بررسی میزان مشارکت بهره‎برداران در مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی از نظر اجتماعی-اقتصادی در شبکه آبیاری و زهکشی البرز

محورهای موضوعی : پژوهش های ترویج و آموزش کشاورزی

مائده فتاحی کتی لته ¹ , علی شاهنظری ² , محمدعلی غلامی سفیدکوهی ³

1 - کارشناسی ارشد، آبیاری و زهکشی، گروه علوم و مهندسی آب، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری
2 - استاد گروه علوم و مهندسی آب، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری
3 - استاد گروه علوم و مهندسی آب، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری

تاریخ دریافت : 1402/10/20 تاریخ پذیرش : 1402/12/22 تاریخ انتشار : 1402/12/26

کلید واژه: مشارکت, عوامل اقتصادی, عوامل اجتماعی, تحلیل مؤلفه اصلی,

چکیده مقاله :

شبکه‌های آبیاری و زهکشی به توازن بین مدیریت منابع آب و توسعه پایدار کشاورزی کمک می‌کنند و در اقتصاد و اجتماع جامعه تأثیرات ارزشمندی دارند. مشارکت کشاورزان در شبکه‌های آبیاری و زهکشی باعث افزایش بهره‌وری آب و ارتقاء پایداری کشاورزی می‌شود. از این ‌رو مشارکت بهره‌برداران در طرح‌های شبکه آبیاری به‌عنوان رویکرد جدید در مدیریت آب امری ضروری است. در این راستا پژوهشی با هدف بررسی ویژگی های اجتماعی و اقتصادی و تاثیر آن‎ها بر میزان مشارکت و موفقیت شبکه‎های آبیاری و زهکشی با محوریت شبکه سد البرز انجام شد. جامعه آماری مطالعه حاضر شامل 72 نفر از کشاورزانی بود که در تشکل‌های شبکه آبیاری و زهکشی سد البرز حضور داشتند. نتایج نشان داد، در بعد امنیت اجتماعی، اجرای طرح‌های شبکه آبیاری موجب کاهش دعوا و ناهنجاری بین اهالی روستا شده است. در بعد سواد اجتماعی کشاورزان، اجرای طرح‌های شبکه آبیاری را موجب افزایش آگاهی در زمینه تقویت نهادهای محلی دانسته‌اند. در بعد مشارکت اجتماعی اجرای طرح‌های شبکه آبیاری موجب مشارکت روستاییان در سایر امور روستا نشده است. در بعد اقتصادی، کشاورزان اجرای طرح‌های شبکه را عامل ترقی خود می‌دانند. در کل اجرای طرح‌های شبکه به لحاظ اقتصادی منجر به افزایش قیمت زمین-های کشاورزی و رشد و احیای زمین‌های کشاورزی شده است.

چکیده انگلیسی:

Irrigation and drainage networks contribute to the balance between water resources management and sustainable agricultural development and have valuable effects on the economy and society. Participation of farmers in irrigation and drainage networks increases water productivity and improves agricultural sustainability. Therefore, the participation of users in irrigation network plans is essential as a new approach in water management. In this regard, a research was conducted with the aim of investigating social and economic characteristics and their impact on the participation and success of irrigation and drainage networks, focusing on the Alborz Dam network. The statistical population of this study included 72 farmers who participated in the irrigation and drainage network of Alborz Dam. The results showed that, in terms of social security, the implementation of irrigation network projects has reduced disputes and anomalies among the villagers. In terms of social literacy, farmers have considered the implementation of irrigation network projects to increase awareness in the field of strengthening local institutions. In terms of social participation, the implementation of irrigation network projects has not led to the participation of villagers in other village affairs. In general, the implementation of network projects has led to an increase in the price of agricultural land and the growth and revival of agricultural land.

متن کامل:



بررسی میزان مشارکت بهره‎برداران در مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی از نظر اجتماعی-اقتصادی در شبکه آبیاری و زهکشی البرز

 

چکیده

شبکه‌های آبیاری و زهکشی به توازن بین مدیریت منابع آب و توسعه پایدار کشاورزی کمک می‌کنند و در اقتصاد و اجتماع جامعه تأثیرات ارزشمندی دارند. مشارکت کشاورزان در شبکه‌های آبیاری و زهکشی باعث افزایش بهره‌وری آب و ارتقاء پایداری کشاورزی می‌شود. از این ‌رو مشاركت بهره‌برداران در طرح‌های شبکه آبیاری به‌عنوان رویكرد جدید در مدیریت آب امری ضروری است. در این راستا پژوهشی با هدف بررسی ویژگی‏های اجتماعی و اقتصادی و تاثیر آن‎ها بر میزان مشارکت و موفقیت شبکه‎های آبیاری و زهکشی با محوریت شبکه سد البرز انجام شد. جامعه آماری مطالعه حاضر شامل 72 نفر از کشاورزانی بود که در تشکل­های شبکه آبیاری و زهکشی سد البرز حضور داشتند. نتایج نشان داد، در بعد امنیت اجتماعی، اجرای طرح‌های شبکه آبیاری موجب کاهش دعوا و ناهنجاری بین اهالی روستا شده است. در بعد سواد اجتماعی کشاورزان، اجرای طرح‌های شبکه آبیاری را موجب افزایش آگاهی در زمینه تقویت نهادهای محلی دانسته‌اند. در بعد مشارکت اجتماعی اجرای طرح‌های شبکه آبیاری موجب مشارکت روستاییان در سایر امور روستا نشده است. در بعد اقتصادی، کشاورزان اجرای طرح­های شبکه را عامل ترقی خود می­دانند. در کل اجرای طرح­های شبکه به لحاظ اقتصادی منجر به افزایش قیمت زمین­های کشاورزی و رشد و احیای زمین­های کشاورزی شده است.

