نقش هدایا درحکومت غزنویان با اتکا بر نظریه پاتریمونیال وبر

محورهای موضوعی : فقه و تاریخ تمدّن

پروانه صباحی ¹ , فریناز هوشیار ^{2 *} , فیض الله بوشاسب گوشه ³

1 - دانشجوی دکترای تاریخ ایران، گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاداسلامی، نجف آباد، ایران
2 - استادیار گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
3 - دانشیار، گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف اباد، ایران

تاریخ دریافت : 1404/04/30 تاریخ پذیرش : 1404/07/23 تاریخ انتشار : 1404/07/27

کلید واژه: پاتریمونیالیسم, وبر, هدایا, غزنویان, ایران,

چکیده مقاله :

ماکس وبر، جامعه‌شناس برجسته آلمانی، مفهوم «پاتریمونیالیسم» را برای توصیف نظام حکومتی‌ای به‌کار برد که در آن حاکم، قلمرو و قدرت را به مثابه ملک شخصی خود تلقی می‌کند. این اصطلاح ریشه در واژه لاتین «پاتر» به معنای پدر دارد و به مفهوم مالکیت موروثی خانوادگی اشاره می‌کند. وبر معتقد است که پاتریمونیالیسم از نظام پدرسالاری نشأت گرفته و ساختارهای آن حول محور روابط خصوصی و خاندانی شکل می‌گیرد. در این نظام، اقتدار سیاسی مبتنی بر سنت‌گرایی است و حاکم از ابزارهای مختلفی برای حفظ قدرت و وفاداری زیردستان استفاده می‌کند. این پژوهش به بررسی نقش هدایا و تحف در حکومت غزنویان (387-432ق/997-1041م) با تکیه بر نظریه پاتریمونیال وبر می‌پردازد و این پرسش را مطرح می‌کند که هدایا در این نظام چه نقشی در حفظ اقتدار سلطان و وفاداری زیردستان ایفا کرده‌اند. فرضیه پژوهش بر این است که هدایا به‌عنوان ابزاری کلیدی در ساختار پاتریمونیال غزنویان، هم برای ابراز وفاداری زیردستان به حاکم و هم برای تحکیم روابط حامی‌پرورانه از سوی سلطان به کار می‌رفتند. این مطالعه به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای مانند «تاریخ بیهقی»، «تاریخ طبری» و «مروج الذهب» انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهند که در دوره غزنویان، هدایا عمدتاً از سوی زیردستان به سلطان اهدا می‌شد و به‌عنوان نمادی از وفاداری و فرمانبرداری تلقی می‌گردید. این عمل نه‌تنها برای جلب اعتماد سلطان و کسب مناصب دیوانی به‌کار می‌رفت، بلکه سلطان نیز با اهدای متقابل هدایا، وفاداری زیردستان را تضمین می‌کرد. هدایا، شامل اقلامی چون اسب، پارچه، سکه‌های طلا و نقره، و بردگان، در مراسم‌هایی نظیر نوروز و مهرگان و یا در استقبال از حاکمان، نقش اقتصادی و سیاسی مهمی ایفا می‌کردند. این تبادلات، که بخشی از درآمد دولت را نیز تشکیل می‌داد، به تقویت روابط حامی‌پرورانه و حفظ انسجام اجتماعی در نظام پاتریمونیال کمک می‌کرد. از منظر وبر، این فرآیند نشان‌دهنده وابستگی ساختار دیوانی به شخص حاکم و فقدان شایسته‌سالاری در نظام پاتریمونیال است، جایی که وفاداری شخصی و روابط خصوصی بر شایستگی‌های فنی اولویت دارد.

چکیده انگلیسی:

Max Weber, the eminent German sociologist, employed the concept of “patrimonialism” to describe a form of governance in which the ruler perceives the territory and power as his personal property. The term originates from the Latin word pater, meaning father, and refers to hereditary family ownership. Weber argues that patrimonialism emerges from the patriarchal system and is structured around private and familial relationships. In this system, political authority is based on traditionalism, and the ruler utilizes various tools to maintain power and ensure the loyalty of subordinates.

This study examines the role of gifts and tributes in the Ghaznavid government (387–432 AH / 997–1041 CE), using Weber’s patrimonial theory as a framework. It seeks to answer the question: What role did gifts play in sustaining the sultan’s authority and securing the loyalty of subordinates in this system? The central hypothesis is that gifts functioned as a key instrument in the patrimonial structure of the Ghaznavids—used both by subordinates to demonstrate loyalty to the ruler, and by the sultan to reinforce patronage ties.

