حریم خصوصی در فضای سایبر و الزام به رعایت آن، با تأکید بر مبانی فقهی و حقوقی

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

علی اصغر شریفی ¹ (دانشگاه آزاد اسلامی علوم تحقیقات واحد تهران.)
سیدحسین صفایی(نویسنده‌ مسئول) ² (استاد دانشگاه، دانشگاه علوم تحقیقات تهران، رئیس سابق دانشکده حقوق دانشگاه تهران و استاد دانشگاه تهران .)
نجاد علی الماسی ³ (استاد دانشگاه، دانشگاه علوم تحقیقات تهران، رئیس سابق دانشکده حقوق دانشگاه تهران و استاد دانشگاه تهران.)
پرویز ساورایی ⁴ (دانشیار، دانشگاه علوم تحقیقات تهران، دانشگاه شهید بهشتی تهران.)

تاریخ دریافت : 1400/01/27 تاریخ پذیرش : 1401/07/21 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: قاعده تسلیط, فضای مجازی, کرامت انسانی, حریم خصوصی, مبانی فقهی حقوقی,

چکیده مقاله :

شناسایی حق حریم خصوصی افراد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حقوق انسانی از اهمیت عمده‌ای برخوردار است و دین مبین اسلام به‌عنوان کامل‌ترین دین، به‌موجب احکام و دستورات مختلف خود، توجه خاصی به‌ضرورت احترام به حریم خصوصی افراد داشته است؛ اگرچه در فقه اسلامی جوانب گوناگون حریم خصوصی، جملگی ذیل یک عنوان بحث نشده‌اند، اما می‌توان ادعا کرد شریعت اسلام به زوایایی از این حریم نظر داشته است که هنوز هم در علم حقوق، مجال مطرح‌شدن دارد. امروزه با توسعه فناوری‌های ارتباطات و گسترش استفاده از فضای سایبر، حریم خصوصی افراد در معرض تهدید واقع شده است؛ لذا سؤال اصلی مقاله آن است چه مبانی و اصولی در حوزه فقه و حقوق راجع به حمایت از حریم خصوصی افراد در فضای مجازی حکم‌فرما است؟ در حوزه فقه و نظام حقوق ایران مبانی مستحکمی ازجمله لزوم رعایت کرامت انسانی، ارزش‌های اخلاقی، قاعده تسلیط، قاعده احترام، پرهیز از ظلم به‌عنوان قواعد مشترک حمایت از حریم خصوصی در این حوزه را مورد پوشش قرار داده است تا فضای لازم جهت رشد و شکوفایی استعداد‌های افراد را فراهم سازد. بر همین اساس در این پژوهش با طرح مبانی حریم خصوصی در فقه اسلامی و حقوق در کنار قلمرو و مصادیق نقض حریم خصوصی در فضای مجازی، توجه دقیق شریعت به حفظ حریم خصوصی روشن می‌شود.

چکیده انگلیسی:

Identifying the right to privacy of individuals as one of the most important human rights is of great importance, and Islam, as the most complete religion, has paid special attention to the necessity of respecting the privacy of individuals, according to its various rulings and orders. Although in Islamic jurisprudence various aspects of privacy have not been dealt with under one title, but it can be claimed that the Islamic Shari'ah has considered aspects of this privacy that can still be discussed in the science of law. Today, with the advance of communication technologies and the expansion of the use of cyberspace, people's privacy is under threat. Therefore, the main question of the article is what are the principles and foundations in jurisprudence and law regarding the protection of people's privacy in cyberspace? In jurisprudence and the legal system of Iran, it has covered strong principles such as the need to respect human dignity, moral values, the rule of dominance, the rule of respect, and avoiding cruelty as common rules for protecting privacy in this field, in order to create the necessary space for growth and flourishing people's talents. In this regard, this research, by presenting the principles of privacy in Islamic jurisprudence and law, along with the territory and examples of privacy violations in cyber space, the strict attention of Sharia law to privacy protection is clarified.