 

کلمات کليدي: مشارکت، عوامل اقتصادی، عوامل اجتماعی، تحلیل مؤلفه اصلی.

 

مقدمه

عدم وجود شبکه‌های آبیاری و زهکشی باعث کاهش بهره‌وری آب، افزایش هدررفت آب، از بین رفتن خاک و آب و خسارات زراعی به دلیل نقص آبیاری و زهکشی ناکافی می‎شود. همچنین، عدم مدیریت منابع آب می‌تواند منجر به خشک‌سالی‌ها، کاهش تولید محصولات و کاهش امنیت غذایی منطقه شود. بهبود و احداث شبکه‌های آبیاری و زهکشی با همراهی مشارکت کشاورزان می‌تواند این مشکلات را حل نماید و توسعه پایدار کشاورزی را تسهیل کند(Darzi-Naftchali et al., 2020). شناسايي مسائل و مشکلات شبکه‎هاي آبياري و زهکشي در حال بهره‌برداری، نه‌تنها سبب ارائه راهکارهايي براي بهبود وضعيت موجود خواهد شد؛ بلکه با بهره‌گیری از تجربه‌های موجود می‌توان وضعيت اجرايي و بهره‌برداری سامانه‌های در حال طراحي و ساخت را بهبود بخشد (چراغی و همکاران، 1395). بررسی مسائل شبکه‌های آبياري و زهکشي و عدم کارایی مناسب آن‌ها، اهمیت مشارکت ذینفعان در فرآیند بهره‌برداری از شبکه‌های آبياري و زهکشي را بیش‌ازپیش نمایان می‌نماید. پروژه‏هاي شبکه‌های آبیاری و زهکشی، تنها مختص به کشاورزی و بخش اقتصاد آن نیست، بلکه می‌توان با بررسي مباحث اجتماعي، فرهنگی و اقتصادي،  باعث كاهش مهاجرت و بيكاري، افزايش امنیت اقتصادی و سطح فرهنگی جامعه شد(Abbasi et al., 2015). ازاین‌رو موفقیت شبکه‌های آبیاری و زهکشی بسيار حائز اهمیت بوده و لازمه‎ی آن، داشتن مجموعه آماري جامع، شناخت کافی از خصوصیات ذی‎نفعان و ذی مدخلان و در نظر گرفتن تمامي ابعاد و جوانب مربوط به شبکه‌های آبیاری و زهکشی می‌باشد. یا توجه به مشکلات و مباحث ذکر شده، در سال‌های اخیر سیاست‌گذاران و مجریان برنامه‌های توسعه در ایران به دنبال راهکارهایی برای ارتقای نقش و مشارکت کشاورزان در ساخت و بهره‌برداری شبکه‌های آبیاری و زهکشی بوده‌اند. اما متأسفانه این تلاش‌ها به دلایل مختلف، تاکنون نتیجه کافی به همراه نداشته و منجر به اصلاح مديريت منابع آب و تأسيسات آبياری با رويكرد افزایش نقش و مشاركت کشاورزان نشده است.

 تعاريف مختلفي از فرآيند مشارکت ذینفعان وجود دارد، چرا که مشارکت در زمينه‌هاي مختلف بسياري استفاده مي‌شود و به‌وسیله راه‌هاي مختلف درک مي‌گردد. مشارکت از ديدگاه بانک جهاني(1996) این‌چنین تعريف مي‌شود "روندي که از طريق آن ذینفعان پيش از طرح‌ريزي توسعه در آن نفوذ و تصميم‌گيري مي‌کنند و منابعي را که آن‌ها را تحت تأثیر قرار مي‌دهند به اشتراک مي‌گذارند (Luyet et al., 2012).

در پژوهشی که وانگ و همکاران، 5 جنبه همکاری در سه استان چین در سال 2019 مورد ارزیابی قرار گرفت. در این پژوهش از یک مدل لجستیک باینری برای تجزیه‌وتحلیل تأثیر روابط شبکه اجتماعی بر مشارکت کشاورزان در تأمین تجهیزات آبیاری کوچک و صرفه‌جویی در آب استفاده شد و عوامل کلیدی مؤثر بر رفتار کشاورزان انتخاب شدند. هدف از این مطالعه بهبود بیشتر سیستم ارزیابی روابط شبکه‌های اجتماعی و بررسی تأثیر روابط شبکه‌های اجتماعی بر رفتارهای صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزان و ارائه مسیری برای اجرای آبیاری صرفه‌جویانه است. نتایج نشان می‌دهد که نزدیکی شبکه مشارکت و رضایت از مشارکت بیشتر از سیاست، تجربه مدیریت آب، بیمه کشاورزی، قدرت تصمیم‌گیری قوی خانواده مصرف آب را کاهش می‌دهد (Wang and Zhao., 2023). 

