تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی روستایی مورد مطالعه: دهستان شیان، استان کرمانشاه
محورهای موضوعی : پژوهش های ترویج و آموزش کشاورزینصرت عزیزی 1 , فرحناز رستمی 2 , شهپر گراوندی 3 , لیدا شرفی 4
1 - کارشناس ارشد توسعه روستایی، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
2 - دانشیار، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
3 - استادیار، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
4 - دکترای توسعۀ کشاورزی، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
کلید واژه: اصلاحات ارضی, ساختار زراعی, مورفولوژی زراعی, دهستان شیان.,
چکیده مقاله :
اصلاحات ارضی یکی از مهمترین برنامههای توسعهای کشور است که به عنوان جامعترین و جدی‌ترین اقدام در تاریخ کشاورزی ایران به اجرا درآمد و آثار شگرفی بر مورفولوژی روستایی داشت. لذا پژوهش حاضر به واکاوی اثرات اصلاحات ارضی بر ساختار مورفولوژی زراعی دهستان شیان پرداخته است. پژوهش کیفی حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی میباشد. جامعه مورد مطالعه را مطلعین و افراد بالای 50 سال منطقه تشکیل دادند که شناخت کافی نسبت به اصلاحات ارضی داشتند. با بهرهگیری از نمونهگیری هدفمند، دادهها از طریق مصاحبههای عمیق فردی، گفتگوی نیمه ساختارمند، اسناد و مدارک، و شواهد میدانی جمعآوری گردید. جهت تجزیه و تحلیل دادهها از نرم افزار sweet home 3D ، تحلیل گراف-ها و متن مصاحبهها، عکسها و تصاویر استفاده شد. نتایج این پژوهش نشان داد که اصلاحات ارضی، مورفولوژی روستا را به لحاظ مورفولوژی زراعی، مساکن و معماری و بافت روستا دگرگون ساخته است. بدین صورت که کوچک شدن واحدهای کشت، از بین رفتن شیوه کشت تجاری تک محصولی و ایجاد تنوع کشت، باعث تغییر در الگوی کشت و ابزارهای تولید در این دهستان گردید. همچنین استفاده از معماری شهری و مصالح غیر بومی در بازسازی مساکن، باعث تغییر کاربری مساکن و از بین رفتن هویت اصیل سیمای روستا شده است. از طرفی بافت روستا دگرگون شده و به سمت جاده اصلی خزش پیدا کرده است. لذا توصیه میشود برنامهریزان و سیاستگذاران برنامههای توسعه روستایی، قبل از طراحی و اجرای اینگونه برنامهها، شرایط محیطی و ظرفیتهای منطقه را مد نظر داشته و متناسب با آن، برنامههای کاربردی و اختصاصی ارائه دهند.
Abstract Land reform in the 40s is one of the most important development programs in the country which was implemented as the most comprehensive and serious action in the Iranian agriculture and had effects on rural morphology. Therefore, the present study has analyzed the effects of land reform on the morphological structure of Shiyan rural area. The present qualitative research is of descriptive-analytical. The study population consisted of informants and people over 50 years old in the area who had sufficient knowledge about land reform. Using purpose sampling, data were collected through in-depth individual interviews, semi-structured interviews, documentation, and field evidence. Data were analyzed using graph and analysis of interviews and photos. The results of this study showed that land reform has changed the morphology of the village in terms of agricultural morphology, housing and architecture and village texture. Thus, the fragmentation of cultivation units, the disappearance of commercial cultivation of single products and the creation of cultivation diversity, caused a change in the cultivation pattern and production tools in this village. Also, the use of urban architecture and non-native materials in the reconstruction of housing has changed the use of housing and destroyed the original identity of the village. On the other hand, the texture of the village has changed and crawled towards the main road. Therefore, it is recommended that planners and policy makers of rural development programs, before designing and implementing such programs, consider the environmental conditions and capacities of the region and, accordingly, provide proprietary applications.
تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی روستایی مورد مطالعه: دهستان شیان، استان کرمانشاه
تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی روستایی مورد مطالعه: دهستان شیان، استان کرمانشاه
نصرت عزیزی
کارشناس ارشد توسعۀ روستایی، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
فرحناز رستمی 1
دانشیار، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
شهپر گراوندی
استادیار، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
لیدا شرفی
دکترای توسعۀ کشاورزی، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
چکیده
اصلاحات ارضی یکی از جامعترین اقدامات در تاریخ کشاورزی ایران بود که آثار شگرفی بر مورفولوژی روستایی داشت. لذا پژوهش حاضر به واکاوی اثرات اصلاحات ارضی بر ساختار مورفولوژی زراعی دهستان شیان پرداخته است. پژوهش کیفی حاضر از نوع تاریخی میباشد. جامعه مورد مطالعه را مطلعین و افراد بالای 50 سال منطقه تشکیل دادند که شناخت کافی نسبت به اصلاحات ارضی داشتند. با بهرهگیری از نمونهگیری هدفمند، دادهها از طریق مصاحبههای عمیق فردی، گفتگوی نیمه ساختارمند، مطالعه اسناد و مدارک و شواهد میدانی جمعآوری گردید. جهت شبیه سازی تغییرات مورفولوژی و کاربری مساکن و اراضی روستایی از نرم افزار Sweet Home 3D، تحلیل گرافها، تحلیل متن مصاحبهها، عکسها و تصاویر استفاده شد. نتایج این پژوهش نشان داد که اصلاحات ارضی، مورفولوژی روستا را به لحاظ مورفولوژی زراعی، مساکن و معماری و بافت روستا دگرگون ساخته است. بدین صورت که کوچک شدن واحدهای کشت، از بین رفتن شیوه کشت تجاری تک محصولی و ایجاد تنوع کشت، باعث تغییر در الگوی کشت و ابزارهای تولید در این دهستان گردید. همچنین استفاده از معماری شهری و مصالح غیر بومی در بازسازی مساکن، باعث تغییر کاربری مساکن و از بین رفتن هویت اصیل سیمای روستا شده است. از طرفی بافت روستا دگرگون شده و به سمت جاده اصلی خیز پیدا کرده است. لذا در راستای توسعه و عمران روستاها، توصیه میشود برنامهریزان و سیاستگذاران برنامههای توسعه روستایی، قبل از طراحی و اجرای اینگونه برنامهها، شرایط محیطی و ظرفیتهای منطقه را مد نظر داشته و متناسب با آن، برنامههای کاربردی و اختصاصی ارائه دهند.
واژههای کلیدی: اصلاحات ارضی، ساختار زراعی، مورفولوژی روستا، الگوی کشت، تحلیل گراف.
[1] 1- نویسنده مسئول مکاتبات: f.rostami@razi.ac.ir
مقدمه
اصلاحات ارضي، به عنوان مهمترین اقـدام حـاكميتي در تـاريخ كشاورزي ايران است که آثار شگرف بر مناسبات ارضي، کاربری اراضی و حتی ساختار اجتماعی، اقتصادی و سیاسی روستاهای ایران داشت. تحقیق در بررسی اجمالی تاریخی تحولات و تحولات کشاورزی ایران نشان دهنده این واقعیت است که زمین نقش قابل توجهی در توسعه کشاورزی کشور دارد و اجرای اصلاحات ارضی بخشی از تلاش مستمر و برنامه ریزی در راستای رسیدن به این هدف بوده است Badri et al., 2011)). زمین در تاریخ سیاسی ایران نشانه اقتدار و تسلط بوده است و با نیروی تحول سیاسی مناسبات اجتماعی مختلفی را شکل می دهد (Hooglund, 2012, Margalit, 2020). برنامه اصلاحات ارضی یکی از رویدادهای مهم عصر پهلوی دوم بود که توسط محمدرضا شاه در سال 1341 در سه مرحله و به مدت ده سال در سراسر کشور به مرحله اجرا گذاشته شد (حدادی فیشانی، 1396). بر طبق آمار روزنامه دنیای اقتصاد (1388)، از 22 منطقه مهمی که در مرحله اول اصلاحات ارضی هدف عملیات بوده، استان کرمانشاه، رتبه هفتم کشور به لحاظ میزان اراضی واگذار شده را به خود اختصاص داده است. به زعم کرمی (1398) کسب چنین جایگاهی به دليل موقعيت جغرافيايي، آب و هواي متعادل و داشتن زمينهاي وسيع كشاورزي