Impacts of land reform on rural morphology (Case study: Shian village, Kermanshah province)

Subject Areas : Agricultural Extension and Education Research

Nosrat Azizi ¹ , farahnaz rostami ² , shahpar geravandi ³ , lida sharafi ⁴

1 - 1. MS. C. of rural Development, Department of Agricultural Education and Extension, Faculty of Agriculture, Razi University, Kermanshah, Iran
2 - 2- Associate professor, Department of Agricultural Extension and Education, Faculty of Agriculture, Razi University, Kermanshah, Iran
3 - 3- Assistant professor, Department of Agricultural Extension and Education, Faculty of Agriculture, Razi University, Kermanshah, Iran
4 - 4- Ph.D., Department of Agricultural Extension and Education, Faculty of Agriculture, Razi University, Kermanshah, Iran

Received: 2023-09-29 Accepted : 2023-12-13 Published : 2024-01-18

Keywords: Land reform, Crop structure, Agronomic morphology, Shian rural,

Abstract :

Abstract Land reform in the 40s is one of the most important development programs in the country which was implemented as the most comprehensive and serious action in the Iranian agriculture and had effects on rural morphology. Therefore, the present study has analyzed the effects of land reform on the morphological structure of Shiyan rural area. The present qualitative research is of descriptive-analytical. The study population consisted of informants and people over 50 years old in the area who had sufficient knowledge about land reform. Using purpose sampling, data were collected through in-depth individual interviews, semi-structured interviews, documentation, and field evidence. Data were analyzed using graph and analysis of interviews and photos. The results of this study showed that land reform has changed the morphology of the village in terms of agricultural morphology, housing and architecture and village texture. Thus, the fragmentation of cultivation units, the disappearance of commercial cultivation of single products and the creation of cultivation diversity, caused a change in the cultivation pattern and production tools in this village. Also, the use of urban architecture and non-native materials in the reconstruction of housing has changed the use of housing and destroyed the original identity of the village. On the other hand, the texture of the village has changed and crawled towards the main road. Therefore, it is recommended that planners and policy makers of rural development programs, before designing and implementing such programs, consider the environmental conditions and capacities of the region and, accordingly, provide proprietary applications.

Full-Text:



تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی روستایی مورد مطالعه: دهستان شیان، استان کرمانشاه

 

 

 

تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی روستایی مورد مطالعه: دهستان شیان، استان کرمانشاه

نصرت عزیزی

 کارشناس ارشد توسعۀ روستایی، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

فرحناز رستمی ¹

 دانشیار، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

شهپر گراوندی

استادیار، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

لیدا شرفی

 دکترای توسعۀ کشاورزی، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

 

چکیده

اصلاحات ارضی یکی از جامع­ترین اقدامات در تاریخ کشاورزی ایران بود که آثار شگرفی بر مورفولوژی روستایی داشت. لذا پژوهش حاضر به واکاوی اثرات اصلاحات ارضی بر ساختار مورفولوژی زراعی دهستان شیان پرداخته است. پژوهش کیفی حاضر از نوع تاریخی می­باشد. جامعه مورد مطالعه را مطلعین و افراد بالای 50 سال منطقه تشکیل دادند که شناخت کافی نسبت به اصلاحات ارضی داشتند. با بهره­گیری از نمونه­گیری هدفمند، داده­ها از طریق مصاحبه­های عمیق فردی، گفتگوی نیمه ساختارمند، مطالعه اسناد و مدارک و شواهد میدانی جمع­آوری گردید. جهت شبیه سازی تغییرات مورفولوژی و کاربری مساکن و اراضی روستایی از نرم افزار Sweet Home 3D، تحلیل گراف­ها، تحلیل متن مصاحبه­ها، عکس­ها و تصاویر استفاده شد. نتایج این پژوهش نشان داد که اصلاحات ارضی، مورفولوژی روستا را به لحاظ مورفولوژی زراعی، مساکن و معماری و بافت روستا دگرگون ساخته است. بدین صورت که کوچک شدن واحدهای کشت، از بین رفتن شیوه کشت تجاری تک محصولی و ایجاد تنوع کشت، باعث تغییر در الگوی کشت و ابزارهای تولید در این دهستان گردید. همچنین استفاده از معماری شهری و مصالح غیر بومی در بازسازی مساکن، باعث تغییر کاربری مساکن و از بین رفتن هویت اصیل سیمای روستا شده است. از طرفی بافت روستا دگرگون شده و به سمت جاده اصلی خیز پیدا کرده است. لذا در راستای توسعه و عمران روستاها، توصیه می­شود برنامه­ریزان و سیاست­گذاران برنامه­های توسعه روستایی، قبل از طراحی و اجرای اینگونه برنامه­ها، شرایط محیطی و ظرفیت­های منطقه را مد نظر داشته و متناسب با آن، برنامه­های کاربردی و اختصاصی ارائه دهند.

واژه­های کلیدی: اصلاحات ارضی، ساختار زراعی، مورفولوژی روستا، الگوی کشت، تحلیل گراف.