آصفا و همکاران تأثیر آبیاری مشارکتی بر معیشت کشاورزان در پژوهشی مورد بررسی قرار دادند. در این پژوهش از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای برای انتخاب 96 کاربر و 162 پاسخ‌دهنده نمونه غیرکاربر استفاده شد. داده‌های جمع آوری شده با استفاده از آمار توصیفی و مدل اقتصادسنجی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. برای شناسایی عامل تعیین‌کننده مشارکت آبیاری در مقیاس کوچک و تأثیر آن بر معیشت کشاورزان از مدل رگرسیون سوئیچینگ باینری لاجیت و درون‌زا استفاده شد. نتیجه مدل لاجیت باینری نشان داد که سن و بعد خانوار، زمین زیر کشت شخصی، مشارکت شغلی خارج از مزرعه، تماس توسعه‌یافته، فاصله از خانه تا یک بازار تقریباً محلی، فاصله از خانه تا طرح، و داشتن همسایه از عوامل مهمی است که بر تصمیم کشاورزان برای آبیاری تأثیر می‌گذارد. برای دریافت تأثیر آبیاری بر معیشت کشاورزان، از کل درآمد خانوار در مدل رگرسیون تعویض درون‌زا استفاده شد. نتایج مدل نشان می‌دهد که تأثیر مثبت و معنادار طرح‌های آبیاری مشارکتی، درآمد کل کاربران را به میزان ۵/۸ درصد نسبت به سایرین افزایش داده است. این نشان می‌دهد که نقش یک طرح آبیاری مشارکتی در مقیاس کوچک در بهبود وضعیت معیشتی کشاورزان منطقه مورد مطالعه چقدر قابل‌توجه است. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که بهبود دسترسی به بازار و آب برای آبیاری، ارائه خدمات ترویجی و سایر خدمات تکمیلی باعث افزایش مشارکت آبیاری و بهبود معیشت می‌شود (Assefa et al., 2022). 

کوسوماستوتی و همکاران به تعیین تأثیر ویژگی‌های اقتصادی-اجتماعی کشاورزان و مشارکت گروهی یک واحد آب‌رسانی در انجام فعالیت‌های مدیریت آبیاری در فعالیت‌های عملیاتی و نگهداری پرداختند. این تحقیق در روستای Sumber Rejo در منطقه آبیاری Punggur Utara، که در استان Lampung، اندونزی است و جایی که شبکه آبیاری WUA Harapan Maju در آن فعال است، انجام شد. نمونه‌ها بر اساس روش نمونه‌گیری تصادفی مشخص شد که حجم نمونه مورد نیاز برای مطالعه 80 کشاورز بود. نتایج نشان می‌دهد که از بین عوامل اقتصادی-اجتماعی، بیشترین تأثیرگذاری بر تعداد افراد تحت تکفل کشاورزان و پس از آن مساحت زمین متعلق به هر کشاورز است. همچنین وضعیت مشارکت گروهی در WUA Harapan Maju در گروه با درجه "سختی زیاد" طبقه‌بندی شد (Kusumastuti et al., 2021). 

در مطالعه‎ای که حسینی و همکاران (1394) با هدف شناسايي عوامل مؤثر بر سطح مشارکت کشاورزان در مديريت شبکه‌هاي آبياري و زهکشي در استان بوشهر انجام دادند، دریافتند که نتایج حاصل از تحليل عاملي نشان‎دهنده این امر است که پنج عامل نقش مؤثری در مشارکت بهره‌برداران داشته و توانسته‌اند 57.96 درصد تغييرات مديريت شبکه‌هاي آبياري و زهکشي را تبيين کنند، اين عوامل عبارت‌اند از عامل شبکه آبي و مالي، سابقه توليدي و خدمات ارائه‌شده از سوي دولت، شرايط زمين، دسترسي به آب آبياري و ويژگي شغلي بهره‌برداران. در مطالعه‎ای دیگر توتونچی و همکاران (1391) با هدف شناسايي عوامل مؤثر بر مشارکت گندم‎کاران شهرستان دزفول در مديريت شبکه‌هاي آبياري و زهکشي پرداختند که نتايج مطالعه آن‎ها نشان داد بين متغيرهاي مستقل مشارکت اجتماعي، منزلت اجتماعي، نگرش نسبت به مشارکت در مديريت شبکه‌هاي آبياري و زهکشي، شرکت در کلاس‌های آموزشي و ترويجي، ميزان زمين آبي تحت کشت، ميزان زمين زراعي تحت مالکيت، ميزان درآمد ساليانه حاصل از فعاليت کشاورزي، ميزان مالکيت حقآبه، عملکرد محصول گندم، ميزان زمين زراعي تحت کشت گندم، نوع نظام بهره‌برداري، تنوع کشت، نوع منبع آب مورد استفاده در مزرعه و ميزان وابستگي به آب شبکه‌هاي آبياري با متغير وابسته مشارکت در مديريت شبکه‌هاي آبياري و زهکشي رابطه مثبت و معناداری در سطح 01/0 وجود دارد.

نكته حائز اهميتي كه نبايد از آن گذشت این است که مطالعات زيادي بر روي مباحث اجتماعی ذینفعان و مخصوصاً بر روی علم اقتصاد شبکه‌های آبیاری و زهکشی انجام نشده است و يا اگر انجام شده بر روي جنبه بهره‌وری آن خيلي تأکید نشده است. لذا هنوز ابهامات زيادي در اين بخش باقی‌مانده و زمينه‏هاي كاري بسياري را مي‌طلبد و ضرورت دارد كه علاوه بر در نظر گرفتن جنبه‏هاي فني، علمي و كيفي پروژه‏هاي اجرائی، بخش اجتماعی و اقتصادي آن نیز به‌صورت كامل مطالعه و بررسي شود. بنابراين بر اساس مطالب فوق، اهداف مطالعه حاضر شناخت عوامل اقتصادی و اجتماعي مؤثر بر مشارکت ذینفعان کشاورزی در مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی و ارزیابی پتانسیل مشارکت ذینفعان کشاورزی در مدیریت شبکه آبیاری سد البرز است.