منابع و مأخذ:

* قرآن کریم.
* نهج‌البلاغه.
1.    آمدی، عبدالواحد. (1381). غررالحکم و دررالحکم. قم: نشر امام عصر.
2.    ابن‌فارس، ابوالحسین احمد بن زکریا. (1404ق). معجم مقایس اللغة. (تحقیق و ضبط: عبدالسلام محمد بن‌هارون). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
3.    اصفهانی، محمدحسین. (1409ق). الاجاره. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
4.    انصاری، باقر. (1386). حقوق حریم خصوصی. تهران: نشر سمت.
5.    انصاری،‌ مرتضی. (1428ق). المکاسب. (چاپ یازدهم). قم: مجمع الفکر الاسلامی.
6.    جعفری، همایون. (1395). «حق بر حریم خصوصی در شبکه‌های اجتماعی». فصلنامه تحقیقات حقوقی، دانشکده حقوق شهید بهشتی، شماره ۷۵.
7.    حر عاملی، محمد بن حسن. (1372). وسایل الشیعه. (الجزء ۱۲). قم: آل البیت.
8.    حر عاملی، محمد بن حسن. (1409ق). تفصیل وسائل شیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. (ج11، چاپ اول). قم» مؤسسه آل البیت(علیهم الاسلام) الاحیاء التراث.
9.    خمینی، روح الله. (1378). صحیفه نور. (ج10). مؤسسه تنظیم و نثر آثار امام خمینی.
10.    راعی، مسعود. (1389). «حریم خصوصی و امربه‌معروف و نهی از منکر». مجله حکومت اسلامی. سال پانزدهم، شماره ۲.
11.    سبزواری، سید عبدالاعلی. (1413ق). مهذب الاحکام. (بی‌چا). قم: مؤسسه المنار.
12.    سروش محلاتی، محمد. (1386ق). رویکرد کرامت محور به فقه اسلامی. همایش بین‌المللی امام خمینی (کرامت انسان)، تهران.
13.    سید سعادتی، فهیمه. (1392). «صیانت از حریم خصوصی در فضای مجازی بر اساس هنجارهای اسلامی». راهبرد فرهنگ. شماره ۲۳.
14.    سیدرضی، ابوالحسن محمد بن الحسین. (1379). نهج‌البلاغه. (ترجمه محمد دشتی). (چاپ اول). قم: انتشارات علامه.
15.    شبیری، سید حسن. (1383). «مبانی فقهی مالکیت معنوی نرم‌افزار». مجله ره آورد نور، شماره ۶.
16.    صادقی، حسین. (1388). مسئولیت مدنی در ارتباطات الکترونیک. تهران: نشر میزان.
17.    صفایی، سید حسین؛ رحیمی، حبیب‌الله. (1392). مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قراردادها). (چاپ پنجم). تهران: انتشارات سمت.
18.    طباطبایی، سید محمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
19.    طبرسی، فضل بن حسن. (1399). مجمع‌البیان. (ج۷). بیروت: دارالکتب العربی.
20.    طریحی، فخرالدین. (1416ق). مجمع البحرین. تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی.
21.    طوسی، محمد بن حسن. (1387). المبسوط فی فقه الامامیه. تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الاثار الجعفریه.
22.    عابدی سرآسیا، علیرضا. (1396). «قاعده تسلیط و نقش آن در تصحیح قراردادهای نوپیدا (با نگاهی به اندیشه‌های امام خمینی)». پژوهشنامه متین، شماره ۷۵.
23.    عابدی سروستانی، احمد؛ شاه ولی، منصور؛ محقق داماد، سید مصطفی. (1386). «ماهیت و دیده گاه‌های اخلاق زیست‌محیطی با تأکید بر دیدگاه اسلامی». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری. شماره‌های ۱و۲، تهران.
24.    ﻋﻼﻣﻪ حلی، ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ. اﻳﻀﺎح اﻟﻔﻮاﺋﺪ فی ﺷﺮح اﺷﻜﺎﻻت اﻟﻘﻮاﻋﺪ. قم: اﻧﺘﺸﺎرات حسین ﻣﻮﺳﻮی ﻛﺮﻣﺎنی.
25.    عمید زنجانی، عباسعلی. (1391). قواعد فقه (بخش حقوق خصوصی). (چاپ چهارم). تهران: انتشارات سمت.
26.    غزالی، امام محمد. (بی‌تا). احیاء علوم الدین. بیروت: دارالمعرفه.
27.    فروغی، فضل‌الله؛ برجی، محمدناصر؛ مصلحی، جواد. (1393). «مبانی ممنوعیت نقض حریم خصوصی در ایران و آمریکا». مجله مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز. دوره ششم، شماره سوم، شیراز.
28.    فرهود، داریوش. (1386). «مروری بر تاریخچه اخلاق همراه با گردآوری زمینه‌های گوناگون اخلاق». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری. شماره‌های ۱و۲، تهران.
29.    فلسفی، هدایت الله. (1380-1381). «حق، صلح و منزلت انسانی تاملاتی در مفاهیم قاعده حقوقی، ارزش‌های اخلاقی و بشریت». مجله حقوق بین‌المللی.
30.    قنواتی، جلیل؛ جاور، حسین. (1390). «مبنای احترام در شناسایی حمایت از حریم خصوصی در حوزه ارتباطات». مجله حقوق اسلامی. شماره ۲۹.
31.    کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. (ج7، چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
32.    لوین، لیا. (1377). پرســش و پاســخ درباره حقوق بشر. (ترجمه محمدجعفر پوینده). تهران: نشر قطره.
33.    مجلسی، محمدتقی. (1406ق). روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه. (چاپ دوم). قم: مؤسسه فرهنگ اسلامی.
34.    مشهدی، علی؛ محمدلو، سجاد. (1395). «مطالعه تطبیقی مفهوم و معیار حق حریم خصوصی؛ رویکرد عرفی و فرهنگی». پژوهش‌های حقوق تطبیقی، شماره ۲.
35.    مکارم شیرازی، ناصر. (1380). القواعد الفقیهه. (ج2، الطبعه الخامسه). مدرسه امام علی بن ابی‌طالب(ع).
36.    منتظری، حسینعلی. (1380). نظام الحکم فی الاسلام. (چاپ اول). قم: نشر سرایی.
37.    نجفی، محمدحسن. (1368). جواهر الکلام. (ج37، بی‌چا). تهران: اسلامیه.
38.    نوبهار، رحیم. (1386). حقوق کیفری و حوزه عمومی. رساله دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده حقوق.
39.    واعظی، سید مجتبی؛ علی‌پور، سیدعلی. (1389). «بررسی موازین حقوقی حاکم بر حریم خصوصی و حمایت از آن در حقوق ایران». مجله حقوق خصوصی. شماره ۱۷.
40.    یدالله پور، بهروز. (1391). «کرامت انسان در قرآن ماهیت مبانی موانع». کتاب ماه و دین، شماره ۱۷۸.