 

---

[1] 1- نویسنده مسئول مکاتبات: [e-mail]

مقدمه

اصلاحات ارضي، به عنوان مهمترین اقـدام حـاكميتي در تـاريخ كشاورزي ايران است که آثار شگرف بر مناسبات ارضي، کاربری اراضی و حتی ساختار اجتماعی، اقتصادی و سیاسی روستاهای ایران داشت. تحقیق در بررسی اجمالی تاریخی تحولات و تحولات کشاورزی ایران نشان دهنده این واقعیت است که زمین نقش قابل توجهی در توسعه کشاورزی کشور دارد و اجرای اصلاحات ارضی بخشی از تلاش مستمر و برنامه ریزی در راستای رسیدن به این هدف بوده است Badri et al., 2011)). زمین در تاریخ سیاسی ایران نشانه اقتدار و تسلط بوده است و با نیروی تحول سیاسی مناسبات اجتماعی مختلفی را شکل می دهد (Hooglund, 2012, Margalit, 2020). برنامه اصلاحات ارضی یکی از رویدادهای مهم عصر پهلوی دوم بود که توسط محمدرضا شاه در سال 1341 در سه مرحله و به مدت ده سال در سراسر کشور به مرحله اجرا گذاشته شد (حدادی فیشانی، 1396). بر طبق آمار روزنامه دنیای اقتصاد (1388)، از 22 منطقه مهمی که در مرحله اول اصلاحات ارضی هدف عملیات بوده، استان کرمانشاه، رتبه هفتم کشور به لحاظ میزان اراضی واگذار شده را به خود اختصاص داده است. به زعم کرمی (1398) کسب چنین جایگاهی به دليل موقعيت جغرافيايي، آب و هواي متعادل و داشتن زمين­هاي وسيع كشاورزي در استان کرمانشاه بوده است. بررسی های نشان می دهد در استان کرمانشاه، با اجرای مرحله اول قانون اصلاحات ارضی تا پایان سال 1356 از مجموع 2765 روستا و مزرعه در این استان، 2664 روستا و مزرعه مشمول اصلاحات ارضی شد و در مجموع، 629293 هکتار زمین به 78073 کشاورز واگذار گردید که میزان مساحت زمین واگذار شده از 400 متر در قصر شیرین تا 167 هکتار در اسلام آبادغرب نوسان داشت (اداره جهاد کشاورزی شهرستان اسلام آباد غرب، 1399). این اصلاحات پیامدهای متفاوتی را بر جامعه روستایی و مساکن روستایی استانهای هدف بر جای گذاشت (آبادیان، 1397؛ کارگر اسفندآبادی و همکاران، 1396؛ وثوقی و عبدللهی، 1393). به عنوان مثال مطالعات صورت گرفته نشان داد به فاصله 5 سال، پس از پایان اصلاحات ارضی، بخش قابل توجهی از جمعیت فعال اقتصادی در کرمانشاه کاهش یافت؛ برای نمونه، از مجموع 29686 نفر جمعیت مردان در مناطق روستایی شهرستان شاه آباد غرب در سال 1355 هجری شمسی، حدود 6000 نفر به فعالیت های اقتصادی در حوزه تولیدات صنعتی و مشاغل فناورانه ای مشغول بودند که وابسته به مناطق شهری بود ( مرکز آمار ایران به نقل از جمشیدیان و همکاران، 1399). از این رو اطلاعات قابل توجهی در مورد پیامدهای اقتصادی و سیاسی اصلاحات ارضی این استان در دسترس می باشد. از جمله مهمترین پیامدهای سیاسی می توان به کاهش قدرت و نفوذ بزرگ مالکان و اعطای زمینهای سلب شده از آنها به دهقانان به منظور جلوگیری از وقوع انقلاب دهقانی اشاره کرد (Hooglund,2012). اما در خصوص پیامدهای اجتماعی-فرهنگی و بالاخص موفولوژی روستایی اطلاعات زیادی موجود نیست. بنابراین هدف کلی این پژوهش واکاوی تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی روستایی (شامل قطعات و اندازه زمین­ها، الگوی کشت، ابزارهای تولید، معماری و کاربری مساکن، بافت روستا) در دهستان شیان اسلام آباد غرب می­باشد. لازم به ذکر است شهرستان اسلام آباد غرب به عنوان دومین شهرستان بزرگ کرمانشاه (نوری و توکلی، 1397) می باشد و دهستان شیان آن، با بیشترین اراضی واگذار شده در جریان اصلاحات ارضی در شهرستان اسلام آباد غرب و نیز بیشترین سطح اراضی موقوفات به عنوان محدوده پژوهشی در این تحقیق انتخاب شد (اداره جهاد کشاورزی شهرستان اسلام آباد غرب، 1399)  در ادامه سوال های اساسی تحقیق آمده است:

ü       از زمان شکل گیری دهستان شیان تا سال 1342 مورفولوژی زراعی (شامل قطعات و اندازه زمین­ها، الگوی کشت، ابزارهای تولید، معماری و کاربری مساکن، بافت روستا) به چه صورت بوده است؟

ü       در بازه زمانی 1342 تا 1357 چه تغییراتی در مورفولوژی زراعی دهستان شیان رخ داده است؟ 

 