 

مواد و روش

شبکه آبیاری و زهکشی سد البرز در حوضه آبریز پایین‌دست میان رودخانه بابل و سیاهرود واقع شده است و از شمال به دریای مازندران و از جنوب به سلسله جبال البرز محدود است. در این محدوده سه رودخانه اصلی بابل، تالار و سیاهرود برای آبیاری اراضی منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرند(شکل 1). در پایین‌دست سد البرز، دو بند انحرافی رئیس کلا و گنج‌افروز و دو کانال آبیاری وابسته به این دو بند احداث شده است که به ترتیب ظرفیت آن‌ها 2/1 و 3/22 مترمکعب بر ثانیه است. با احداث این کانال‌ها قابلیت انتقال آب به‌تمامی تشکل‌های محدوده شبکه سد البرز میسر شده است. همچنین ایستگاه هیدرومتری پاشاکلا در بالادست سد و ایستگاه قرآن تالار در پائین‌دست سد روی رودخانه بابل قرار گرفته است. ایستگاه شیرگاه و ساروکلا نیز به ترتیب روی رودخانه تالار و سیاهرود قرار دارند. طبق تحليل هاشمی و همکاران (1393) شبکه آبیاری سد البرز با تقسیم‌بندی اصلی به‌صورت ۲۰ واحد تشکل آب بران موجود در محدوده طرح و سه تشکل در خارج از محدوده طرح صورت پذیرفت.

در مطالعه حاضر ابزار اصلی مورد استفاده، پرسشنامه بود. پرسشنامه موردنظر بر اساس ویژگی‌های بهره‌برداران، عوامل اقتصادی- اجتماعی و مشارکت مردمی تنظیم گردید. سپس با تحقیقات میدانی و عملیات صحرایی، توزیع و تکمیل پرسشنامه بین بهره‌برداران، استخراج داده‌ها و اطلاعات از پرسشنامه‌ها انجام گرفت. جامعه نمونه شامل 72 نفر از کشاورزان و کاربران، به‌صورت تصادفی و با استفاده از رابطه کوکران تعیین شد. داده‌ها در پرسشنامه به‌صورت کمی یا کیفی با مقیاس رتبه‌ای و بر اساس طیف پنج گزینه‌ای لیکرت ( خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد) مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفت. در انتها با توجه به داده‌های موجود، تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در دو سطح توصیفی و استنباطی انجام شد. در مطالعه حاضر اثر پارمترهای امنیت اجتماعی، سود اجتماعی، مشارکت اجتماعی، رضایتمندی اجتماعی، درآمد، سرمایه‎گذاری و رشد اقتصادی بر شبکه‎های آبیاری و زهکشی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفت.

 

شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه(شبکه آبیاری و زهکشی سد البرز)

 

روش تحلیل مؤلفه اصلی

برای بررسی متغیرهای اثرگذار بر بهره­وری سد البرز از روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی (¹PCA) برای استخراج مؤلفه‌های اساسی استفاده شد. این تحلیل تبدیلی در فضای برداری است، که بیشتر برای کاهش ابعاد مجموعه داده‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. تحلیل مؤلفه‌های اصلی در سال ۱۹۰۱ توسط کارل پیرسون ارائه شد. این تحلیل شامل تجزیه مقدارهای ویژه ماتریس کواریانس می‌باشد. در اين روش متغيرهاي موجود در يک فضاي چند حالته همبسته به يک مجموعه از مولفه‌هاي غيرهمبسته خلاصه مي‌شوند که هر يک از آن‌ها ترکيب خطي از متغيرهاي اصلي مي­باشند. مؤلفه‌های غيرهمبسته به‌دست‌آمده مؤلفه‌های اساسي (PC) ناميده مي­شوند که از بردارهاي ويژه ماتريس کوواريانس يا ماتريس همبستگي متغيرهاي اصلي به دست مي‌آيند.

نمودار شکل (2) نقاطي را روي دو محور مختصات X1  و X2  نشان می­دهد. برای تعيين جهت عمومي نقاط، يک بيضي رسم مي‌شود تا همبستگي بين متغيرها مشخص شود. برخي از نقاط خارج بيضي و البته تجمع تعداد زيادي از آن‌ها روي قطر اصلي بیضي مشاهده مي‌شود. جهت اصلي پراکنش نقاط نه در امتداد X1 و نه در امتداد X2 است؛ بلکه بین آن‌ها و بيشتر در امتداد قطر اصلي بيضي می‌باشد. اين محور PC1 نامیده می‌شود که اولين جزء اصلي تغييرپذيري X1  و X2  مي‌باشد. دومين جزء PC2 در امتداد قطر فرعي بيضي است که دقيقا بر PC1 عمود بوده و باقي تغييرات در X1  و X2  را شرح مي‌دهد. PC1 و PC2 دو محور جديد براي شرح X1 و X2 مي‌باشند. بنابراين مي‌توان بیان نمود X1  و X2 ترکیبی از خط PC1 و PC2 است یعنی رابطه زیر:

Xi=ai١PC١+ai٢PC٢

همچنين مي‌توان ارزش مؤلفه‌های اساسي را با استفاده از معادلات زير به دست آورد:

	PC١=w١X١+w٢X٢
	PC٢=w٣X١+w٤X٢

به‌طوری‌که Wi  ضريب رگرسيون اجزاي اساسي روي متغيرها است.

 

شکل2 -انتقال داده‌ها به عوامل اساسي

 

مؤلفه‌های اساسي را مي‌توان با استفاده از مجموعه داده‌هاي اصلي و در صورت عدم دسترسي به داده‌هاي اصلي با استفاده از ماتريس کوواريانس يا ماتريس همبستگي محاسبه نمود. معمولاً زماني که متغيرها با واحدهاي اندازه­گيري مختلف يا متغيرهاي مختلف با واريانس­هاي متفاوت در مجموعه داده‌ها وجود دارد از ماتريس همبستگي استفاده مي‌شود. وقتي ماتريس همبستگي به کار مي‌رود، در حقيقت از متغيرهاي استاندارد شده با ميانگين صفر و انحراف معيار يک استفاده شده است.