در استان کرمانشاه بوده است. بررسی های نشان می دهد در استان کرمانشاه، با اجرای مرحله اول قانون اصلاحات ارضی تا پایان سال 1356 از مجموع 2765 روستا و مزرعه در این استان، 2664 روستا و مزرعه مشمول اصلاحات ارضی شد و در مجموع، 629293 هکتار زمین به 78073 کشاورز واگذار گردید که میزان مساحت زمین واگذار شده از 400 متر در قصر شیرین تا 167 هکتار در اسلام آبادغرب نوسان داشت (اداره جهاد کشاورزی شهرستان اسلام آباد غرب، 1399). این اصلاحات پیامدهای متفاوتی را بر جامعه روستایی و مساکن روستایی استانهای هدف بر جای گذاشت (آبادیان، 1397؛ کارگر اسفندآبادی و همکاران، 1396؛ وثوقی و عبدللهی، 1393). به عنوان مثال مطالعات صورت گرفته نشان داد به فاصله 5 سال، پس از پایان اصلاحات ارضی، بخش قابل توجهی از جمعیت فعال اقتصادی در کرمانشاه کاهش یافت؛ برای نمونه، از مجموع 29686 نفر جمعیت مردان در مناطق روستایی شهرستان شاه آباد غرب در سال 1355 هجری شمسی، حدود 6000 نفر به فعالیت های اقتصادی در حوزه تولیدات صنعتی و مشاغل فناورانه ای مشغول بودند که وابسته به مناطق شهری بود ( مرکز آمار ایران به نقل از جمشیدیان و همکاران، 1399). از این رو اطلاعات قابل توجهی در مورد پیامدهای اقتصادی و سیاسی اصلاحات ارضی این استان در دسترس می باشد. از جمله مهمترین پیامدهای سیاسی می توان به کاهش قدرت و نفوذ بزرگ مالکان و اعطای زمینهای سلب شده از آنها به دهقانان به منظور جلوگیری از وقوع انقلاب دهقانی اشاره کرد (Hooglund,2012). اما در خصوص پیامدهای اجتماعی-فرهنگی و بالاخص موفولوژی روستایی اطلاعات زیادی موجود نیست. بنابراین هدف کلی این پژوهش واکاوی تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی روستایی (شامل قطعات و اندازه زمینها، الگوی کشت، ابزارهای تولید، معماری و کاربری مساکن، بافت روستا) در دهستان شیان اسلام آباد غرب میباشد. لازم به ذکر است شهرستان اسلام آباد غرب به عنوان دومین شهرستان بزرگ کرمانشاه (نوری و توکلی، 1397) می باشد و دهستان شیان آن، با بیشترین اراضی واگذار شده در جریان اصلاحات ارضی در شهرستان اسلام آباد غرب و نیز بیشترین سطح اراضی موقوفات به عنوان محدوده پژوهشی در این تحقیق انتخاب شد (اداره جهاد کشاورزی شهرستان اسلام آباد غرب، 1399) در ادامه سوال های اساسی تحقیق آمده است:
ü از زمان شکل گیری دهستان شیان تا سال 1342 مورفولوژی زراعی (شامل قطعات و اندازه زمینها، الگوی کشت، ابزارهای تولید، معماری و کاربری مساکن، بافت روستا) به چه صورت بوده است؟
ü در بازه زمانی 1342 تا 1357 چه تغییراتی در مورفولوژی زراعی دهستان شیان رخ داده است؟
مبانی نظری و پیشینه موضوع
اصلاحات ارضی هسته اصلی برنامه انقلاب سفید شاه را تشکیل می داد (Muzaffar et al, 2018). طی این اصلاحات، نظام نوین زراعی در مناطق روستایی شکل گرفت؛ به گونه ای که زمین از بزرگ مالکان گرفته شد و بین دهقانان و خرده مالکان تقسیم شد (زینلی و علم، 1395). بررسی ها نشان می دهد اصلاحات ارضی در مرحله اول، با هدف توزیع مجدد اراضی بزرگ مالکان و ایجاد طبقه خرده مالک وفادار به رژیم وقت صورت گرفت و در مرحله دوم نیز، با هدف بهبود نسبی وضع فقرا انجام شد (Harris & Kalb, 2019). در این راستا امیری و همکاران(1401) عنوان میکنند که هدف اصلی از اجرای اصلاحات ارضی در ایران نه بالا بردن سطح رفاه مردم بلکه تقویت سرمایه داری وابسته به آمریکا در برابر کمونیستها و همچنین فراهم کردن بازار و بستری برای فروش کالاهای مصرفی آمریکا در ایران بود. آمریکا توجه زیادی در سیاست جلوگیری از نفوذ کمونیسم به ایران داشت، کشور ایران هم به لحاظ منابع طبیعی و هم از نظر استراتژیک داری اهمیت زیادی برای ایالات متحده بود و در کنار آن فساد موجود در دستگاه حکومتی ایران احتمال وقوع انقلاب را افزایش می داد. لذا آمریکاییها برای جلوگیری از وقوع انقلاب در ایران نسخه اصلاحات را برای این کشور تجویز نکردند. در حقیقت، انجام اصلاحات در کشورهای جهان سوم، یکی از اصول سیاست خارجی کندی بود. با روی کار آمدن کندی در آمریکا و اندیشه های اصلاح طلبانه او و موقعیت ایران در آن زمان، این کشور را در وضعیتی قرار داد که آمریکا باید برای انجام اصلاحات، بر روی آن تمرکز میکرد (Hooglund, 2012). از دیدگاه صاحبنظران (Tarisayi, 2014) حوزه اصلاحات ارضی نیز، اجرای این برنامه از طریق سه رویکرد (شیوه) 1) دولت محور، 2) اجتماع محور و 3) بازار محور انجام میشود. در رویکرد دولت محور یا دولتمردانه1، دولت نقش مجری در توزیع مجدد اراضی دارد. از این رو اجرای این رویکرد به صورت از بالا به پایین و به صورت بوروکراتیک میباشد. از معایب این رویکرد می توان به غفلت دولت از وضعیت ذینفعان اشاره نمود (Tarisayi, 2014). رویکرد اجتماع محور یا مبتنی بر جامعه2، نقطه مقابل و جایگزین رویکرد دولت محور میباشد. این رویکرد واکنشی به خواستهها و مطالبات سیاسی مردم برای منافع محلی است و بیشتر منافع افراد فقیر در نظر گرفته میشود (Sikor & Muller, 2009). در رویکرد بازار محور3، دولت از طریق فراهم آوردن تسهیلات و وام، افراد فقیر را در خرید زمین از مالکان حمایت میکند. این رویکرد دو فایده را به همراه دارد؛ اول اینکه این رویکرد توسط ذینفعان بهتر پذیرفته میشود. دوم اینکه این رویکرد کم هزینهتر است و برای منابع کمیاب دولت مفید محسوب میشود (Prasad batta, 2010). با توجه به مطالب ذکر شده، به نظر میرسد اصلاحات ارضی در ایران با مداخله مستقیم دولت مرکزی و با مشارکت نیروهای نظامی و نظارت نهادها و دستگاههای اداری با روشی آمرانه از بالا به پایین و تقریباً بدون مخالفت جدی آغاز شد، پس میتوان آن را رویکردی دولت محور دانست. به هر روی، انجام اصلاحات در ایران پیامدها و تغییرات خواسته و ناخواسته ای را برجا گذاشت. این تغییرات همواره زمینه ساز مناقشات و محل بحث های صاحب نظران این حوزه می باشد.در ادامه به دسته بندی این مطالعات پرداخته شده است.
گروهی از تحقیقات به بررسی نقش اصلاحات ارضی در تغییر ساختار مساکن روستایی پرداخته اند. در این راستا، مطالعه تاریخی شمس الدینی و حیدری (1394) نشان داد اصلاحات ارضی (بازه زمانی 1357-1342)، آغاز دگرگونی در فضای کالبدی و نوع معماری روستاها بود. از ین دوره به بعد خانهها بزرگتر و با کیفیت بالاتر و مطابق با طرح بنای خانههای شهری ساخته شدند. در واقع، نحوه ساخت و ساز و نوع معماری مسکونی روستا از شکل سنتی و در قالب استفاده از مصالح بوم آورد به شکل مدرن و هماهنگ با نیاز جامعه روستایی تغییر و توسعه پیدا کرده است. هم چنین نتایج تحقیقات کریمی و همکاران (1398) نشان داد طی اصلاحات ارضی، بخش یا بخشهایی از ساختار فضایی خانه بدون استفاده مانده که در گذر زمان، آن بخش یا به کارکرد دیگری اختصاص داده شد یا از ساختار خانه حذف شده است. در همین زمینه، نتایج فضلعلی و همکاران (1397) نیز حاکی از آن است که تغییراتی در فضای اختصاصی دام، انبار علوفه، محل پخت نان، محل ذخیره سوختهای فسیلی، فضای آشپزخانه، فضای اختصاصی خواب، پذیرایی و ایوان به وجود آمده است. این تغییرات به دگرگونی کارکرد اقتصادی و اجتماعی مسکن منجر شده است. یافتههای تحقیق ریاحی و همکاران (1397) نیز نشان داد بیشترین تحولات ساختاری- کارکردی سکونتگاههای روستایی در بُعد کالبدی- فیزیکی شامل تحول در ساخت و ساز مساکن روستایی و شبکه معابر رخ داده است.
دسته ای دیگر از پژوهش ها به بررسی پیامدهای اجتماعی – اقتصادی اصلاحات ارضی در مناطق روستایی پرداخته اند. در این پیرامون، مطالعه آبادیان (1397)و حجت (1385) نشان داد اصلاحات ارضی، مهاجرت روستاییان به شهر را افزایش داده است. به گونه ای که منجر به زایش پدیدهای به نام حاشیهنشینی شده است. نتایج صحنه و همکاران (1396)، بیانگر کاهش مالکیت بومی اراضی کشاورزی، قطعه قطعه شدن اراضی کشاورزی، انحراف از مشاغل کشاورزی، کاهش انسجام اجتماعی، اختلاف اقوام، تغییرات اساسی در پوششهای سنتی، تغییرات اساسی در نما و معماری مساکن روستایی است. این یافته در مورد نتایج تحقیق Jurgenson (2016) و Damien Ntihinyurwa et al. (2019) نیز صادق می باشد.