مبانی نظری و پیشینه موضوع

اصلاحات ارضی هسته اصلی برنامه انقلاب سفید شاه را تشکیل می داد (Muzaffar et al, 2018). طی این اصلاحات، نظام نوین زراعی در مناطق روستایی شکل گرفت؛ به گونه ای که زمین از بزرگ مالکان گرفته شد و بین دهقانان و خرده مالکان تقسیم شد (زینلی و علم، 1395). بررسی ها نشان می دهد اصلاحات ارضی در مرحله اول، با هدف توزیع مجدد اراضی بزرگ مالکان و ایجاد طبقه خرده مالک وفادار به رژیم وقت صورت گرفت و در مرحله دوم نیز، با هدف بهبود نسبی وضع فقرا انجام شد (Harris & Kalb, 2019). در این راستا امیری و همکاران(1401) عنوان می­کنند که  هدف اصلی از اجرای اصلاحات ارضی در ایران نه بالا بردن سطح رفاه مردم بلکه تقویت سرمایه داری وابسته به آمریکا در برابر کمونیستها و همچنین فراهم کردن بازار و بستری برای فروش کالاهای مصرفی آمریکا در ایران بود. آمریکا توجه زیادی در سیاست جلوگیری از نفوذ کمونیسم به ایران داشت، کشور ایران هم به لحاظ منابع طبیعی و هم از نظر استراتژیک داری اهمیت زیادی برای ایالات متحده بود و در کنار آن فساد موجود در دستگاه حکومتی ایران احتمال وقوع انقلاب را افزایش می داد. لذا آمریکاییها برای جلوگیری از وقوع انقلاب در ایران نسخه اصلاحات را برای این کشور تجویز نکردند. در حقیقت، انجام اصلاحات در کشورهای جهان سوم، یکی از اصول سیاست خارجی کندی بود. با روی کار آمدن کندی در آمریکا و اندیشه های اصلاح طلبانه او و موقعیت ایران در آن زمان، این کشور را در وضعیتی قرار داد که آمریکا باید برای انجام اصلاحات، بر روی آن تمرکز می­کرد (Hooglund, 2012). از دیدگاه صاحب­نظران (Tarisayi, 2014) حوزه اصلاحات ارضی نیز، اجرای این برنامه از طریق سه رویکرد (شیوه) 1) دولت محور، 2) اجتماع محور و 3) بازار محور انجام می­شود. در رویکرد دولت محور یا دولتمردانه¹، دولت نقش مجری در توزیع مجدد اراضی دارد. از این رو اجرای این رویکرد به صورت از بالا به پایین و به صورت بوروکراتیک می­باشد. از معایب این رویکرد می توان به غفلت دولت از وضعیت ذی­نفعان اشاره نمود (Tarisayi, 2014). رویکرد اجتماع محور یا مبتنی بر جامعه²، نقطه مقابل و جایگزین رویکرد دولت محور می­باشد. این رویکرد واکنشی به خواسته­ها و مطالبات سیاسی مردم برای منافع محلی است و بیشتر منافع افراد فقیر در نظر گرفته می­شود (Sikor & Muller, 2009). در رویکرد بازار محور³، دولت از طریق فراهم آوردن تسهیلات و وام، افراد فقیر را در خرید زمین از مالکان حمایت می­کند. این رویکرد دو فایده را به همراه دارد؛ اول اینکه این رویکرد توسط ذی­نفعان بهتر پذیرفته می­شود. دوم اینکه این رویکرد کم هزینه­تر است و برای منابع کمیاب دولت مفید محسوب می­شود (Prasad batta, 2010). با توجه به مطالب ذکر شده، به نظر می­رسد اصلاحات ارضی در ایران با مداخله مستقیم دولت مرکزی و با مشارکت نیروهای نظامی و نظارت نهادها و دستگاه­های اداری با روشی آمرانه از بالا به پایین و تقریباً بدون مخالفت جدی آغاز شد، پس می­توان آن را رویکردی دولت محور دانست. به هر روی، انجام اصلاحات در ایران پیامدها و تغییرات خواسته و ناخواسته ای را برجا گذاشت. این تغییرات همواره زمینه ساز مناقشات و محل بحث های صاحب نظران این حوزه می باشد.در ادامه به دسته بندی این مطالعات پرداخته شده است.

گروهی از تحقیقات به بررسی نقش اصلاحات ارضی در تغییر ساختار مساکن روستایی پرداخته اند. در این راستا، مطالعه تاریخی شمس الدینی و حیدری (1394) نشان داد اصلاحات ارضی (بازه زمانی 1357-1342)، آغاز دگرگونی در فضای کالبدی و نوع معماری روستاها بود. از ین دوره به بعد خانه­ها بزرگ­تر و با کیفیت بالاتر و مطابق با طرح بنای خانه­های شهری ساخته شدند. در واقع، نحوه ساخت و ساز و نوع معماری مسکونی روستا از شکل سنتی و در قالب استفاده از مصالح بوم آورد به شکل مدرن و هماهنگ با نیاز جامعه روستایی تغییر و توسعه پیدا کرده است. هم چنین نتایج تحقیقات کریمی و همکاران (1398) نشان داد طی اصلاحات ارضی، بخش یا بخش­هایی از ساختار فضایی خانه بدون استفاده مانده که در گذر زمان، آن بخش یا به کارکرد دیگری اختصاص داده شد یا از ساختار خانه حذف شده است. در همین زمینه، نتایج فضلعلی و همکاران (1397) نیز حاکی از آن است که تغییراتی در فضای اختصاصی دام، انبار علوفه، محل پخت نان، محل ذخیره سوخت­های فسیلی، فضای آشپزخانه، فضای اختصاصی خواب، پذیرایی و ایوان به وجود آمده است. این تغییرات به دگرگونی کارکرد اقتصادی و اجتماعی مسکن منجر شده است. یافته­های تحقیق ریاحی و همکاران (1397) نیز نشان داد بیشترین تحولات ساختاری- کارکردی سکونتگاه­های روستایی در بُعد کالبدی- فیزیکی شامل تحول در ساخت و ساز مساکن روستایی و شبکه معابر رخ داده است.

دسته ای دیگر از پژوهش ها به بررسی پیامدهای اجتماعی – اقتصادی اصلاحات ارضی در مناطق روستایی پرداخته اند. در این پیرامون، مطالعه آبادیان (1397)و حجت (1385) نشان داد اصلاحات ارضی، مهاجرت روستاییان به شهر را افزایش داده است. به گونه ای که منجر به زایش پدیده­ای به نام حاشیه­نشینی شده است. نتایج صحنه و همکاران (1396)، بیانگر کاهش مالکیت بومی اراضی کشاورزی، قطعه قطعه شدن اراضی کشاورزی، انحراف از مشاغل کشاورزی، کاهش انسجام اجتماعی، اختلاف اقوام، تغییرات اساسی در پوشش­های سنتی، تغییرات اساسی در نما و معماری مساکن روستایی است. این یافته در مورد نتایج تحقیق Jurgenson (2016) و Damien Ntihinyurwa et al. (2019) نیز صادق می باشد.