 

نتایج و بحث

نتایج به‌دست‌آمده برای اثر مشارکت در افزایش امنیت اجتماعی منطقه مورد مطالعه نشان داد که 19/79 درصد بهره‎برداران معتقدند افزایش امنیت اجتماعی تاثیر مثبتی بر روند شبکه‎های آبیاری و زهکشی دارد. با توجه به شکل (3) اجرای طرح­های مشارکتی بیشتر موجب کاهش دعوا و ناهنجاری بین اهالی روستا شده است؛ همچنین این‌گونه طرح­ها کمتر امنیت شغلی و افزایش حمایت­های بیمه­ای مربوط به کشاورزی را به دنبال دارد. همچنین مطابق شکل (2) کشاورزان اجرای طرح­های مشارکتی در خصوص افزایش حمایت­های بیمه­ای و امنیت شغلی را غلط و کاملا غلط دانسته­اند. درصورتی‌که کشاورزان، اجرای طرح­های مشارکتی را از منظر امنیت جانی و کاهش میزان مهاجرت درست دانسته‌اند. همچنین کشاورزان، اجرای طرح­های مشارکتی را در کاهش دعوا و ناهنجاری کاملا درست دانسته­اند و قویاً بر اهمیت اجرای طرح­های مشارکتی در جهت کاهش دعواها موثر می­دانند. همچنین احساس امنیت عمومی در میان کشاورزان به‌صورت متوسط احساس می­گردد. به عبارتی امنیت عمومی از اجرای طرح‏های مشارکتی لزوما ایجاد نمی­شود. در مطالعه‎ای که حسام و نگهبان(1399) به‌منظور بررسی شبکه‎های آبیاری و زهکشی در شهرستان داراب انجام دادند دریافتند که امنیت اجتماعی می‎تواند تاثیر مثبتی روی روند اجرایی شبکه‎ها داشته باشد که این امر با نتایج حاصله در این مطالعه هم‎خوانی دارد.

 

شکل 3- محدوده تراکم پاسخ به سوالات امنیت اجتماعی

 

به‌منظور بررسی اثر طرح­های مشارکتی بر میزان سواد اجتماعی 5 سوال مطرح شد. همان‌طور که در شکل (4) مشاهده می­شود، 87/91 درصد کشاورزان معتقد بودند طرح‎های مشارکتی بر میزان سواد اجتماعی تاثیر مثبتی دارد و می‎تواند باعث بهبود وضعیت در شبکه‎های آبیاری و زهکشی گردد. طبق نتایج به‌دست‌آمده مشخص گردید که کشاورزان اجرای طرح­های مشارکتی را موجب افزایش آگاهی در زمینه تقویت نهادهای محلی دانسته­اند. درحالی‌که کشاورزان اجرای طرح­های مشارکتی را دلیلی بر افزایش دانش محیطی نمی­دانند. نکته جالب اینکه برخی از کشاورزان، اجرای طرح­های مشارکتی را عاملی بر افزایش آگاهی مدیران و نیازهای عرفی منطقه می­دانند. همچنین طرح‏های­ مشارکتی موجب افزایش نسبی دانش کشاورزان از قوانین و سیاست­ها خواهد شد. ضمن اینکه روستائیان اجرای طرح­های مشارکتی را لزوما باعث افزایش همدلی و همبستگی نمی­دانند. در کل افزایش آگاهی نهاد‎های محلی و آگاهی مدیران می‎تواند در مثبت بودن روند اجرایی شبکه‎های آبیاری و زهکشی تاثیر به سزایی داشته باشد. در مطالعه‎ای که عطائی و ایزدی (1393)، با هدف تحلیل مطالعات اجتماعی شبکه آبیاری و زهکشی بند فیض‌آباد در استان فارس انجام دادند دریافتند که آگاهی مدیران و بهره‎برداران بیشترین وزن را در بین شاخص‎های در نظر گرفته شده به خود اختصاص داده است که نتایج به‌دست‌آمده با نتایج مطالعه حاضر هم‎خوانی دارد.

 

شکل 4- محدوده تراکم پاسخ به سوالات سواد اجتماعی

 

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از شکل 5 مشخص گردید که 51/74 درصد از بهره‎برداران معتقدند مشارکت اجتماعی در طرح‎های آبیاری و زهکشی می‎تواند تاثیر مثبت یا منفی روی روند اجرایی و مشارکت بهره‎برداران در شبکه‎های آبیاری و زهکشی داشته باشد درحالی‌که 49/25 درصد از بهره‎برداران این باور را قبول نداشتند و معتقد بودند که اجرای این طرح‎ها تاثیر معنی‎داری در افزایش یا کاهش مشارکت ندارد. نتایج کلی این مطالعه نشان داد که مشارکت اجتماعی تاثیر مثبتی روی مشارکت و افزایش انگیزه بهره­برداران در سایر طرح­های جمعی ندارد و قویا بر این نکته اتفاق‌نظر دارند (شکل 4). نکته جالب این است که طرح­های مشارکتی به‌صورت خوش‌بینانه موجب مشارکت در سایر کارهای جمعی روستا نمی­شود و کارکرد آن چنین همکاری در سطح روستا نخواهد بود. از طرفی دیگر اجرای طرح­های مشارکتی در احداث تاسیسات مربوط به آبیاری و مرتع‎داری به‌صورت مشارکتی تاثیر دارد و می‎تواند در حفظ و نگهداری تاسیسات و مراتع نقش اساسی را ایفا کند. در پژوهشی که Assefa et al., (2022) به بررسی تأثیر آبیاری مشارکتی بر معیشت کشاورزان پرداختند دریافتند که مشارکت اجتماعی در زمینه‎های مختلف از جمله افزایش انگیزه کشاورزان، افزایش مشارکت در حفظ و نگهداری شبکه‎ها گردد. نتایج مطالعه آن‎ها با مطالعه حاضر در بخش افزایش انگیزه مشارکت هم‎خوانی نداشته که دلیل این امر می‎تواند علت‎های مختلفی از جمله سطح تحصیلات، ترویج و آموزش و سایر دلایل باشد. اما از نظر افزایش سطح حفظ و نگهداری تاسیسات و مراتع نتایج آن‎ها با مطالعه حاضر هم‎خوانی داشت.