افراخته و همکاران (1393) در پژوهش خود اثرات اقتصادی اصلاحات ارضی اشاره کرده و به این نتیجه رسیدند که استفاده از ادوات جدید کشت پس از اصلاحات ارضی افزایش گستردهای داشته است. به طوری که اکثر زارعین از ادوات کشاورزی جدید استفاده میکنند. همچنین در پژوهشی دیگر، یافتههای افراخته و همکاران (1393) بیانگر این است که مورفولوژی روستایی و زراعی در جریان اصلاحات ارضی متاثر از تغییر در ساختار مالکیت، تغییر در منابع آب مورد استفاده و تغییر شیوه کشت تحول یافته است که زمینهساز افزایش درآمد و اشتغال روستاییان گردید. این در حالی است که نتایج (1999) Kawagoe نشان داد اصلاحات ارضی در ژاپن اگر چه ساختار طبقاتی مبتنی بر مالکیت زمین را تغییر داد، اما تأثیر چندانی بر تولیدات کشاورزی نداشت؛ چرا که مالکیت زمین از مالکان به کشاورزان زمین منتقل شد و کشاورزان کوچک مستاجر، بدون تغییر ظاهری در اندازه مزرعه به مالکان کوچک کشت و کار تبدیل شدند و تغییری در اندازه زمین آنان ایجاد نشد و ساختار سنتی تولید کشاورزی ژاپن قبل از اصلاحات ارضی باقی ماند. شمس الدینی و همکاران (1390) به بعد دیگری از اثرات اقتصادی اصلاحات ارضی اشاره کردند آنها به این نتیجه دست یافتند که گرچه نوسازی منازل موجبات آسایش خاطر نسبی روستاییان به لحاظ ایمنی و زیبایی را فراهم آورده است، اما سبب تغییر نامحسوس در شرایط معیشتی و مالی روستاییان نیز شده است. به طور کلی، افراخته و همکاران (1393) به این نتیجه دست یافتند که اصلاحات ارضی و به دنبال آن تغییر ساختار مالکیت و استفاده از تکنولوژی جدید کشت، موجب تحولات اساسی در ساخت زراعی و مورفولوژی آن (شکل و اندازه قطعات زراعی، الگوی کشت، مسکن و بافت روستا) شده است (افراخته و همکاران، 1393).
همانگونه که ملاحظه می شود، پیامدهای اصلاحات ارضی از منظرهای متفاوتی بررسی شده است . اما پژوهش های اندکی را می توان یافت که به بحث مورفولوژی زراعی پرداخته باشد. مورفولوژی زارعی بخشی از چشم انداز زراعی محسوب میشود و نشانگر قطعات کشت و نحوه قرارگیری آن در کنار هم است. این قطعات بر اساس نظام مالکیت و اکولوژی منطقه به اشکال مختلف دیده میشود. بخشی از مورفولوژی روستایی، به مساکن روستایی مرتبط است. در نظام مسکن سه زیر مجموعه پراکندگی یا تمرکز، تیپ مسکن یا ضمائم آن (انبار محصول، محل نگه داری دام، خزانه کشت و...) و مصالح ساختمانی بررسی می شود (افراخته و همکاران، 1397).
روششناسی پژوهش
معرفی محدوده مورد مطالعه
شهرستان اسلام آباد غرب بعد از شهرستان کرمانشاه هم از نظر جمعیت و هم از نظر وسعت دومین شهرستان بزرگ استان کرمانشاه است. با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی عامل اتصال ایلام، بخشی از استان های لرستان و خوزستان و همچنین شهرهای غربی استان کرمانشاه به مرکز کشور است. این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و حمیل است و شامل چهار دهستان به نام های حسن آباد، شیان، حومه شمالی و حومه جنوبی است (میرزاییان و همکاران، 1397). بر اساس اطلاعات به دست آمده از بين دهستانهاي اسلام آباد غرب، دهستان شيان با داشتن 2031 هكتار اراضي آبي و 4524 هكتار اراضي ديم واگذار شده مهم ترین دهستان در اجرای برنامه اصلاحات ارضی به شمار می رود. از این رو این دهستان دارای بیشترین اراضی واگذار شده و موقوفات در میان دهستانهای اسلام آباد می باشد که فقط سه روستای قوخ، کمره سفلی و کت کتی جزو اوقاف نبودند( اداره جهاد کشاورزی شهرستان اسلام آباد غرب، 1399). (تصویر شماره 1).
[1] 1. State- led approach
[2] 2. Community based approach
[3] 3. Market assisted approach
تصویر شماره 1: موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
روش تحقیق: روش و ابزار گرد آوری داده ها
پژوهش حاضر از نظر ماهیت کیفی و به لحاظ هدف، کاربردی است. روش تحقیق از نوع تاریخی و معطوف به گذشته میباشد. جامعه مورد مطالعه، مطلعین و افراد بالای 50 سال بودند که یا خود مشمول طرح اصلاحات ارضی شده بودند یا پدران آنها اصلاحات ارضی را تجربه کرده بودند. این افراد با بهرهگیری از نمونهگیری هدفمند بارز1، شناسایی شدند. به این صورت که با مراجعه به دهستان از طریق دهیار و بزرگان محل، افراد مورد هدف، شناسایی و برای مصاحبه انتخاب شدند (32 نفر). این تعداد کفایت لازم در انجام تحقیق را نشان دادند. چرا که بررسی متن مصاحبه ها نشان داد اطلاعات لازم برای دستیابی به اهداف تحقیق جمع آوری شده بود و از طرفی اطلاعات بیشتر و متفاوت تری از نفرات بعدی به دست نیامد.
تحلیل داده ها در دو بازه زمانی؛ قبل از سال 1341 و از سال 1341 تا 1357 و با استفاده از تکنیک مصاحبههای عمیق، گفتگوهای نیمه ساختارمند، رسم نقشه و گرافها توسط مصاحبه شوندگان صورت گرفت. بدین صورت که پس از مراجعه به روستا و شناسایی افراد مطلع، مصاحبهها انجام و اطلاعات جمعآوری شده، ضبط و ثبت گردید. در مجموع با 32 نفر مصاحبه انجام گرفت که در کل 24 ساعت به طول انجامید و طول متوسط هر مصاحبه حدود 45 دقیقه ارزیابی شد. محققان مصاحبهها را تا جایی ادامه دادند تا به اشباع داده2 دست یافتند.
به منظور شبیه سازی تغییرات مورفولوژی و کاربری مساکن و اراضی روستایی از نرم افزار Sweet Home 3D، تحلیل گرافها، تحلیل متن مصاحبهها، عکسها و تصاویر استفاده شد. در این روش، مصاحبهها و گرافهای ترسیم شده توسط مشارکتکنندگان توسط محقق بررسی و تجزیه و تحلیل و مفاهیم از میان آنها استخراج و طبقهبندی شد. به منظور بررسی دقت و اعتبار علمی پژوهش حاضر، محقق از روش مراجعات مکرر به افراد، عمیق شدن در مساله تحقیق وکنترل نظرات افراد3 به وسیله سایر مشارکت کنندگان در مصاحبه و نیز بازبینی توسط صاحبنظران4 استفاده نمود.هم چنین به منظور سنجش قابلیت اعتماد تحقیق از تکنیک مثلثسازی روشها5 استفاده شد. بدین صورت که در پژوهش حاضر، روشهای متعددی برای جمعآوری دادهها مانند بررسی اسناد و منابع، مصاحبه و ثبت دقیق یافتهها به کار گرفته شد.
یافتههای پژوهش
1- تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی زراعی در دهستان شیان
دهستان شیان یکی از دهستانهای شهرستان اسلام آبادغرب میباشد که دارای قابلیتهای مناسبی در بخش کشاورزی است. مورفولوژی زراعی شامل، شکل و اندازه قطعات زراعی و الگوی کشت است. با تقسیم شدن اراضی وسیع کشاورزی و تبدیل زمینهای کشاورزی به قطعات کوچکتر، کشاورزی دستخوش آسیب جدی گردید و تولید محصولات کشاورزی کاهش یافت. به علت کوچک شدن قطعات کشت در این منطقه، شاهد شکلگیری کشاورزی خردهپا میباشیم که مهمترین عامل افول تولید محصولات کشاورزی است. با تقسیم شدن اراضی وسیع کشاورزی به قطعات کوچکتر، کشاورزی تجاری و تولید انبوه محصولات آسیب دید. گاهی مسئله ارث نیز در این مقوله وارد شده و این قطعات به اندازهای کوچک شده که مقرون به صرفه برای کشت نبوده و باعث تغییر کاربری زمینهای کشاورزی شده است. از دیگر تاثیرات اصلاحات ارضی، منسوخ شدن شیوه تولیدی ارباب- رعیتی است که به جای آن بهرهبرداریهای خصوصی شکل گرفت که این بهره برداریهای دهقانی و نیمه دهقانی و تغییر در نظام تولیدی تحولات زیادی در مورفولوژی زراعی روستا ایجاد نمود. از دیگر تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی زراعی منطقه مورد مطالعه، تغییر در الگوی کشت بود به طوری که قبل از اصلاحات ارضی به منظور تولید تجاری از الگوی کشت یکپارچه محصولات به منظور تجاری شدن تولید استفاده میشد و محصولات استراتژیک همچون گندم و جو به صورت انبوه کشت میشد، البته به دلیل استفاده از گاو در صنعت کشاورزی و نگهداری آن، گیاه گاودانه نیز در کنار این محصولات برای خوراک دام کشت میشد. در زمان رضاخان نیز به علت تاسیس کارخانه قند در این شهرستان، کشت چغندر قند نیز مرسوم شد. در حالی که پس از اصلاحات ارضی به علت کوچک شدن قطعات کشاورزی و آزادی عمل مالکین در تعیین نوع محصول، تنوع کشت به وفور به چشم میخورد. کشت محصولاتی همچون سیبزمینی، پیاز،گوجه، دانههای روغنی مثل کلزا و آفتابگردان در کنار دیگر محصولات، باعث افزایش تنوع کشت شده است. از دیگر تغییرات مورفولوژی زراعی، استفاده بیرویه از منابع آبی زیرزمینی در بحث آبیاری و حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق است که بعد از اصلاحات ارضی بیشتر به چشم میخورد تا حدی که منطقه را دچار کم آبی نموده است. همانطور که در مصاحبه ها نیز اشاره شد، مدرنیزه شدن کشاورزی و ورود ماشین آلات به روستا نیز باعث از بین رفتن شیوه های سنتی کشت، از بین رفتن کار گروهی و حس مشارکت همگانی شد. یکی از مطلعین روستا چنین عنوان کرد:
"مردم روستا قبلاً با همکاری هم، کارهای کشاورزی از جمله: شخم، درو، وجین و... را انجام میدادند. بعد از اصلاحات ارضی، مردم از ادوات کشاورزی بهره میگرفتند و این باعث شد صمیمیت مردم و حس همکاری بین اهالی روستا کمتر شود."