افراخته و همکاران (1393) در پژوهش خود اثرات اقتصادی اصلاحات ارضی اشاره کرده و به این نتیجه رسیدند که استفاده از ادوات جدید کشت پس از اصلاحات ارضی افزایش گسترده­ای داشته است. به طوری که اکثر زارعین از ادوات کشاورزی جدید استفاده می­کنند. همچنین در پژوهشی دیگر، یافته­های افراخته و همکاران (1393) بیانگر این است که مورفولوژی روستایی و زراعی در جریان اصلاحات ارضی متاثر از تغییر در ساختار مالکیت، تغییر در منابع آب مورد استفاده و تغییر شیوه کشت تحول یافته است که زمینه­ساز افزایش درآمد و اشتغال روستاییان گردید. این در حالی است که نتایج (1999) Kawagoe نشان داد اصلاحات ارضی در ژاپن اگر چه ساختار طبقاتی مبتنی بر مالکیت زمین را تغییر داد، اما تأثیر چندانی بر تولیدات کشاورزی نداشت؛ چرا که مالکیت زمین از مالکان به کشاورزان زمین منتقل شد و کشاورزان کوچک مستاجر، بدون تغییر ظاهری در اندازه مزرعه به مالکان کوچک کشت و ‌کار تبدیل شدند و تغییری در اندازه زمین آنان ایجاد نشد و ساختار سنتی تولید کشاورزی ژاپن قبل از اصلاحات ارضی باقی ماند. شمس الدینی و همکاران (1390) به بعد دیگری از اثرات اقتصادی اصلاحات ارضی اشاره کردند آنها به این نتیجه دست یافتند که گرچه نوسازی منازل موجبات آسایش خاطر نسبی روستاییان به لحاظ ایمنی و زیبایی را فراهم آورده است، اما سبب تغییر نامحسوس در شرایط معیشتی و مالی روستاییان نیز شده است. به طور کلی، افراخته و همکاران (1393) به این نتیجه دست یافتند که اصلاحات ارضی و به دنبال آن تغییر ساختار مالکیت و استفاده از تکنولوژی جدید کشت، موجب تحولات اساسی در ساخت زراعی و مورفولوژی آن (شکل و اندازه قطعات زراعی، الگوی کشت، مسکن و بافت روستا) شده است (افراخته و همکاران، 1393).

همانگونه که ملاحظه می شود، پیامدهای اصلاحات ارضی از منظرهای متفاوتی بررسی شده است . اما پژوهش های اندکی را می توان یافت که به بحث مورفولوژی زراعی پرداخته باشد. مورفولوژی زارعی بخشی از چشم انداز زراعی محسوب می­شود و نشانگر قطعات کشت و نحوه قرارگیری آن در کنار هم است. این قطعات بر اساس نظام مالکیت و اکولوژی منطقه به اشکال مختلف دیده می­شود. بخشی از مورفولوژی روستایی، به مساکن روستایی مرتبط است. در نظام مسکن سه زیر مجموعه پراکندگی یا تمرکز، تیپ مسکن یا ضمائم آن (انبار محصول، محل نگه داری دام، خزانه کشت و...) و مصالح ساختمانی بررسی می شود (افراخته و همکاران، 1397).

روش­شناسی پژوهش

معرفی محدوده مورد مطالعه

شهرستان اسلام آباد غرب بعد از شهرستان کرمانشاه هم از نظر جمعیت و هم از نظر وسعت دومین شهرستان بزرگ استان کرمانشاه است. با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی عامل اتصال ایلام، بخشی از استان های لرستان و خوزستان و همچنین شهرهای غربی استان کرمانشاه به مرکز کشور است. این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و حمیل است و شامل چهار دهستان به نام های حسن آباد، شیان، حومه شمالی و حومه جنوبی است (میرزاییان و همکاران، 1397). بر اساس اطلاعات به دست آمده از بين دهستانهاي اسلام آباد غرب، دهستان شيان با داشتن 2031 هكتار اراضي آبي و 4524 هكتار اراضي ديم واگذار شده مهم ترین دهستان در اجرای برنامه اصلاحات ارضی به شمار می رود. از این رو این دهستان دارای بیشترین اراضی واگذار شده و موقوفات در میان دهستانهای اسلام آباد می باشد که فقط سه روستای قوخ، کمره سفلی و کت کتی جزو اوقاف نبودند( اداره جهاد کشاورزی شهرستان اسلام آباد غرب، 1399). (تصویر شماره 1).

 

---

[1] 1. State- led approach

[2] 2. Community based approach

[3] 3. Market assisted approach  

 

تصویر شماره 1: موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

 

روش تحقیق: روش و ابزار گرد آوری داده ها

 

پژوهش حاضر از نظر ماهیت کیفی و به لحاظ هدف، کاربردی است. روش تحقیق از نوع تاریخی و معطوف به گذشته می­باشد. جامعه مورد مطالعه، مطلعین و افراد بالای 50 سال بودند که یا خود مشمول طرح اصلاحات ارضی شده بودند یا پدران آن­ها اصلاحات ارضی را تجربه کرده بودند. این افراد با بهره­گیری از نمونه­گیری هدفمند بارز¹، شناسایی شدند. به این صورت که با مراجعه به دهستان از طریق دهیار و بزرگان محل، افراد مورد هدف، شناسایی و برای مصاحبه انتخاب شدند (32 نفر). این تعداد کفایت لازم در انجام تحقیق را نشان دادند. چرا که بررسی متن مصاحبه ها نشان داد اطلاعات لازم برای دستیابی به اهداف تحقیق جمع آوری شده بود و از طرفی اطلاعات بیشتر و متفاوت تری از نفرات بعدی به دست نیامد.