This research adopts a descriptive-analytical method and draws upon library sources such as Tarikh-e Beyhaqi, Tarikh al-Tabari, and Muruj al-Dhahab. The findings reveal that during the Ghaznavid period, gifts were predominantly offered by subordinates to the sultan and were regarded as symbols of loyalty and submission. This practice was employed not only to gain the sultan’s trust and obtain administrative positions, but also reciprocated by the sultan to guarantee the allegiance of his subordinates. These gifts—including horses, textiles, gold and silver coins, and slaves—played significant political and economic roles in ceremonies such as Nowruz and Mehregan, as well as in welcoming rulers. These exchanges, which also constituted part of the state’s revenue, helped reinforce patron-client relationships and maintain social cohesion within the patrimonial system. From Weber’s perspective, this process illustrates the dependency of the bureaucratic structure on the person of the ruler and the absence of meritocracy in the patrimonial system, where personal loyalty and private relations are prioritized over technical competence.

منابع و مأخذ:

اشپولر، برتولد ( 1386). تاريخ مغول در ايران‏. ترجمه محمود میرآفتاب. تهران‏: انتشارات علمى و فرهنگى‏.
اشرف، احمد (1347). ماکس وبر و علوم اجتماعی. مجله سخن. 17(11 و 12).
اشرفی، حمید (1393). نقش خراج و هدیه در استمرار جشن‏های ایرانی در قرون نخستین اسلامی. پژوهشنامه مطالعات تاریخ فرهنگی، شماره 21، 25-45.
ابن اثیر،عزالدین.(1370). تاریخ کامل. اساطیر.تهران: انتشارات اساطیر.
آپراکرامبی، نیکلاس و همکاران (1367). فرهنگ جامعه‏شناسی. ترجمه حسن پویان. تهران: چاپخش.
بیگدلی، م (1393). بررسی هدیه: در دوره اسلامی از آغاز تا پایان عصر عباس. پایان‏نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه زنجان.
بیهقی، ابوالفضل (1385). تاریخ بیهقی. به کوشش خلیل خطیب‏رهبر، چاپ دهم، جلد اول، تهران: مهتاب.
پایتینن، الی (1399). هدیه و تناقض‏های آن؛ فراتر از مارسل موس. ترجمه سلیمان میرزایی و عادل ابراهیمی لویه، تهران: انتشارات لویه.
پشت‏دار، علی محمد و دهقان شیری، معصومه (1399). هدیه دادن و رسوم آن نزد ایرانیان با تکیه بر شاهنامه و تاریخ بیهقی.
فصلنامه متن پژوهی ادبی، شماره 85، 203-167.
حجاریان، سعید (1374). ساخت اقتدار سلطانی. مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی. شماره 91 و 92.
خالديين، ابي بكر محمد و ابي عثمان، سعيد (بی‏تا). التحف و الهدايا. بي‏جا.
روح‌الامینی، محمد (1376). آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز. تهران: انتشارات آگاه.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1377). تاریخ مردم ایران (کشمکش با قدرت‌ها). جلد دوم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
شریفی، س (1394). تداوم جشن‌های باستانی ایران در دوره اسلامی تا حمله مغول. پایان‏نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه یزد.
صولی، ابی محمد بن یحیی(1341). ادب الکتاب. تصحیح محمد بهجه‏الاثری، بغداد: مکتبه العربیه.
طبری. محمدبن جریر (1346). تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک). ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد پانزدهم، چاپ دوم، تهران: انتشارات اساطیر.
فروند، ژولین (1393). جامعه‏شناسی ماکس وبر. ترجمه عبدالحسین نیک‏گهر. تهران: انتشارات توتیا.
قنبری، ص (1394). خلعت و خلعت‏بخشی در شاهنامه فردوسی و تاریخ بیهقی. پایان‏نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه زنجان.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (1356). مروج الذهب و معادن الجوهر. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
مشكور، محمدجواد (1350). اخبار سلاجقه روم، به انضمام مختصر سلجوقنامه ابن بي‏بي‏. تهران‏: کتاب‌فروشی تهران‏.
ملايرى‏، محمدمهدی (1379). تاريخ و فرهنگ ايران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى‏. تهران‏: انتشارات توس‏.
وبر، ماکس (1392). دین، قدرت، جامعه. ترجمه احمد تدین. تهران: نشر هرمس.
وبر، ماکس (1394). اقتصاد و جامعه. ترجمه عباس منوچهری، مهرداد ترابی‏نژاد و مصطفی عمادزاده. تهران: انتشارات سمت.
هاید، لوئیس (1398). هدیه؛ خلاقیت و هنر در جهان مدرن. ترجمه نسیم میرآرمندهی، تهران: انتشارات حرفه نویسنده.
Weber,Max, (1978), Economy and Society, edited by Gunther Roth and Claus Wittich. vo. 2. University of California press. seum of Art, pp:33-47.