 

 

شکل 5- محدوده تراکم پاسخ به سوالات مشارکت اجتماعی

 

طبق نتایج به‌دست‌آمده از شکل 6 مشخص گردید که 49/82 درصد از بهره‎برداران معتقدند که تغییر در سطح تعارضات اجتماعی می‎تواند در مسائل اجتماعی و اقتصادی طرح‎های شبکه آبیاری و زهکشی تاثیرگذار باشد. طبق نتایج به‌دست‌آمده از شکل پنج می‎توان نتیجه گرفت که اجرای طرح­های مشارکتی موجب کاهش درگیری میان کشاورزان شده است. این نکته در قسمت تعارضات اجتماعی نیز تائید می­شود. ضمن اینکه کشاورزان، طرح­های مشارکتی را عامل کاهش منابع آب نمی­دانند. مطابق شکل (6) اجرای طرح‏های مشارکتی باعث کاهش مشکلات در مدیریت آب بین کشاورزان شده است. همچنین مطابق شکل (7) نزدیک به 90 درصد از بهره‎برداران معتقدند که رضایتمندی اجتماعی می‎تواند روی بحث‎های اجتماعی و اقتصادی شبکه‎های آبیاری تاثیرگذار باشد. طبق شکل 7، برخی از کشاورزان، نسبتا از طرح­های مشارکتی احساس رضایت­مندی می­کنند. همچنین کشاورزان اجرای طرح­های مشارکتی را موجب افزایش تعلق‌خاطر خود نسبت به شغل و منطقه می­دانند. همچنین ایشان اتفاق‌نظر دارند که طرح­های مشارکتی در علاقه‌مندی سایر گروداران در اجرای طرح­های مشارکتی تاثیر بینابین دارد. نتایج این مطالعه با مطالعه‎ای که سپهوند(1395) با هدف بررسی مطالعات اجتماعي طرح شبكه آبياري و زهكشي پارسآباد مغان انجام داد هم‎خوانی داشت.

 

شکل 6- محدوده تراکم پاسخ به سوالات تعارضات اجتماعی

 

 

شکل 7- محدوده تراکم پاسخ به سوالات رضایت‌مندی اجتماعی

 

نتایج پژوهش با مطالعه توتونچی و عمانی (1391) مقایسه شد، با توجه به نتایج توتونچی و عمانی بین متغیرهای مستقل مشارکت اجتماعی، منزلت اجتماعی، نگرش نسبت به مشارکت در مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی، شرکت در کلاس‌های آموزشی و ترویجی، میزان زمین آبی تحت کشت، میزان زمین زراعی تحت مالکیت، میزان درآمد سالیانه حاصل از فعالیت کشاورزی, میزان مالکیت حقآبه، عملکرد محصول گندم, میزان زمین زراعی تحت کشت گندم، نوع نظام بهره‌برداری، تنوع کشت، نوع منبع آب مورد استفاده در مزرعه و میزان وابستگی به آب شبکه‌های آبیاری با متغیر وابسته مشارکت در مدیریت شبکه های آبیاری و زهکشی رابطه مثبت و معنا داری در سطح 01/0 وجود دارد که نتایج پژوهش نیز نشان دهند ارتباط مستقیم عوامل اجتماعی با میزان مشارکت گروداران دارد.

نتایج به‌دست‌آمده از شکل 8 نشان داد که 36/87 درصد بهره‎برداران بر این باورند که طرح‎های مشارکتی درآمد می‎تواند در بعد اقتصادی و اجتماعی طرح‎های شبکه آبیاری و زهکشی تاثیرگذارر باشد. طبق این نتایج، طرح­های مشارکتی باعث کاهش هزینه کشاورزان و امکان پس­انداز بخشی از هزینه­ها شده است و تمام بهره­برداران این مسئله را تائید نمودند و حتی اجرای طرح­های مشارکتی را نسبتا باعث افزایش درآمد خود می­دانند. از طرفی قویاً بر این نکته تفاهم دارند که طرح­های مشارکتی باعث فقر در روستا نمی­شود و حتی برخی از آن‌ها افزایش درآمد روستا را با طرح‌های مشارکتی کاملا نادرست می­دانند. لازم به ذکر است فقر به عوامل دیگری از جمله تورم در مقیاس کلان (منطقه و کشوری) دارد و به‌تنهایی به مسئله مشارکتی مرتبط نمی­شود؛ لذا پاسخ بهره­برداران در ارتباط ضعیف میان فقر و طرح­های آبیاری مورد تائید است. همچنین طبق نتایج به‌دست‌آمده در شکل 9 مشخص گردید که از نگاه کشاورزان، طرح­های مشارکتی قطعا بر افزایش تمایل به سرمایه­گذاری در روستا می­گردد. در پژوهشی که آصفا و همکاران به بررسی تأثیر آبیاری مشارکتی بر معیشت کشاورزان پرداختند دریافتند که وجود شبکه آبیاری و زهکشی درآمد کل کاربران را به میزان ۵/۸ درصد نسبت به سایرین افزایش داده است که با نتایج مطالعه حاضر هم‎خوانی داشت(Assefa et al., 2022).