تحلیل داده ها در دو بازه زمانی؛ قبل از سال 1341 و از سال 1341 تا 1357 و با استفاده از تکنیک مصاحبه­های عمیق، گفتگوهای نیمه ساختارمند، رسم نقشه و گراف­ها توسط مصاحبه شوندگان صورت گرفت. بدین صورت که پس از مراجعه به روستا و شناسایی افراد مطلع، مصاحبه­ها انجام و اطلاعات جمع­آوری شده، ضبط و ثبت گردید. در مجموع با 32 نفر مصاحبه انجام گرفت که در کل 24 ساعت به طول انجامید و طول متوسط هر مصاحبه حدود 45 دقیقه ارزیابی شد. محققان مصاحبه­ها را تا جایی ادامه دادند تا به اشباع داده² دست یافتند.

به منظور شبیه سازی تغییرات مورفولوژی و کاربری مساکن و اراضی روستایی از نرم افزار Sweet Home 3D، تحلیل گراف­ها، تحلیل متن مصاحبه­ها، عکس­ها و تصاویر استفاده شد. در این روش، مصاحبه­ها و گراف­های ترسیم شده توسط مشارکت­کنندگان توسط محقق بررسی و تجزیه و تحلیل و مفاهیم از میان آنها استخراج و طبقه­بندی شد. به منظور بررسی دقت و اعتبار علمی پژوهش حاضر، محقق از روش مراجعات مکرر به افراد، عمیق شدن در مساله تحقیق وکنترل نظرات افراد³ به وسیله سایر مشارکت کنندگان در مصاحبه و نیز بازبینی توسط صاحب­نظران⁴ استفاده نمود.هم چنین به منظور سنجش قابلیت اعتماد تحقیق از تکنیک مثلث­سازی روش­ها⁵ استفاده شد. بدین صورت که در پژوهش حاضر، روش­های متعددی برای جمع­آوری داده­ها مانند بررسی اسناد و منابع، مصاحبه و ثبت دقیق یافته­ها به کار گرفته شد.

 

یافته­های پژوهش 

1- تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی زراعی در دهستان شیان 

دهستان شیان یکی از دهستان­های شهرستان اسلام آبادغرب می­باشد که دارای قابلیت­های مناسبی در بخش کشاورزی است. مورفولوژی زراعی شامل، شکل و اندازه قطعات زراعی و الگوی کشت است. با تقسیم شدن اراضی وسیع کشاورزی و تبدیل زمین­های کشاورزی به قطعات کوچکتر، کشاورزی دستخوش آسیب جدی گردید و تولید محصولات کشاورزی کاهش یافت. به علت کوچک شدن قطعات کشت در این منطقه، شاهد شکل­گیری کشاورزی خرده­پا می­باشیم که مهمترین عامل افول تولید محصولات کشاورزی است. با تقسیم شدن اراضی وسیع کشاورزی به قطعات کوچکتر، کشاورزی تجاری و تولید انبوه محصولات آسیب دید. گاهی مسئله ارث نیز در این مقوله وارد شده و این قطعات به اندازه­ای کوچک شده که مقرون به صرفه برای کشت نبوده و باعث تغییر کاربری زمین­های کشاورزی شده است. از دیگر تاثیرات اصلاحات ارضی، منسوخ شدن شیوه تولیدی ارباب- رعیتی است که به جای آن بهره­برداری­های خصوصی شکل گرفت که این بهره برداری­های دهقانی و نیمه دهقانی و تغییر در نظام تولیدی تحولات زیادی در مورفولوژی زراعی روستا ایجاد نمود. از دیگر تاثیرات اصلاحات ارضی بر مورفولوژی زراعی منطقه مورد مطالعه، تغییر در الگوی کشت بود به طوری که قبل از اصلاحات ارضی به منظور تولید تجاری از الگوی کشت یکپارچه محصولات به منظور تجاری شدن تولید استفاده می­شد و محصولات استراتژیک همچون گندم و جو به صورت انبوه کشت می­شد، البته به دلیل استفاده از گاو در صنعت کشاورزی و نگهداری آن، گیاه گاودانه نیز در کنار این محصولات برای خوراک دام کشت می­شد. در زمان رضاخان نیز به علت تاسیس کارخانه قند در این شهرستان، کشت چغندر قند نیز مرسوم شد. در حالی که پس از اصلاحات ارضی به علت کوچک شدن قطعات کشاورزی و آزادی عمل مالکین در تعیین نوع محصول، تنوع کشت به وفور به چشم می­خورد. کشت محصولاتی همچون سیب­زمینی، پیاز،گوجه، دانه­های روغنی مثل کلزا و آفتابگردان در کنار دیگر محصولات، باعث افزایش تنوع کشت شده است. از دیگر تغییرات مورفولوژی زراعی، استفاده بی­رویه از منابع آبی زیرزمینی در بحث آبیاری و حفر چاه­های عمیق و نیمه عمیق است که بعد از اصلاحات ارضی بیشتر به چشم می­خورد تا حدی که منطقه را دچار کم آبی نموده است. همانطور که در مصاحبه ها نیز اشاره شد، مدرنیزه شدن کشاورزی و ورود ماشین آلات به روستا نیز باعث از بین رفتن شیوه های سنتی کشت، از بین رفتن کار گروهی و حس مشارکت همگانی شد. یکی از مطلعین روستا چنین عنوان کرد:

"مردم روستا قبلاً با همکاری هم، کارهای کشاورزی از جمله: شخم، درو، وجین و... را انجام می­دادند. بعد از اصلاحات ارضی، مردم از ادوات کشاورزی بهره می­گرفتند و این باعث شد صمیمیت مردم و حس  همکاری بین اهالی روستا کمتر شود."

در شکل 1 و 2 مورفولوژی زراعی زمین­های کشاورزی دهستان شیان قبل از اصلاحات ارضی و تغییرات حاصل از تقسیم اراضی بعد از اصلاحات ارضی، توسط مشارکت­کنندگان به صورت گراف نمایش داده شده است. 