در شکل 1 و 2 مورفولوژی زراعی زمینهای کشاورزی دهستان شیان قبل از اصلاحات ارضی و تغییرات حاصل از تقسیم اراضی بعد از اصلاحات ارضی، توسط مشارکتکنندگان به صورت گراف نمایش داده شده است.
[1] . Typical case sampling
[2] . Data saturation
[3] . Member check
[4] . Peer review
[5] . Method triangulation
(الف) (ب)
(منبع: نویسندگان، 1400)
شکل 1- مورفولوژی زراعی زمینهای کشاورزی دهستان شیان (الف) قبل از اصلاحات ارضی (ب)، بعد از اصلاحات ارضی
همانطور که در جدول 1 اشاره شده است قبل از اصلاحات ارضی بیشتر محصولات استراتژیک مثل گندم و جو به صورت تک محصولی کشت میشد، لذا زمینهای وسیعی زیر کشت گندم و جو بود. بنابراین علاوه بر تامین نیاز داخل، مازاد این محصولات به خارج از کشور نیز صادر میگردید. گیاه گاودانه نیز برای تامین نیاز خوراک دام کشت میشد. در کنار این محصولات، در زمان رضا شاه به علت تاسیس کارخانه قند در اسلام آباد غرب، کشت چغندرقند نیز بسیار رواج یافت.
جدول 1- تحولات مورفولوژی زراعی از نظر نوع الگوی کشت در دهستان شیان
زمان | الگوی کشت |
قبل از اصلاحات ارضی | کشت گندم، جو، گیاه گاودانه، چغندر قند |
بعد از اصلاحات ارضی | کشت آفتابگردان، کلزا، صیفی جات، گندم، جو، کشت انواع حبوبات |
(منبع: نویسندگان، 1400)
از دیگر تحولاتی که در مورفولوژی زراعی ایجاد شده است، اضافه شدن ابزارهای نوین دیگر به سایر ابزارهای تولید در روستا است. همانگونه که در جدول 2 قابل مشاهده است، در قبل از اصلاحات ارضی، از ابزارهای مختلف و متعدد سادهای، جهت تولید و کشت و کار استفاده میشد. در صورتی که بعد از اصلاحات ارضی از چند نوع ماشین آلات کشاورزی برای زراعت و تولید محصول استفاده میشود.
جدول 2- تحولات مورفولوژی زراعی از نظر نوع ابزارهای تولید در دهستان شیان
زمان | ابزارهای تولید |
قبل از اصلاحات ارضی | ü پا بیل: نوعی بیل برای آبیاری سنگین؛ ü شن چوبی: برای باد دادن و جداسازی محصول از کاه؛ ü شن آهنی: برای بار زدن محصولات داخل کامیون؛ ü وجین کر: برای کندن علفهای هرز؛ ü چان: برای کوبیدن محصولات کشاورزی (غلات)؛ ü شخل: برای مشخص شدن سهم محصول هر کشاورز و مهر و موم کردن محصولات فله؛ ü رشگ: برای انتقال محصول درو شده از مزرعه به روستا؛ ü سرند: برای جداسازی دانه غلات از قطعات درشت کاه و کلش؛ ü ویژنگ: برای جداسازی غلات از ناخالصی و قطعات کوچک؛ ü داس: برای درو کردن جو و گندم؛ ü داسیوله: وسیلهای برای بریدن و هرس گیاه؛ ü کاران: وسیلهای برای کندن چغندر قند (هنوز هم کاربردی دارد)؛ ü ناوه: ابزاری چهار دسته برای جمع آوری محصول درو شده. |
بعد از اصلاحات ارضی | ü تراکتور: ماشینی برای شخمزدن و آمادهسازی زمین قبل از کاشت، یدک کردن و کشیدن بار اضافی و سنگین؛ ü کمباین: ماشینی کاملاً کاربردی در حیطه کشاورزی برای درو کردن، خرمنکوبی و جداسازی دانهها از ساقه؛ ü بذرکار: ماشینی برای کاشت بذر به منظور سرعت عمل و صرفهجویی در زمان، یکنواختی کشت و توزیع بذر و تنظیم عمق کاشت. |
(منبع: نویسندگان، 1400)
- تاثیر اصلاحات ارضی بر مورفولوژی مساکن در دهستان شیان
در این قسمت از پژوهش، ریختشناسی روستا قبل و بعد از اصلاحات ارضی از دو جنبه تغییر شکل مساکن و تغییر در بافت روستا در دهستان شیان مورد بررسی قرار میگیرد.
تحولات شکل و کاربرد مسکن در دهستان شیان قبل از اصلاحات ارضی (از سال 1342-1300)
مسکن روستایی به عنوان یک عنصر مادی و فرهنگی بعد از اصلاحات ارضی، تغییرات وسیعی داشته است؛ زیرا قبل از اصلاحات ارضی، مسکن علاوه بر نقش سکونتی، محلی برای کار و فعالیت، انبار کالا و آذوقه، نگهداری دام و همچنین محلی برای اجرای مراسمات به شمار میرفت. در حالی که بعد از اصلاحات ارضی با طرح نوسازی منازل فرسوده و بازسازی به تقلید از سبک شهری و استفاده تدریجی از مصالح غیر بومی، هم شکل معماری منازل و هم کارکردهای منازل تغییر کرد، بهگونهای که با این تغییر، الگوی مساکن جدید دیگر پاسخگوی نیاز جامعه روستایی نیست.
یکی از مشارکتکنندگان در این راستا چنین عنوان کرد:
"هر خانهای دارای آغل برای نگهداری گاو و گوسفند و انباری برای نگهداری کاه و علوفه برای زمستان احشام بود. بعد از اصلاحات ارضی این انبارها و آغلها یا بسیار کوچک شدند یا به کلی حذف شدند، به طوریکه امروزه در کمتر خانهای میتوان گاو یا گوسفندی یافت که مردم بتوانند از محصولات طبیعی آن استفاده کنند. اصلاً لطف و صفای روستا از بین رفته."
قبل از سال 1342، خانههای روستایی از جنس کاه و گل ساخته میشدند و زیربنای آن شامل یک اتاق پذیرایی، نشیمن، انبار علوفه و هیزم، اصطبل و مطبخ بود. وضعیت بهداشتی این منازل به دلیل عدم وجود سرویس بهداشتی و حمام مناسب نبود. کف اتاقها از خاک پوشیده شده بود که محل مناسبی برای تجمع حشرات موذی و موشها که ناقل بیماری بوده و باعث سرایت بیماریهای مسری میشدند. پنجرهها نیز که به "ونه دیک" معروف بودند، بسیار کوچک و از جنس چوب ساخته میشدند که به درستی نور را به داخل هدایت نمیکردند.
در مصاحبهای که با یکی از بانوان سالمند روستایی صورت گرفت ایشان چنین ابراز داشتند:
"قبل از اصلاحات ارضی، خانهها از جنس کاه گلی ساخته میشدند و کف خانهها از خاک پوشیده میشد که محلی برای جوندگان موذی از جمله موشها بود. وضعیت بهداشت مردم اصلاً مناسب نبود. مردم برای استحمام و نظافت شخصی بسیار مشکل داشتند حتی سرویس بهداشتی در منازل وجود نداشت."
ماحصل مصاحبهها و مشاهده مستقیم محقق در خصوص شکل و کاربرد مسکن در روستای شیان قبل از اصلاحات ارضی در جدول 3 آمده است.