 

شکل 8- محدوده تراکم پاسخ به سوالات درآمد از بُعد اقتصادی

 

شکل 9- محدوده تراکم پاسخ به سوالات سرمایه­گذاری از بُعد اقتصادی

 

نتایج به‌دست‌آمده برای شاخص رشد اقتصادی در شکل 10 نشان داد که 33/84 درصد از کاربران معتقد بوده‎اند که بررسی رشد اقتصادی از نظر بعد اقتصادی در شبکه‎های آبیاری و زهکشی می‎تواند در عملکرد این سیستم‎ها تاثیرگذار باشد. نتایج کلی نشان داد که اجرای طرح‌های مشارکتی تا حدودی باعث افزایش قدرت خرید روستائیان شده است. همچنین تاثیر اجرای طرح‌های مشارکتی در احیا، اصلاح و بهبود منابع آب بر همگان آشکار است و این موضوع در منطقه طرح نیز قویا تائید شده است. همچنین طرح­های مشارکتی تا حدود زیادی بر ارزش اقتصادی زمین‌های کشاورزی افزوده است. در ضمن اینکه اجرای طرح‏های مشارکتی تا حدودی میزان تولید را در سامان­های کشاورزی افزایش داده است؛ اما بهره‌برداران معتقدند اجرای طرح‏های مشارکتی شرایط را برای استفاده از همه پتانسیل‏های اقتصادی منطقه، فراهم نخواهد کرد. در پژوهشی که Assefa et al., (2022) و زارع و حیاتی (1394) به بررسی تأثیر آبیاری مشارکتی بر معیشت کشاورزان و اثرات زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی توسعه شبکه‌های مدرن آبیاری و زهکشی از دیدگاه بهره‌برداران پرداختند دریافتند که وجود شبکه آبیاری و زهکشی تاثیر مثبتی بر روند درآمدی کشاورزان داشته است و بهره‎برداران نگرش مثبتی نسبت به این طرح‎ها دارند که با نتایج مطالعه حاضر هم‎خوانی داشت.

 

 

 

شکل 10- محدوده تراکم پاسخ به سوالات رشد اقتصادی از بُعد اقتصادی

 

نتیجه‎گیری

 انتقال مدیریت آبیاری یک حرکت جهانی در راستای حل مشکلات و مسائل مدیریت آب است که دارای جنبه‌ها و نتایج متفاوت می‌باشد. موفقیت در این امر در جهت دستیابی به توسعه پایدار و بهره‌برداری بهینه شبکه‌های آبیاری و زهکشی و همچنین کاهش تصدی‌گری دولت، یکی از استراتژی‌های اساسی در موضوع بهره‌برداری از آب می‌باشد. اقدامات اندکی که در این زمینه در ایران صورت گرفته با موانع و چالش­های متعددی روبرو بوده است. با شناخت دقیق مسائل و مشکلات می­توان به راه‌حلی صحیح و منطقی برای رفع آن­ها دست‌یافت و با برنامه‌ریزی و اتخاذ راهکارهای مشخص از بروز مجدد و یا شکل­گیری مشکلات جدید جلوگیری به عمل آورد که در این فصل، به بررسی یافته‌های حاصل از اجرای پژوهش، تجزیه‌وتحلیل داده‏های آماری می‌پردازیم. نتایج پژوهش نشان داد، در بعد امنیت اجتماعی، اجرای طرح­های مشارکتی بیشتر موجب کاهش دعوا و ناهنجاری بین اهالی روستاها شده است. ضمنا در بعد اجتماعی طرح­های شبکه لزوما بر امنیت عمومی تاثیر زیادی ندارد. در بعد سواد اجتماعی کشاورزان اجرای طرح­های شبکه را موجب افزایش آگاهی در زمینه تقویت نهادهای محلی دانسته­اند؛ در صورتیکه روستائیان اجرای طرح­های شبکه را لزوما باعث افزایش همدلی و همبستگی قبول ندارند. در بعد مشارکت اجتماعی اجرای طرح­های شبکه لزوما موجب مشارکت روستائیان در سایر امور روستا نمی­شود ولی اجرای طرح­های شبکه را در احداث تاسیسات مربوط به آبیاری به‌صورت مشارکتی تاثیر دارد و آن را کاملا درست می‏دانند.در بعد تعارضات اجتماعی کشاورزان، طرح­های شبکه را عامل کاهش منابع آب نمی‌دانند. اما در بعد رضایت‏مندی اجتماعی، کشاورزان، طرح­های شبکه را کمتر بر رضایت­مندی از شغل خود موثر می­دانند. بااین‌حال اجرای طرح­های شبکه موجب افزایش تعلق‌خاطر آن‌ها خواهد شد. در بعد اعتماد اجتماعی نیز کشاورزان، اجرای طرح­های شبکه را از عوامل ایجاد اعتماد مین سایر کشاورزان عنوان نمودند. در بعد اقتصادی، کشاورزان اجرای طرح­های شبکه را عامل ترقی خود می­دانند اما در کل فقر در روستا کاهش نیافته است. در بخش رشد سرمایه­گذاری، طرح­های جانبی در حاشیه طرح­های شبکه در شبکه سد البرز رشد خاصی بخصوص در حوزه آموزش و درمان نداشته است. در کل اجرای طرح­های شبکه به لحاظ اقتصادی منجر به افزایش قیمت زمین­های کشاورزی و رشد و احیای زمین­های کشاورزی شده است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده پیشنهاد می‎گردد سازمان جهاد کشاورزی و ارگان‎های مربوطه برنامه‎های آموزشی و افزایش گاهی را در بین بهره‎برداران افزایش دهد زیرا افزایش آگاهی و سواد اجتماعی تاثیر بیشتری روی عملکرد پروژه‎های آبیاری و زهکشی دارد.