 

 

---

[1] . Typical case sampling

[2] . Data saturation

[3] . Member check

[4] . Peer review

[5] . Method triangulation

 

                                   (الف)                                      (ب)    

(منبع: نویسندگان، 1400)

شکل 1- مورفولوژی زراعی زمین­های کشاورزی دهستان شیان (الف) قبل از اصلاحات ارضی (ب)، بعد از اصلاحات ارضی 

 

 

همان­طور که در جدول 1 اشاره شده است قبل از اصلاحات ارضی بیشتر محصولات استراتژیک مثل گندم و جو به صورت تک محصولی کشت می­شد، لذا زمین­های وسیعی زیر کشت گندم و جو بود. بنابراین علاوه بر تامین نیاز داخل، مازاد این محصولات به خارج از کشور نیز صادر می­گردید. گیاه گاودانه نیز برای تامین نیاز خوراک دام کشت می­شد. در کنار این محصولات، در زمان رضا شاه به علت تاسیس کارخانه قند در اسلام آباد غرب، کشت چغندرقند نیز بسیار رواج یافت. 

 

جدول 1- تحولات مورفولوژی زراعی از نظر نوع الگوی کشت در دهستان شیان

زمان	الگوی کشت
قبل از اصلاحات ارضی	کشت گندم، جو، گیاه گاودانه، چغندر قند
بعد از اصلاحات ارضی	کشت آفتابگردان، کلزا، صیفی جات، گندم، جو، کشت انواع حبوبات

 (منبع: نویسندگان، 1400)

 

 

از دیگر تحولاتی که در مورفولوژی زراعی ایجاد شده است، اضافه شدن ابزارهای نوین دیگر به سایر ابزارهای تولید در روستا است. همانگونه که در جدول 2 قابل مشاهده است، در قبل از اصلاحات ارضی، از ابزارهای مختلف و متعدد ساده­ای، جهت تولید و کشت و کار استفاده می­شد. در صورتی که بعد از اصلاحات ارضی از چند نوع ماشین آلات کشاورزی برای زراعت و تولید محصول استفاده می­شود.

 

 

 

 

جدول 2- تحولات مورفولوژی زراعی از نظر نوع ابزارهای تولید در دهستان شیان

زمان	ابزارهای تولید
قبل از اصلاحات ارضی	ü       پا بیل: نوعی بیل برای آبیاری سنگین؛ ü       شن چوبی: برای باد دادن و جداسازی محصول از کاه؛ ü       شن آهنی: برای بار زدن محصولات داخل کامیون؛ ü       وجین کر: برای کندن علف­های هرز؛ ü       چان: برای کوبیدن محصولات کشاورزی (غلات)؛ ü       شخل: برای مشخص شدن سهم محصول هر کشاورز و مهر و موم کردن محصولات فله؛ ü       رشگ: برای انتقال محصول درو شده از مزرعه به روستا؛ ü       سرند: برای جداسازی دانه غلات از قطعات درشت کاه و کلش؛ ü        ویژنگ: برای جداسازی غلات از ناخالصی و قطعات کوچک؛ ü       داس: برای درو کردن جو و گندم؛ ü       داسیوله: وسیله­ای برای بریدن و هرس گیاه؛ ü       کاران: وسیله­ای برای کندن چغندر قند (هنوز هم کاربردی دارد)؛ ü       ناوه: ابزاری چهار دسته برای جمع آوری محصول درو شده.
بعد از اصلاحات ارضی	ü       تراکتور: ماشینی برای شخم­زدن و آماده­سازی زمین قبل از کاشت، یدک کردن و کشیدن بار اضافی و سنگین؛  ü       کمباین: ماشینی کاملاً کاربردی در حیطه کشاورزی برای درو کردن، خرمن­کوبی و جداسازی دانه­ها از ساقه؛ ü       بذرکار: ماشینی برای کاشت بذر به منظور سرعت عمل و صرفه­جویی در زمان، یکنواختی کشت و توزیع بذر و تنظیم عمق کاشت.

 (منبع: نویسندگان، 1400)

 

 

- تاثیر اصلاحات ارضی بر مورفولوژی مساکن در دهستان شیان

در این قسمت از پژوهش، ریخت­شناسی روستا قبل و بعد از اصلاحات ارضی از دو جنبه تغییر شکل مساکن و تغییر در بافت روستا در دهستان شیان مورد بررسی قرار می­گیرد.

تحولات شکل و کاربرد مسکن در دهستان شیان قبل از اصلاحات ارضی (از سال 1342-1300)

مسکن روستایی به عنوان یک عنصر مادی و فرهنگی بعد از اصلاحات ارضی، تغییرات وسیعی داشته است؛ زیرا قبل از اصلاحات ارضی، مسکن علاوه بر نقش سکونتی، محلی برای کار و فعالیت، انبار کالا و آذوقه، نگهداری دام و همچنین محلی برای اجرای مراسمات به شمار می­رفت. در حالی که بعد از اصلاحات ارضی با طرح نوسازی منازل فرسوده و بازسازی به تقلید از سبک شهری و استفاده تدریجی از مصالح غیر بومی، هم شکل معماری منازل و هم کارکردهای منازل تغییر کرد، به­گونه­ای که با این تغییر، الگوی مساکن جدید دیگر پاسخگوی نیاز جامعه روستایی نیست.

یکی از مشارکت­کنندگان در این راستا چنین عنوان کرد:        

"هر خانه­ای دارای آغل برای نگهداری گاو و گوسفند و انباری برای نگهداری کاه و علوفه برای زمستان احشام بود. بعد از اصلاحات ارضی این انبارها و آغل­ها یا بسیار کوچک شدند یا به کلی حذف شدند، به طوری­که امروزه در کمتر خانه­ای می­توان گاو یا گوسفندی یافت که مردم بتوانند از محصولات طبیعی آن استفاده کنند. اصلاً لطف و صفای روستا از بین رفته."