41.    Belanger, F. and J. S. Hiller (2006) , "A Framework for E-government: Privacy Implications", Business Process Management Journal,12 (1) ,2006.
42.    Littman, Jessica (1997); "Copyright Noncompliance (Or Why We Can't (Just Say Yes) to Licensing"; 29 N. Y. V. J. Int'J L.& Pol. 237,1997.
43.    Margetts, H. and D. Sutcliffe (2013). "Addressing the Policy Challenges and Opportunities of “Big data", Policy and Internet,5 (2),2013.
44.    Samuelson, Pamela; "A New Kind of Privacy? Regulating Uses of Personal Data in the Global Information Economy"; 87 Calif. L. Rev. 751,1999.
45.    Smartt, Ursula, Media & Entertainment Law, London, Routledge,2014.
46.    Solove, D. J. "A Taxonomy of Privacy". University of Pennsylvania Law Review, Vol. 154, No. 3: 477-560,2006.
47.    Solove, D. J., "Conceptualizing Privacy". California Law Review, Vol. 90, No. 4 (2002): 1087-1156,2002.
48.    Staples, William, Encyclopedia of Privacy, London, Greenwood Press,2007.
49.    Zarsky, T. Z. "Information Privacy in Virtual Worlds: Identifying Unique Concerns Beyond the Online and Offline Worlds", New York Law School Law Review, 49: 231-270,2005.