 

منابع

توتونچی، مریم. و عمانی، احمدرضا. 1391. "شناسایی عوامل موثر بر مشارکت گندم کاران شهرستان دزفول در مدیریت شبکه های آبیاری و زهکشی". پژوهش های ترویج و آموزش کشاورزی، 5(4 (پیاپی 20))، 37-48. .

چراغی، کبری، حسینی، علیرضا. و جهانبخشی، نصراله. 1395. بررسی مشکلات شبکه های آبیاری و زهکشی در حال بهره برداری (مطالعه موردی؛ شبکه ی آبیاری و زهکشی مرزآباد موسیان). کنگره ملی آبیاری و زهکشی ایران. SID

حسام، م. و نگهبان، س. 1399. بررسی شبکۀ روابط اجتماعی بهره ‏برداران از منابع آب در راستای مدیریت بهینه (مطالعۀموردی: نخلستان‏ های بخش شرقی شهر فدامی، شهرستان داراب). پژوهش‎های جغرافیای انسانی، 52(2)، 501-514.

زارع، ش. و حیاتی، د. 1394. اثرات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی توسعه شبکه‌های مدرن آبیاری وزهکشی دشت کربال وعوامل تعیین کننده‏ی آن از دیدگاه بهره‌برداران. پژوهش آب در کشاورزی، 29(3)، 395-379 

سپهوند، م.ح. 1395. مطالعات اجتماعي طرح شبكه آبياري و زهكشي پارسآباد مغان. اولین کنفرانس بین المللی آب، محیط زیست و توسعه پایدار، گروه مهندسی عمران، دانشکده فنی، دانشگاه محقق اردبیلی، 6 تا 8 مهر 1395

عطائی، پوریا. و ایزدی، نسیم. 1393. تحلیل مطالعات اجتماعی شبکه آبیاری و زهکشی بند فیض آباد در استان فارس. پژوهش های ترویج و آموزش کشاورزی، 7(2 (پیاپی 26))، 63-82.

هاشمی، س.، شاهنظری، ع. و نوابیان، م. 1393. "به کارگیری سیستم پشتیبان تصمیم گیری در پروژه مدیریت یکپارچه آب و خاک شبکه آبیاری سد البرز (مدل MIKEBASIN)". تحقیقات منابع آب ایران, 10(2 (مسلسل 30)), 56-68.

Abbasi N. Bahramloo R. and Movahedan M. 2015. Strategic Planning for Remediation and Optimization of Irrigation and Drainage Networks: A Case Study for Iran. Agriculture and Agricultural Science Procedia. 4. 10.1016/j.aaspro.2015.03.025.

Assefa E. Ayalew Z. and Mohammed H. 2022. Impact of small-scale irrigation schemes on farmers livelihood, the case of Mekdela Woreda, North-East Ethiopia. Cogent Economics & Finance, 10(1), 2041259.

Darzi-Naftchali A. Jelodar M. Kholerdi, F. and Abdi M. 2020. Assessing environmental and social sustainability at irrigation and drainage network level- A case study in the north of Iran. Science of The Total Environment. 731. 138927. 10.1016/j.scitotenv.2020.138927.

Golabi M. Hasili M.A. and Nasab S. 2020. Study and evaluation of irrigation and drainage networks using analytic hierarchy process in Khuzestan Province: A virtual water approach. Agricultural Water Management. 241. 106305. 10.1016/j.agwat.2020.106305.

Kusumastuti D. Putri V. Jokowinarno D. and Wahono E. 2021. Farmers’ Participation in Irrigation Management in the Punggur Utara Irrigation Area, Indonesia. Pertanika Journal of Science and Technology.

Luyet V. Schlaepfer R. Parlange M. and Buttler A. 2012. A framework to implement Stakeholder participation in environmental projects. Journal of environmental management. 111. 213-9. 10.1016/j.jenvman.2012.06.026.

Sameen A. M. 2020. Driving participatory reforms into the ground: The bureaucratic politics of irrigation management transfer in Pakistan. World Development Volume 135, November 2020, 105056.

Vitálišová K. Murray-Svidroňová M. and Muthová N. 2021. Stakeholder participation in local governance as a key to local strategic development. Cities. 118. 103363. 10.1016/j.cities.2021.103363

Wang L. and Zhao Y. 2023. Will Social Network Relationship Significantly Enhance Farmers’ Participation in the Supply of Small Water-Saving Irrigation and Water Conservancy Facilities in China?. Agriculture. 13. 216. 10.3390/agriculture13010216.

---

[1]  Principal Component Analysis

Investigating of rate participation of users in the management of irrigation and drainage networks from a socio-economic point of view in the irrigation and drainage network of Alborz

 

Abstract

Irrigation and drainage networks contribute to the balance between water resources management and sustainable agricultural development and have valuable effects on the economy and society. Participation of farmers in irrigation and drainage networks increases water productivity and improves agricultural sustainability. Therefore, the participation of users in irrigation network plans is essential as a new approach in water management. In this regard, a research was conducted with the aim of investigating social and economic characteristics and their impact on the participation and success of irrigation and drainage networks, focusing on the Alborz Dam network. The statistical population of this study included 72 farmers who participated in the irrigation and drainage network of Alborz Dam. The results showed that, in terms of social security, the implementation of irrigation network projects has reduced disputes and anomalies among the villagers. In terms of social literacy, farmers have considered the implementation of irrigation network projects to increase awareness in the field of strengthening local institutions. In terms of social participation, the implementation of irrigation network projects has not led to the participation of villagers in other village affairs. In general, the implementation of network projects has led to an increase in the price of agricultural land and the growth and revival of agricultural land.

 

Keywords: participation, economic factors, social factors, principal component analysis.

---