حبیب‌الله، حقوق مدنی، قم، انتشارات اسلامی جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه‌، قم، چ2، 1418ق.

طاهری، محمد، «قرارداد آتی دیروز تا امروز»، روزنامه‌ شرق، 11 بهمن 1382.

طریق‌اله‌خان و حبیب احمد،  مدیریت ریسک و بررسی عوامل بروز آن در صنعت خدمات مالی اسلامی، ترجمه‌ محمد مهدی موسوی بیوکی، چ1، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق، 1387ش.

طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن، المبسوط، چ1، قم، نشر اسلامی، ج2، 1425ق.

عصمت پاشا، عبیدالله، «فلسفه و سیر تکاملى ابزارهاى مالى مشتقّه و دیدگاه‌هاى فقهى»، ترجمه على صالح آبادى، مجله‌ علمی ـ پژوهشی اقتصاد اسلامی، شماره‌9، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ اسلامی.

فبوزی، فرانک و همکاران، مبانی بازارها و نهادهای مالی، ترجمه حسین عبده تبریزی، تهران، نیل، چ1، ج1، 1376ش.

فرهنگ، منوچهر، فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی، چ1، تهران، نشر البرز، 1371ش.

فطانت، محمد و آقاپور، ابراهیم، اوراق اختیار معامله در بازار سرمایه، تهران، موسسه تحقیقات پولی و بانکی پژوهشکده بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، چ1، 1380ش.

قنواتی، جلیل، «مطالعه‌ تطبیقی زمان انتقال ملکیت در عقد بیع»، اندیشه‌های حقوقی، شماره‌ 5، 1382ش.

قنواتی، جلیل، وحدتی شبیری، سیدحسن، عبدی پور، ابراهیم، حقوق قراردادها در فقه امامیه، چ1، تهران، سمت، 1379ش.

کلباسی، ناهید، موضوعاتی در پول و بانک، تهران، رسا، چ1، 1385ش.

کهزادی، نوروز، «مدیریت ریسک در بانکداری الکترونیک»، مجموعه سخنرانیها و مقالات چهارهمین همایش بانکداری اسلامی، تهران، موسسه عالی بانکداری ایران، چ1، 1382ش.

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی، ایقاع، چ3، تهران، نشر میزان، بهار 1384.

همو،‌ عقود معین، چ10، تهران، شرکت سهامی انتشار، ج1،  1387ش.

همو،‌ قواعد عمومی قراردادها، چ7، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1385ش.

گروه مؤلفان، فرهنگ حقوقی مجد، چ9، تهران، انتشارات مجد، 1388ش.

گلریز، حسن، بورس اوراق بهادار، چ1، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1374ش.

همو،‌ فرهنگ توصیفی اصطلاحات پولی، بانکداری و مالیه بین‌المللی، چ 1، تهران، پژوهشکده پولی و بانکی، 1380ش.

لطیفیان، حسین، قولنامه، ماهیت حقوقی و آثار آن، چ2، تهران، روزنامه‌ رسمی، 1371ش.

لیارد، ار و والترز، تئوری اقتصاد خرد، ترجمه عباس شاکری، تهران، نی، چ1، 1377ش.

مؤمن قمی، محمد، «استصناع»، مجله‌ فقه اهل بیت، شماره‌ 11و 12، پاییز و زمستان 1376ش.

محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه (بخش مدنی)، چ19، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1388ش.

مرادی، مهدی، «اوراق اختیار معامله، قراردادهای تحویل آتی و قراردادهای اسلامی مشابه با آنها»، دانش و توسعه، دانشگاه فردوسی مشهد، شماره‌ 21، 1386ش.

مصباحی مقدم، غلامرضا و صفری، محمد، «بررسی درآمد حاصل از تحمل ریسک از دیدگاه آموزه‌های اسلامی»، فصلنامه‌ علمی ـ پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ اسلامی، ش36، 1388ش.

معاونت پژوهشی (مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی)، بررسی قراردادهای آتی از منظر شرعی، فروردین 1391.

معصومی‌نیا، غلام‌علی و بهاروندی، احمد، «بررسی فقهی قراردادهای پوشش ریسک دارایی‌های ارزی»، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجله‌ علمی ـ پژوهشی اقتصاد اسلامی، ش31، 1387ش.

معصومی‌نیا، غلام‌علی، بررسی فقهی واقتصادی ابزارهای مشتقه، چ2، تهران، انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی، 1389ش.

مکی عاملی، شمس‌الدین محمد (شهید اول)، دروس الشرعیه فی فقه الامامیه، چ1، قم، مؤسسه نشراسلامی، ج3، 1414ق.

همو، لمعه الدمشقیه، ترجمه و تبیین محسن غرویان، علی شیروانی، چ31، قم، دارالفکر، 1386ش.

موسوی خمینی، روح‌الله، کتاب البیع، قم، مطبعه مهر ج 1، بی‌تا.

موسویان، سیدعباس و موسوی بیوکی، سیدمحمدمهدی، «بررسی امکان استفاده ازسوآپ بازده کل جهت مدیریت ریسک اعتباری در بانکداری اسلامی»، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجله‌ علمی ـ پژوهشی اقتصاد اسلامی، ش37، 1389ش.

موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی (صکوک)، چ2، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ اسلامی، 1387ش.

میشکین، فریدریک. اس، اقتصاد پول، بانکداری و بازارهای مالی، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، چ 1، 1390ش.

نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، چ7، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج22.

نراقی، مولی احمد، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، چ1، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1417ق.

نیازی، مهدی، «مروری بر ریسک فعالیت‌های بانکی و راهکارها»، مجلّه‌ بانک و اقتصاد، ش62، 1384ش.

وایت تیکر، سیمون، اصول قراردادها در حقوق فرانسه، ترجمه‌ دکتر حسن ره پیک، چ1، تهران، نشر خرسندی، 1385ش.

ویلیامز، چستر آرتور و هاینز، ریچارد، مدیریت ریسک، داور ونوس و حجت‌الله گودرزی، تهران، نگاه دانش، چ 1، 1382ش.

هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، «استصناع»، مجله‌ فقه اهل بیت، شماره‌ 19 و20، 1378.

هال، جان، مترجم صالح‌آبادی، علی، سیاح، سجاد، مبانی مهندسی مالی و مدیریت ریسک، چ1، تهران، رایانه تدبیر پرداز، 1384ش.

Hudson, Alastair, The Law on Financial Derivatives, London, Sweet & Maxwell, 2006, p.28.

Idem, The Law on Financial Derivatives, London, Sweet & Ma.

http://bourse24.ir

www.bazarsahambourse.com; www.erisk.com; www.irbourse.com

www.rdis.ir; www.seo.ir; www.tebyan.com