جدول 3- اجزای مساکن روستایی و کارکرد آن، قبل از اصلاحات ارضی در دهستان شیان
اجزای مسکن | کاربرد |
پذیرایی | معیشتی- فیزیولوژیکی |
اتاقها | معیشتی- فیزیولوژیکی |
ایوان | فیزیولوژیکی- اجتماعی |
مطبخ | فیزیولوژیکی |
اصطبل و آغل | معیشتی |
انبار آذوقه | معیشتی |
انبار هیزم | معیشتی |
انبار علوفه | معیشتی |
پنجرههای کوچک | فیزیولوژیکی |
(منبع: نویسندگان، 1400)
الف) طبقه همکف خانه سنتی در دهستان شیان
ب) طبقه زیرزمین خانه سنتی در دهستان شیان
تصویر 2: شبیهسازی خانه سنتی در دهستان شیان قبل از سال 1340 خورشیدی
) منبع: یافتههای تحقیق (
- تحولات شکل و کاربری مسکن روستایی در دهستان شیان بعد از اصلاحات ارضی (از سال 1357-1341)
با گذشت چند سال از اصلاحات ارضی، سبک و جنس مصالح بکار رفته در مساکن روستایی به تدریج تغییر نمود. البته نمیتوان به طور مستفیم شواهد و دلایلی بر این مدعا آورد که این تغییرات اثر مستقیم و از اهداف اصلی اصلاحات ارضی بوده است؛ لکن با مدرن شدن زندگی مردم، نزدیک شدن روستا به شهر و رفت و آمد روستاییان با شهر، بالا رفتن سطح آگاهی، سواد و همچنین طرح نوسازی منازل روستایی که همگی از نتایج اصلاحات ارضی بود، میتوان چنین استنباط نمود که تغییرات مساکن روستا از تاثیرات غیرمستقیم اصلاحات ارضی بوده است. به عنوان مثال، بعد از اصلاحات ارضی و با طرح نوسازی مساکن روستایی با هدف بالا رفتن سطح بهداشت، کمتر خانهای در روستا را میتوان یافت که به سبک قدیم دارای انبار علوفه و آغل گوسفند باشد، در عوض حمام و آشپزخانه مدرن و به سبک شهری به خانهها افزوده شده است. این تغییرات جنبه کاربردی مسکن روستایی را نیز تحت الشعاع قرار داده است. بعد از سال 1342 که اصلاحات ارضی صورت گرفت، با وجود توصیههای سپاه بهداشت بخاطر ریشهکنی بیماریها، خانههای روستایی بازسازی و مرمت شدند که این خانههای بازسازی شده شامل: سه اتاق، انبار علوفه، اصطبل، مطبخ، سرویس بهداشتی ... بود. همچنین کف اتاقها از سیمان پوشیده و حیاط منازل حصارکشی و مرزبندی شدند، پنجرهها بزرگتر و در پایینتر نصب شدند که به "دروچ" معروف بودند. تغییرات عمده در شکل منازل روستا در دهه هفتاد صورت گرفت که در آنها از مصالح غیربومی و نیز سبک و معماری شهری استفاده شد، به طوری که آهن جایگزین تیرهای چوبی و خشتهای گلی در منازل شد و چون از نقشه و معماری شهری استفاده کردند، سرویسهای بهداشتی مدرن، آشپزخانه اپن، حمام داخلی، دو اتاق، پذیرایی در نقشه منازل نمایان گردید. انبار علوفه و اصطبل در اکثر خانهها حذف یا بسیار کوچک ساخته شد. همان طور که در مصاحبهها اشاره گردید، بعد از اصلاحات ارضی به تدریج از مصالح غیربومی در ساخت منازل روستایی استفاده شد به طوری که در سالهای اخیر منازل ساخته شده کاملاً با مصالح و معماری مدرن شهری منطبق است که این موضوع به لحاظ استحکام، زیبایی و بهداشت منازل باعث رضایت خاطر ساکنان روستا گردیده است به طوری که آثار سوء این تغییر و تحولات بر آداب و رسوم و فرهنگ کهن بومی و محلی روستا از دیدگاه اهالی بخصوص نسل جوان مهم جلوه نمیکند.
بانوی کهنسال روستایی در این باره چنین عنوان کرد:
"در خانههای نوساز، بخاطر مصالح محکم احساس امنیت بیشتری داریم و سیلابهای زمستان باعث تخریب خانه نمیشود. به لحاظ داشتن امکانات، بخصوص وجود حمام و آشپزخانه در ساختمان، احساس راحتی میکنیم و خانههای ما چیزی از خانههای شهری کم ندارد."
از تاثیرات بازسازی و نوسازی مسکن روستایی میتوان به احساس امنیت در استحکام منازل و رضایت از وضعیت بهداشتی آنها اشاره نمود که تمایل به ماندگاری روستاییان را در دهستان افزایش داده؛ بهگونهای که امکانات خانههای جدید موجب آرامش و آسایش ساکنین آنها را فراهم نموده است. از معایب آن نیز میتوان به نازک شدن قطر دیوارها اشاره نمود. یکی از ساکنین روستا در این راستا اذعان داشت:
"نازک شدن قطر دیوارها در خانه های باز سازی شده باعث شده که در زمستان دیرتر گرم شوند و در تابستان دیرتر خنک شوند."
جدول 4- اجزای مساکن روستایی و کاربرد آن، بعد از اصلاحات ارضی در دهستان شیان
اجزای مسکن | کاربرد |
پذیرایی | فیزیولوژیکی |
اتاقها | فیزیولوژیکی |
ایوان | فیزیولوژیکی |
آشپزخانه مدرن | فیزیولوژیکی- رفاهی |
سرویس بهداشتی | فیزیولوژیکی- بهداشتی |
حمام | فیزیولوزیکی- بهداشتی |
سیستم سرمایشی و گرمایشی | فیزیولوژیکی- رفاهی |
انبار | فیزیولوژیکی- معیشتی |
حصارکشی حیاط منازل | روانی- امنیت اجتماعی |
لوله کشی آب | فیزیولوژیکی- رفاهی |
برق کشی | فیزیولوژیکی- رفاهی |
گاز کشی | فیزیولوژیکی- رفاهی |
پنجرههای بزرگ | فیزیولوژیکی- بهداشتی |
(منبع: نویسندگان، 1400)
تصویر 3: طرح شبیهسازی خانه روستایی دهستان شیان در بازه زمانی 1357-1341
منبع: یافتههای تحقیق
ماحصل مصاحبه با افراد روستا و مشاهده معماری و کاربری مساکن روستایی در جدول 4 آمده است. با توجه به مطالب یاد شده میتوان نتیجه گرفت که استفاده از مصالح جدید در نوسازی مساکن روستایی موجب افزایش مصرف انرژی برای سیستم گرمایشی و سرمایشی و اتلاف انرژی میشود، همچنین هزینههای مضاعفی بر خانوارهای روستایی تحمیل مینماید. علاوه بر این، بسیاری از کاربریهای مساکن از قبیل اصطبل و آغل، انبار آذوقه، انبار هیزم و علوفه در بسیاری از مساکن حذف شده است.
در جدول 5 مقایسه خانههای قدیم (قبل از اصلاحات ارضی) با خانههای جدید (بعد از اصلاحات ارضی) بر اساس 10 شاخص آمده است.
جدول 5- مقایسه خانههای جدید و قدیم در دهستان شیان
معیار مقایسه | معماری روستای قدیم | معماری روستای جدید |
تصور مردم از خانه | بر اساس نیاز و استفادههای کاربردی | مشابه بناهای شهری |
طراحی نقشه خانه | با توجه به نیاز زندگی روستایی و متاسب با شغل | مراجعه به مراجع دولتی و در چارچوب ضوابط معین شده |
تکنیک اجرای ساخت | بر اساس تکنیکهای بومی منطقه | تکنیکهای مشابه در همه روستاها |
مصالح مورد استفاده | متناسب با محیط زیست و مصالح بومی | مصالح غیر بومی و بدون تناسب با محیط |
نوع طراحی | مناسب با محیط جغرافیایی و با کمترین وابستگی به منابع انرژی | متناسب با تکنولوژیهای وابسته به منابع انرژی |
تناسب با سبک زندگی | همپوشانی فرم بنا با نیازهای روستایی | متناسب با سبک مصرفگرایی و متضاد با شیوه تولیدی |
اصالت بنا | هماهنگ با ویژگیهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ساکنان | متناقض با ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی |
اجزای تشکیل دهنده | انبار، اصطبل، مطبخ، محل نگهداری دام و طیور، حیاط | محدود به محل سکونت و البته مجهز به پارکینگ خودرو |
ملزومات بهداشتی | فاقد سرویس بهداشتی، سقف چوبی، پوشش خاکی سطح بنا، تداخل محل انسان و دام | دارای سرویس بهداشتی، حمام، مصالح مدرن و جدایی محل دام و انسان |
کاربرد منازل | مسکونی، اقتصادی (معیشتی، تولیدی) | صرفاً مسکونی |
(منبع: نویسندگان، 1400)
- تاثیر اصلاحات ارضی بر مورفولوژی بافت روستا در دهستان شیان
اگر بافت روستا را قبل و بعد از اصلاحات ارضی با هم مقایسه کنیم، خواهیم دید که با عریض و طویل شدن جاده و نزدیک شدن به جاده اصلی، خانههای روستا به سمت جاده پیشروی کردهاند و با وجود مهاجرتهای صورت گرفته، بافت روستا به طرز چشمگیری توسعه یافته است. پیشروی و توسعه بافت به دو دلیل صورت گرفت: اول اینکه تا سال 1342 و قبل از اصلاحات ارضی، روستاها از آموزش، بهداشت، ارتباطات و خدماتی نظیر آب لولهکشی و برق محروم بودند. بعد از اصلاحات، اقداماتی در جهت وضعیت رکود روستاها صورت گرفت. از اقدامات انجام شده در روستای هدف میتوان به احداث مدارس، ایجاد فروشگاهها، شرکتهای تعاونی و ... اشاره نمود که این تاسیسات جدید را اغلب شهریها در غالب سپاه بهداشت و ترویج اداره میکردند، لذا به دلیل سهولت در رفت و آمد و رساندن امکانات ساخت و ساز به روستا عمدتاً در ورودی روستا و کنار جاده اقدام به تأسیس و ساخت این بناها مینمودند. به این ترتیب خانههای روستایی که به شکل سنتی در اطراف قلعه ساخته شده بودند به سمت جاده پیشروی کردند.