قبل از سال 1342، خانه­های روستایی از جنس کاه و گل ساخته می­شدند و زیربنای آن شامل یک اتاق پذیرایی، نشیمن، انبار علوفه و هیزم، اصطبل و مطبخ بود. وضعیت بهداشتی این منازل به دلیل عدم وجود سرویس بهداشتی و حمام مناسب نبود. کف اتاق­ها از خاک پوشیده شده بود که محل مناسبی برای تجمع حشرات موذی و موش­ها که ناقل بیماری بوده و باعث سرایت بیماری­های مسری می­شدند. پنجره­ها نیز که به "ونه دیک" معروف بودند، بسیار کوچک و از جنس چوب ساخته می­شدند که به درستی نور را به داخل هدایت نمی­کردند. 

در مصاحبه­ای که با یکی از بانوان سالمند روستایی صورت گرفت ایشان چنین ابراز داشتند:

 "قبل از اصلاحات ارضی، خانه­ها از جنس کاه گلی ساخته می­شدند و کف خانه­ها از خاک پوشیده می­شد که محلی برای جوندگان موذی از جمله موش­ها بود. وضعیت بهداشت مردم اصلاً مناسب نبود. مردم برای  استحمام و نظافت شخصی بسیار مشکل داشتند حتی سرویس بهداشتی در منازل وجود نداشت." 

ماحصل مصاحبه­ها و مشاهده مستقیم محقق در خصوص شکل و کاربرد مسکن در روستای شیان قبل از اصلاحات ارضی در جدول 3  آمده است. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3- اجزای مساکن روستایی و کارکرد آن، قبل از اصلاحات ارضی در دهستان شیان

اجزای مسکن	کاربرد
پذیرایی	معیشتی- فیزیولوژیکی
اتاق­ها	معیشتی- فیزیولوژیکی
ایوان	فیزیولوژیکی- اجتماعی
مطبخ	فیزیولوژیکی
اصطبل و آغل	معیشتی
انبار آذوقه	معیشتی
انبار هیزم	معیشتی
انبار علوفه	معیشتی
پنجره­های کوچک	فیزیولوژیکی

 (منبع: نویسندگان، 1400)

 

 

الف) طبقه همکف خانه سنتی در دهستان شیان

 

 

ب) طبقه زیرزمین خانه سنتی در دهستان شیان

تصویر 2: شبیه­سازی خانه سنتی در دهستان شیان قبل از سال 1340 خورشیدی

) منبع: یافته­های تحقیق (

- تحولات شکل و کاربری مسکن روستایی در دهستان شیان بعد از اصلاحات ارضی (از سال 1357-1341)

با گذشت چند سال از اصلاحات ارضی، سبک و جنس مصالح بکار رفته در مساکن روستایی به تدریج تغییر نمود. البته نمی­توان به طور مستفیم شواهد و دلایلی بر این مدعا آورد که این تغییرات اثر مستقیم و از اهداف اصلی اصلاحات ارضی بوده است؛ لکن با مدرن شدن زندگی مردم، نزدیک شدن روستا به شهر و رفت و آمد روستاییان با شهر، بالا رفتن سطح آگاهی، سواد و همچنین طرح نوسازی منازل روستایی که همگی از نتایج اصلاحات ارضی بود، می­توان چنین استنباط نمود که تغییرات مساکن روستا از تاثیرات غیرمستقیم اصلاحات ارضی بوده است. به عنوان مثال، بعد از اصلاحات ارضی و با طرح نوسازی مساکن روستایی با هدف بالا رفتن سطح بهداشت، کمتر خانه­ای در روستا را می­توان یافت که به سبک قدیم دارای انبار علوفه و آغل گوسفند باشد، در عوض حمام و آشپزخانه مدرن و به سبک شهری به خانه­ها افزوده شده است. این تغییرات جنبه کاربردی مسکن روستایی را نیز تحت الشعاع قرار داده است. بعد از سال 1342 که اصلاحات ارضی صورت گرفت، با وجود توصیه­های سپاه بهداشت بخاطر ریشه­کنی بیماری­ها، خانه­های روستایی بازسازی و مرمت شدند که این خانه­های بازسازی شده شامل: سه اتاق، انبار علوفه، اصطبل، مطبخ، سرویس بهداشتی ... بود. همچنین کف اتاق­ها از سیمان پوشیده و حیاط منازل حصارکشی و مرزبندی شدند، پنجره­ها بزرگتر و در پایین­تر نصب شدند که به "دروچ" معروف بودند. تغییرات عمده در شکل منازل روستا در دهه هفتاد صورت گرفت که در آنها از مصالح غیربومی و نیز سبک و معماری شهری استفاده شد، به طوری که آهن جایگزین تیرهای چوبی و خشت­های گلی در منازل شد و چون از نقشه و معماری شهری استفاده کردند، سرویس­های بهداشتی مدرن، آشپزخانه اپن، حمام داخلی، دو اتاق، پذیرایی در نقشه منازل نمایان گردید. انبار علوفه و اصطبل در اکثر خانه­ها حذف یا بسیار کوچک ساخته شد. همان طور که در مصاحبه­ها اشاره گردید، بعد از اصلاحات ارضی به تدریج از مصالح غیربومی در ساخت منازل روستایی استفاده شد به طوری که در سال­های اخیر منازل ساخته شده کاملاً با مصالح و معماری مدرن شهری منطبق است که این موضوع به لحاظ استحکام، زیبایی و بهداشت منازل باعث رضایت خاطر ساکنان روستا گردیده است به طوری که آثار سوء این تغییر و تحولات بر آداب و رسوم و فرهنگ کهن بومی و محلی روستا از دیدگاه اهالی بخصوص نسل جوان مهم جلوه نمی­کند. 