دوم اینکه، قبل از اصلاحات ارضی بافت روستا فشرده و متراکم بود و خانهها به دلیل احساس امنیت بیشتر و اینکه کسی حق ساخت و ساز در زمینهای کشاورزی را نداشت، در اطراف قلعه بصورت فشرده و نزدیک به هم ساخته شده بودند. بعد از اصلاحات که مردم اختیار بیشتری در تعیین محل سکونت داشتند، روستاییان به میل و اراده خود بافت فرسوده را رها کردند و در کنار جاده که امکانات رفاهی قرار داشت، شروع به ساخت بنا برای محل اقامت خود نمودند. در زیر نمونهای از گراف تهیه شده از روستا توسط مشارکتکنندگان آورده شده است که نمای کلی روستا را قبل و بعد از دهه 1340 نمایش میدهد (شکل 3).
|
|
الف ب
شکل 3- نقشه دهستان شیان الف) قبل از اصلاحات ارضی ب) بعد از اصلاحات ارضی (منبع: نویسندگان، 1400)
همانطور که در شکل 3 مشاهده میشود در قطب قدیم بافت روستا، منازل در کنار قلعهای به گرد هم ساخته شدهاند و جاده از عرض کمتری برخوردار بوده است (3 متر) ولی در قطب جدید با توسعه یافتن روستا و با عریض شدن جاده (20متر)، محل سکونت به کنار جاده و با چیدمانی منظم و گسترده انتقال یافت تا به امکانات رفاهی به راحتی دست یابند.
بحث و نتیجهگیری
تغییرات مورفولوژی زراعی در دهستان شیان
نتایج بررسی مورفولوژی زراعی در دهستان شیان نشان داد قبل از اصلاحات ارضی به واسطه تولید تجاری و تک محصولی، محصولاتی چون چغندر قند و خشخاش کشت غالب در منطقه بودند و به تدریج از سطح زیر کشت محصولاتی همچون گندم و جو کاسته شد. بعد از اصلاحات ارضی به دلیل کوچک شدن واحدهای تولیدی به تبعیت از سیاستگذاریهای دولت، کم شدن بازدهی زمین و کاهش محصولات و درآمد کشاورزان، ساختار زراعی متحول گشت و به دنبال آن الگوی کشت نیز تغییر یافت. در این مقطع زمانی تولید تجاری به تولید معیشتی مبدل گشت و از کشت چغندر قند کاسته شد، ولی کشت خشخاش همچنان در اولویت قرار داشت. در کنار کشت خشخاش، گندم و جو که دارای ریسک کمتری بودند کشت میشدند. در همین راستا مطالعه اسماعیلی (1374)، زنگنه تبار (1376) و آراسته (1383) نیز نشان داد اصلاحات ارضی در تحول ساختار زراعی مناطق مختلف ایران موثر بوده است. نتایج مطالعات حسن زاده (1373)، وجود مالکیت های کوچک زراعی، قطعه قطعه بودن اراضی بر الگوی کشت و نظام بهره برداری از اراضی در پیوند با شرایط زمانی تاثیر گذاشته است به طوری که زارعین از الگوی کشت و نظام سنتی تولید پیروی نمی کنند، با نتایج تحقیق همسو می باشد.
اضافه شدن ابزار تولید مدرن به ابزارهای تولید قبلی از جمله تغییراتی است که در موروفولوژی زراعی اتفاق افتاد. بدین صورت که قبل از اصلاحات ارضی، ابزارهای مختلف و سادهای، جهت تولید و کشت و کار کاربرد داشتند که همین باعث میشد از نیروهای انسانی بیشتری استفاده گردد. در صورتی که بعد از اصلاحات ارضی از چند نوع ماشین آلات کشاورزی برای زراعت و تولید محصول استفاده میشود که این مساله باعث صرفهجویی در وقت، نیروی انسانی کمتر و بهبود و افزایش عملکرد محصول میگردد. در این راستا افراخته و همکاران (1393) نیز به این نکته تاکید دارند که استفاده از ادوات جدید کشت که پس از اصلاحات ارضی گسترش یافت، بر مورفولوژی زراعی تاثیر قابل توجهی گذاشت. به طوری که اکثر زارعین از ادوات کشاورزی استفاده میکنند. در واقع، کشت مکانیزه یکی از عوامل مؤثر در تحولات مورفولوژی زراعی بوده است.
از دیگر تغییرات نظام زراعی، تغییر در الگوهای آبیاری است. جایگزین شدن آبیاری قطرهای - بارانی به جای روش سنتی آبیاری غرقابی، گام مؤثری در افزایش عملکرد محصول و توسعه کشاورزی در منطقه میباشد. همچنین رعایت دورههای تناوب کشت مثل تناوب کشت گندم و کلزا به بهبود عملکرد تولید محصول کمک مؤثری نموده است. تغییر در ساختار زراعی یکی از راههای توسعه کشاورزی شناخته شده است. آمار و رضایی (1386) در پژوهش خود تغییر در ساختار زراعی را لازم و ضروری دانسته و ضمن تاکید بر ضرورت تحول در ساختار زراعی سنتی به نقش عواملی چون، سرمایه، تکنولوژی، نیروی کار، بکارگیری نهادههای پربازده و مدیریت کارآمد به عنوان مؤلفههای مؤثر در تغییر ساختار زراعی میپردازند. مطالعه افراخته و همکاران (1393) در خصوص تحولات مورفولوژی زراعی دهستان صالحان حاکی از آن است که در جریان اصلاحات ارضی، مورفولوژی زراعی (اعم از اندازه قطعات، شکل قطعات و غیره) متاثر از تغییر در ساختار مالکیت، تغییر در منابع آب و تغییر شیوه کشت میباشد.
تغییرات مورفولوژی مسکن روستایی در دهستان شیان
بررسی نتایج حاصل از تغییرات مورفولوژی مساکن روستایی در دهستان شیان نشان داد برنامه اصلاحات ارضی که در دهه 40 در سراسر کشور صورت گرفت، ساختار سکونتگاههای روستایی این دهستان را به کلی دگرگون ساخت. این بررسیها نشان میدهند که این برنامه بدون در نظر گرفتن شرایط محیط روستا، کارکردها و ساختار مساکن بومی را که بر اساس رویکردی تولیدی بوده دستخوش تغییر نموده است، به گونهای که روستا بافت اولیه و سنتی خود را از دست داده است. در همین رابطه، روشن (1395) نیز بیان داشت اولین تاثیر اصلاحات ارضی بر روی سیما و منظر روستایی است که از بّعد کالبدی و حتی از بعد فضایی و چیدمان و روابط فضاهای آن هیچگونه شباهتی به روستای سنتی، مردم روستایی و سبک زندگی آنها ندارد. تغییرات در حوزه کارکرد مساکن روستایی علاوه بر محاسن و نقاط قوت، به نوبه خود دارای نقاط ضعفی نیز بوده است، این تغییرات در دهستان شیان گاهی همسو با خواستهها و نیاز روستاییان انجام شده است. با توجه به افزایش آگاهی و ورود تکنولوژی و ابزار آلات جدید به روستا و صنعتی شدن کشاورزی، نیاز و خواسته مردم روستا نیز تغییر نمود، نوسازی منازل نیز یکی از همین تغییر خواستهها و متناسب با نیاز اهالی روستاست.
همانگونه که در نتایج مشاهده شد، قبل از اصلاحات ارضی در دهستان شیان، اجزای مسکن شامل پذیرایی، اتاق، ایوان، مطبخ، اصطبل و آغل، انبار آذوقه و هیزم، انبار کاه و علوفه و پنجرههای کوچک بود. کف اتاقها نیز پوشیده از خاک بود که به محلی برای تجمع حشرات و موشها تبدیل شده بود. همچنین اندازه پنجرهها بسیار کوچک بودند که به درستی نور را به داخل هدایت نمیکردند. در حالی که بعد از اصلاحات ارضی، اجزای مسکن شامل پذیرایی، اتاق، ایوان، آشپزخانه مدرن، سرویس بهداشتی، حمام، سیستم گرمایشی و سرمایشی، انبار، حصارکشی حیاط، آب، برق، گاز و پنجرههای بزرگ و محکم هستند. به عبارتی، تا قبل از اصلاحات ارضی کارکرد مساکن، بیشتر بصورت معیشتی – فیزیولوژیکی و اجتماعی بود. بعد از اصلاحات ارضی و با ساخت و ساز مساکن جدید، بالطبع این کارکرد دستخوش تغییر گردید و به کارکرد فیزیولوژیکی، رفاهی، بهداشتی و معیشتی تبدیل شد. در همین راستا مطالعه شمس الدینی و همکاران (1390) در خصوص نوسازی مساکن روستایی در شهرستان ممسنی نشان داد که نوسازی مساکن بر بهبود فضای کالبدی توأم با حفظ زیبایی و مقاومت بنا در روستاهای مورد مطالعه تاثیر داشته است. در زمینه اقتصاد معیشتی به دلیل سازگاری برخی از مساکن ساخته شده با نوع فعالیت تولیدی از جمله دامداری، بطور غیرمستقیم موجب رویگردانی بیش از 75 درصد از روستاییان از انجام اینگونه فعالیتها شده است. از این رو، گرچه نوسازی منازل موجبات آسایش خاطر نسبی روستاییان را فراهم نموده است، اما سبب تغییر نامحسوس در شرایط معیشتی و مالی روستاییان نیز شده است که در مصاحبهها نیز اشاره شد. همچنین مقایسه مساکن جدید (بعد از اصلاحات ارضی) و قدیم (قبل از اصلاحات ارضی) در دهستان شیان به لحاظ ویژگیهای مختلف نشان داد که مسکن قبل از اصلاحات با توجه به نیاز زندگی روستایی و مناسب با شغل مردم روستا و متناسب با محیط زیست و مصالح بومی ساخته شده است، طوری که با ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی ساکنان هماهنگ است. همچنین فاقد سرویس بهداشتی است و محل زیست انسان و نگهداری دام با همدیگر تداخل داشت. خانههای قدیمی از خاک و چوب ساخته میشدند و محل مناسبی برای رشد حشرات و جوندگان بوده که نارضایتی ساکنین را در برداشت. بنابراین اگر از این منظر به نوسازی و تغییر بافت روستا و مسکن روستایی نگریسته شود، میتوان گفت، مساکن جدید، پاسخی به نیازهای روز اهالی روستا بوده است. این مساکن متناسب با تکنولوژیهای وابسته به منابع انرژی هستند و از مصالح غیر بومی و بدون تناسب با محیط ساخته شدهاند. اینگونه مساکن جدید بیشتر با سبک مصرفگرایی تناسب دارند و دارای سرویس بهداشتی و حمام هستند و محل نگهداری دام نیز از محل سکونت انسان جداست. همانطور که در مصاحبهها نیز اشاره گردید، روستاییان در منازل نوسازی شده، احساس آرامش و امنیت بیشتری دارند، زیرا عقیده دارند مصالح جدید باعث استحکام منازل شده و به لحاظ زیبایی و بهداشت نیز قابل قیاس با خانههای کاهگل قدیمی نیست. این خانهها به دلیل داشتن امکانات رفاهی و بهداشتی محل مناسبی برای آرامش اهالی روستا به حساب میآیند.
در راستای نتایج بدست آمده صحنه (1396) و شمس الدینی و حیدری (1394) نیز در پژوهش خود به تاثیر اصلاحات ارضی بر تغییرات اساسی در نما و معماری مساکن روستایی اشاره کردند. همچنین قنبری و همکاران (1390)، در بررسی نگرش ساکنین از ابعاد مساکن روستایی جدید در شهرستان کرمانشاه، به این نتیجه رسیدند که ساکنین از استحکام و مقاومت مسکن در برابر بلایا رضایت ندارند. این وضعیت در مورد معیارهای سیستم گرمایشی، سرمایشی و چشم انداز مسکن هم صادق است. در مقابل از بهداشت محیط مسکن خود رضایت دارند. لذا میتوان گفت رضایت از وضعیت بهداشت یکی از نکتههای مشترک رضایتمندی ساکنین روستایی از مساکن تازه ساز در نقاط مختلف میباشد. طبق مصاحبههای انجام شده، ساکنین روستای شیان از استحکام و مقاومت خانههای نوساز نسبت به گذشته و طراحی و معماری مدرن آن بخصوص از وضعیت بهداشتی منازل خود رضایت کامل دارند. لذا میتوان نتیجه گرفت که استفاده از مصالح جدید در ساخت منازل به دلیل استحکام، ایجاد امنیت و آرامش، رعایت نکات بهداشتی و ارتقاء موقعیت اجتماعی از دلایلی است که روستاییان را به نوسازی منازل و تقلید از سبک و معماری شهری واداشته است. از دیگر دلایل تغییرات ساختاری و کاربردی منازل روستایی میتوان به گسترده شدن ارتباطات شهری- روستایی، تمایل روستاییان به سبک و معماری شهری، آشنایی و آگاهی از سبکهای معماری مدرن و مزیتهای آن یاد کرد. همانطور که در بالا نیز ذکر شد، از معایب طرح نوسازی و تغییر کاربری مساکن روستایی میتوان به استفاده از مصالح غیر بومی و اتلاف انرژی برای سیستم سرمایشی و گرمایشی منازل اشاره نمود. بنا به تحقیق انجام شده در دهستان شیان، استفاده از آهن، گچ و سیمان در ساخت مساکن جدید به جای کاهگل و چوب و کم شدن ضخامت دیوارها، علاوه بر عدم نگهداری گرما در زمستان و خنک ماندن در تابستان، باعث اتلاف انرژی و استفاده بیشتر از منابع برق و گاز و در نتیجه تحمیل هزینههایی برای ساکنین روستا شده است. پیروی از ساخت الگوی شهری نه تنها مقرون به صرفه نبوده بلکه باعث شده که معماری با فضای اقلیمی روستا سازگار نباشد. تغییر کاربری مساکن به لحاظ معیشتی نیز بر زندگی مردم تاثیرگذار بوده است، زیرا مسکن علاوه بر محل سکونت، محل کسب درآمد، تولید و نگهداری دام و طیور بود که در کنار زراعت، منبع درآمدی برای روستاییان به شمار میرفت. تغییر کاربری مسکن روستایی از تولیدی به معیشت مصرفی، باعث کاهش درآمد و فقر مردم گردید. همچنین باعث روحیه مصرفگرایی در میان روستاییان شد. آن دسته از مردم روستا که عادت به مصرف محصولات لبنی و پروتیینی ارگانیک تولیدی خود را داشتند و در تولید این محصولات خودکفا بودند، برای تامین مایحتاج خود به مصرف محصولات غیر ارگانیک کارخانههای شهری وابسته شدند. در همین راستا، شمس الدینی و همکاران (1390) نیز در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که به دلیل عدم سازگاری برخی مساکن ساخته شده با نوع فعالیت تولیدی، اقتصاد معیشتی روستاییان تغییر یافته و بسیاری از آنان فعالیتهای تولیدی قبل را انجام نمیدهند.
علاوه بر این، مساکن روستایی کاربرد مناسبتی نیز داشت بهگونهای که مکانی برای برگزاری مراسمات و مناسبات محلی محسوب میشد، در حالیکه مساکن جدید فقط کاربرد زیستی دارند و برای برگزاری مراسمات مجبور به تقبل هزینههای تالار و باغ شدند. به طور خلاصه، نوسازی و تغییر در معماری خانههای روستایی که به دلیل ورود تکنولوژی و مدرنیته، بالا رفتن سطح توقعات و تمایل به پیشرفت و ارتقاء منزلت اجتماعی صورت گرفت، باعث کم رنگ شدن ارزشهای فرهنگی و آداب و رسوم محلی گردید. این تغییرات هیچ گونه تطابقی با فرهنگ و ارزشهای بومی و شرایط اقتصادی روستاییان ندارد. بخصوص در سالهای اخیر که کاملاً از مصالح و معماری غیر بومی استفاده شده و ساختمانهایی مدرن و شبیه خانههای شهری در روستاها ساخته شده است که هیچ سنخیتی با فرهنگ و شرایط محیطی روستایی نداشته و از هر لحاظ با خانههای شهری به لحاظ تجملگرایی رقابت دارند. در این رابطه پژوهش سلمانی و همکاران (1387) صحت این مدعا را تاکید کرده و بیان داشتند، خانههای جایگزین خانههای بومی، هیچگونه سنخیتی با فرهنگ و شرایط زیست محیطی افراد روستایی نداشته و طبعاً با تغییرات ساختار اقتصادی و دگرگونیهای اقتصادی مبنی بر کاهش فرایندهای تولیدی و تبدیل جامعه تولیدی روستایی به جامعه مصرف کننده، همسو بوده است.
تغییرات مورفولوژیکی بافت روستا در دهستان شیان
یافتهها بیانگر آن است که در قدیم، منازل روستای شیان در کنار قلعهای به گرد هم ساخته میشدند و عرض جاده کمتر بود، در حالیکه در قطب جدید، عرض جادهها گسترش یافته و مساکن در کنار جاده و بصورت منظم ساخته شدهاند تا به امکانات رفاهی نظیر مدارس، فروشگاهها و شرکتهای تعاونی دسترسی داشته باشند. بنابراین محل استقرار این بناها که پایگاه تمدن در روستا به شمار میرفت به تدریج تبدیل به مرکزی برای جذب ساخت و سازهای جدید روستا شد. در این راستا حجت (1385) در پژوهشهای خود بیان داشت، مرور برنامههای توسعهای نشان میدهد در طول اجرای برنامههای توسعه، فقط اصلاحات ارضی و خروج اربابان روستایی بود که مهمترین تاثیر را در کالبد، سیما و بافت روستایی گذاشت. همچنین وی معتقد است، اصلاحات ارضی آغاز دگرگونی در شکل کالبدی و چهره روستاها بود و پای مظاهر فنآوری جدید ساخت و ساز را بیپشتوانه به روستا باز کرد و همچنین موجب توسعه فیزیکی بافتهای روستایی و خزش آن از قطبهای اولیه به سوی جاده گردید. در یک جمع بندی کلی می توان گفت؛ روستاها پس از اصلاحات ارضی الگوی گـسترش و معمـاری شهری را پذیرفت و خزشی تدریجی از موقعیت پیشین به سمت جاده – به مثابه شریان دسترسی و بهره منـدی از خدمات شهری را آغاز کرد. حصارهای درهم تنیده پیشین شکسته شد، فضاهای سکونتی شبه شهری وسـعت یافت و ورود و استفاده از مصالح و شیوههای غیر بومی ساخت و ساز، چهره روستا را تغییر داد. این تغییرات نشان از کنار گذاشتن دانش بومی و محلی مناطق روستایی دارد. دانشی که پیشینه بسیار قدیمی دارد و هنر و دانش بازمانده از گذشتگان و پیشینیان هر منطقه است. انجام این مطالعه به مثابه سیر تحولات معماری روستایی و زراعی از دوران قبل از اصلاحات ارضی تا بعد از اصلاحات ارضی، زمینه ای است برای تحلیل و واکاوی پیامدهای مثبت و منفی اجرای هر گونه برنامه توسعه ای، قبل از اجرای آن توسط سیاستگذاران تا با دیدگاهی جامع نگر و با در نظر گرفتن کلیه ابعاد و زوایای تاثیرات و پیامدها اقدام به اجرای آن کنند.
در پایان پیشنهادهای زیر ارائه میگردد:
طراحی دقیق و واقع بینانه سیاستگذاران بر نحوه اجرای طرحها بر اساس فرهنگ و محیط روستا،
ارائه الگوی مناسب ساخت و طراحی مسکن با توجه به شرایط محیطی، تولیدی و معیشتی روستا،
بکارگیری مصالح بومی و طبیعی سنتی در کنار فناوریهای پیشرفته در ساخت مساکن روستا،
نظارت سازمانهای مربوطه نظیر بنیاد مسکن و امور اراضی بر طراحی مساکن روستایی،
نظارت امور اراضی و سازمان جهاد کشاوری بر الگوی کشت منطقه با توجه به سیاستهای کشاورزی کشور و شرایط اقلیمی منطقه.
منابع
آبادیان، ح. (1397). اصلاحات ارضی و تبعات اجتماعی مهاجرت روستاییان به شهر تهران، تحقیقات تاریخ اجتماعی، 8(2): 1-20.
آراسته، م. (1383). تحولات ساختار زراعی روستاهای دهستان میامی (شهرستان مشهد)، دانشگاه شهید بهشتی. گروه علوم زمین.
آمار، ت. و رضایی، پ. (1386). بررسی عوامل موثر در تحولات نظام زراعی، دهستان رحمت آباد (شهرستان رودبار) در دهه 80-1370، پژوهشهای جغرافیایی، 39(61): 101-113.
اداره جهاد کشاورزی شهرستان اسلام آباد غرب، گزارش رفع تداخلات ارضی، 1399.
اسماعیلی، ف. ا. (1374). بررسی دگرگونی ساخت زراعی روستاهای شهرستان الیگودرز، گروه جغرافیا، دانشکده علوم زمین.
افراخته، ح.، حنیفی، ر.، طهماسبی، ا. (1397). تبیین تحولات ساخت زراعی در جهت تداوم کارکرد کارا (مورد: نواحی روستایی غرب دریاچه ارومیه)، جغرافیا، 8(3): 215-193.
افراخته، ح.، عزیزپور، ف.، و بیات، م. (1393). تحولات مورفولوژی زراعی سکونتگاههای روستایی (مطالعه موردی: دهستان صالحان، شهرستان خمین) دوره 1385- 1341، جغرافیا و توسعه، 12(37): 71-84.
امیری، زهرا. ، شعبانی صمغ آبادی، رضا. و کلهر، محمد. (1401). مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران. 14(2): 291-305
جمشیدیان، ف.، سعیدی نژاد، ح. ر.، محبی، س. و بهشتی نیا، ا. (1399).تاثیر اصلاحات ارضی بر دگرگونی ساختار طبقاتی در کرمانشاه و ایلام. فصلنامه علمی جامعه شناسی سیاسی ایران. 3(3): 1649-1626
حجت، ع. (1385). تأثیر اصلاحات ارضی بر شکل روستاهای ایران، هنرهای زیبا، 26: 75-84.
حدادی فیشانی، ف. (1396). اصلاحات ارضی و آثار آن در منطقه الموت 1357-1340 ش. استاد راهنما: بهشتی سرشت، محسن، مؤسسه آموزش عالی البرز، رشته تاریخ.
حسن زاده، ی. (1373). بررسی ساختا زراعی و روند تحولات آن در روستاهای دشت مهاباد، راهنما: عباس سعیدی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زمین، گروه جغرافیا.
روزنامه دنیای اقتصاد، 1388. شماره 1797
روشن، م. (1395). واکاوی تحولات مسکن روستایی و تآثیر آن بر هویت کالبدی روستا، چهارمین کنگره بین المللی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران،http//civilica.com/619177.
ریاحی، و.، کرمی نسب، ص. و بیات، م. (1397). بررسی عوامل مؤثر بر تحولات ساختاری- کارکردی سکونتگاههای روستایی (مورد مطالعه: بخش کردیان- شهرستان جهرم)، راهبردهای توسعه روستایی، 5(2): 173-196.
زنگنه تبار، ج. (1376). تحولات ساخت زراعی در مناطق روستایی کرمانشاه (1375- 1340) مورد: دهستان قره سو، استاد راهنما: سعیدی، عباس، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زمین، گروه جغرافیا.
زینلی، ف. و علم، م. ر. (1395). اصلاحات ارضی ایران و پیامدهای منطقهای آن (مطالعه موردی: شورش خوانین بویر احمد در منطقه کهکیلویه و بویر احمد) زمستان 1341- 1342، پژوهشنامه تاریخهای محلی ایران، 5(1): 23-41.
سلمانی، م.، لسبویی، م.، محمدجانی، م. (1387). تحلیلی بر مساکن پایدار در مناطق خشک و بیابانی ایران، جغرافیا، 6(16-17): 20-30.
شمسالدینی، ع. و حیدری، م. (1394). عوامل مؤثر بر روند تحول مساکن روستایی در شهرستن ممسنی (نمونه موردی: روستای چمگل). مسکن و محیط روستا، 14(14): 87-99.
شمسالدینی، ع.، شکور، ع.، رستمی، ر. (1390). تاثیر نوسازی مساکن روستایی بر اقتصاد معیشتی روستاییان (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان ممسنی). مسکن و محیط روستا، (135): 70-57.
صحنه، ب.، سادین، ح.، نشاط، ع. و تلخابی، ح. ر. (1396). اثرات روابط شهر و روستا بر تحولات اقتصادی و اجتماعی روستاهای شهرستان آزادشهر، اقتصاد فضا و توسعه روستایی. 6(21): 138-121.
فضلعلی، ز.، پورطاهری، م.، رکن الدین افتخاری، ع. ر. (1397). بررسی تغییرات مسکن روستایی استان مازندران، پژوهشهای جغرافیای انسانی، 50(2): 354-339.
قنبری، ن.، رمضان زاده لسبویی، م.، معصوم پرور سماکوش، ج. (1390). نگرش ساکنین از ابعاد مساکن روستایی (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان کرمانشاه)، نگرشهای نو در جغرافیای انسانی، 3(3): 120-105.
کارگر اسفندآبادی، خ.، یوسفی، ع.، رحیمی، آ. (1396). قشربندی اجتماعی در روستاهای ایران قبل و بعد از اصلاحات ارضی (1341)، نخبگان علوم و مهندسی،(1)2 https://civilica.com/doc/667219.
کرمی، ش. (1398). پیامدهای اصلاحات ارضی در غرب ایران (مطالعه موردی: ایلام، کرمانشاه و لرستان)، فرهنگ ایلام، 20: 165-142.
کریمی، ث.، همزهای، م. ر.، رستمی، ف. (1398). روند جهانی شدن فرهنگ با تاکید بر معماری روستایی (مطالعه موردی: روستای گل تپه، استان کردستان)، تحقيقات اقتصاد و توسعه كشاورزي ايران (علوم كشاورزي ايران)، 38(4): 755-737.
میرزاییان، ب.، رحمانی، ب.، رضویان، م. ت. و فرجی راد، ع. ر. (1397). تحلیل اثربخشی مولفه های اقتصادی در رفاه خانوارهای روستایی مورد: بخش مرکزی شهرستان اسلام آباد غرب. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی. 7(1): 130-113
نوری، م.، و توکلی، ج. (1397). سنجش سطح سرمایه اجتماعی سکونتگاه های روستایی (مطالعة موردی: دهستان حسن آباد شهرستان اسلام آباد غرب). پژوهش و برنامه ریزی روستایی، 8(1 (پیاپی 24) )، 63-78.
وثوقی، م. و عبداللهی، ح. (1393). ساختار طبقاتی جامعه ایران و روند تحولات آن فاصله سالهای 1335 الی 1390، مطالعات جامعه شناختي شهري (مطالعات شهري)، 5(13): 82-88.
Badri, S.A., Roknoddin-Eftekhari, A.R., Salmani, M., Bahmand, D., 2011. The role of family farming system on sustainable rural development (case study: Ghir & Karzin county-fars province). J. Hum. Geogr. Res. 76, 33–48.
Damien Ntihinyurwa, P., Timo de Vries, W., Eugene Chigbu U., Acklam Dukwiyimpuhwe, P. (2019). “The positive impacts of farm land fragmentation in Rwanda”, Land Use Policy, 81: 565–581.
Harris, K. & Kalb, Z. (2019). Pen to the tiller: Land reform and social mobility across the 1979 Iranian revolution. Journal of Agrarian change. 19: 465-486.
Hooglund, E.J., 2012. Land and Revolution in Iran, 1960–1980. University of Texas Press.
Jurgenson, E. (2016). “Land reform, land fragmentation and perspectives for future land consolidation in Estonia”, Land Use Policy, 57 (30): 34-43.
Kawagoe, T. (1999). Agricultural land reform in postwar Japan: experiences and issues, Policy Research Working Paper Series 2111, The World Bank.
Margalit, A., 2002. The Ethics of Memory. Harvard University Press, Cambridge, p. 240.
Muzaffar, M., Kausar, R., Afzal, N. (2018). Muhammad Reza Shah Pahlavi Reign: An Analysis of White Revolution. Pakistan Languages and Humanities Review. 2(2):1-12.
Prasad Bhatta, G. (2010). Assessing land reform approaches to benefit socially and economically disadvantaged (SED) people, Supervisors: Arbind Man Tuladhar & Ir. Liza Groenendij, Thesis to the International Institute for Geo-Information Science and Earth onservation enschede, The Netherlands.
Sikor, Th., & Muller, D. (2009). “The Limits of State- Led Land Reform: An Introduction”, World Development, 37 (8): 1307- 1316.
Tarisayi, K. (2014). “Land reform: An analysis of definitions, types and approaches”, Asian Journal of Agriculture and Rural Development, 4 (3): 195-199.