بانوی کهنسال روستایی در این باره چنین عنوان کرد:        

 "در خانه­های نوساز، بخاطر مصالح محکم احساس امنیت بیشتری داریم و سیلاب­های زمستان باعث تخریب خانه نمی­شود. به لحاظ داشتن امکانات، بخصوص وجود حمام و آشپزخانه در ساختمان، احساس راحتی می­کنیم و خانه­های ما چیزی از خانه­های شهری کم ندارد."

 از تاثیرات بازسازی و نوسازی مسکن روستایی می­توان به احساس امنیت در استحکام منازل و رضایت از وضعیت بهداشتی آن­ها اشاره نمود که تمایل به ماندگاری روستاییان را در دهستان افزایش داده؛ به­گونه­ای که امکانات خانه­های جدید موجب آرامش و آسایش ساکنین آنها را فراهم نموده است. از معایب آن نیز می­توان به نازک شدن قطر دیوارها اشاره نمود. یکی از ساکنین روستا در این راستا اذعان داشت:

"نازک شدن قطر دیوارها در خانه های باز سازی شده باعث شده که در زمستان دیرتر گرم شوند و در تابستان دیرتر خنک شوند."

 

 

جدول 4- اجزای مساکن روستایی و کاربرد آن، بعد از اصلاحات ارضی در دهستان شیان

اجزای مسکن	کاربرد
پذیرایی	فیزیولوژیکی
اتاق­ها	فیزیولوژیکی
ایوان	فیزیولوژیکی
آشپزخانه مدرن	فیزیولوژیکی- رفاهی
سرویس بهداشتی	فیزیولوژیکی- بهداشتی
حمام	فیزیولوزیکی- بهداشتی
سیستم سرمایشی و گرمایشی	فیزیولوژیکی- رفاهی
انبار	فیزیولوژیکی- معیشتی
حصارکشی حیاط منازل	روانی- امنیت اجتماعی
لوله کشی آب	فیزیولوژیکی- رفاهی
برق کشی	فیزیولوژیکی- رفاهی
گاز کشی	فیزیولوژیکی- رفاهی
پنجره­های بزرگ	فیزیولوژیکی- بهداشتی

 (منبع: نویسندگان، 1400)

 

تصویر 3: طرح شبیه­سازی خانه روستایی دهستان شیان در بازه زمانی 1357-1341

منبع: یافته­های تحقیق

 

ماحصل مصاحبه با افراد روستا و مشاهده معماری و کاربری مساکن روستایی در جدول 4 آمده است. با توجه به مطالب یاد شده می­توان نتیجه گرفت که استفاده از مصالح جدید در نوسازی مساکن روستایی موجب افزایش مصرف انرژی برای سیستم گرمایشی و سرمایشی و اتلاف انرژی می­شود، همچنین هزینه­های مضاعفی بر خانوارهای روستایی تحمیل می­نماید. علاوه بر این، بسیاری از کاربری­های مساکن از قبیل اصطبل و آغل، انبار آذوقه، انبار هیزم و علوفه در بسیاری از مساکن حذف شده است.

در جدول 5 مقایسه خانه­های قدیم (قبل از اصلاحات ارضی) با خانه­های جدید (بعد از اصلاحات ارضی) بر اساس 10 شاخص آمده است. 

 

 

 

 

 

جدول 5- مقایسه خانه­های جدید و قدیم در دهستان شیان

معیار مقایسه	معماری روستای قدیم	معماری روستای جدید
تصور مردم از خانه	بر اساس نیاز و استفاده­های کاربردی	مشابه بناهای شهری
طراحی نقشه خانه	با توجه به نیاز زندگی روستایی و متاسب با شغل	مراجعه به مراجع دولتی و در چارچوب ضوابط معین شده
تکنیک اجرای ساخت	بر اساس تکنیک­های بومی منطقه	تکنیک­های مشابه در همه روستاها
مصالح مورد استفاده	متناسب با محیط زیست و مصالح بومی	مصالح غیر بومی و بدون تناسب با محیط
نوع طراحی	مناسب با محیط جغرافیایی و با کمترین وابستگی به منابع انرژی	متناسب با تکنولوژی­های وابسته به منابع انرژی
تناسب با سبک زندگی	همپوشانی فرم بنا با نیازهای روستایی	متناسب با سبک مصرف­گرایی و متضاد با شیوه تولیدی
اصالت بنا	هماهنگ با ویژگی­های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ساکنان	متناقض با ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی
اجزای تشکیل دهنده	انبار، اصطبل، مطبخ، محل نگهداری دام و طیور، حیاط	محدود به محل سکونت و البته مجهز به پارکینگ خودرو
ملزومات بهداشتی	فاقد سرویس بهداشتی، سقف چوبی، پوشش خاکی سطح بنا، تداخل محل انسان و دام	دارای سرویس بهداشتی، حمام، مصالح مدرن و جدایی محل دام و انسان
کاربرد منازل	مسکونی، اقتصادی (معیشتی، تولیدی)	صرفاً مسکونی

 (منبع: نویسندگان، 1400)

 

 

- تاثیر اصلاحات ارضی بر مورفولوژی بافت روستا در دهستان شیان

اگر بافت روستا را قبل و بعد از اصلاحات ارضی با هم مقایسه کنیم، خواهیم دید که با عریض و طویل شدن جاده و نزدیک شدن به جاده اصلی، خانه­های روستا به سمت جاده پیش­روی کرده­اند و با وجود مهاجرت­های صورت گرفته، بافت روستا به طرز چشم­گیری توسعه یافته است. پیش­روی و توسعه بافت به دو دلیل صورت گرفت: اول اینکه تا سال 1342 و قبل از اصلاحات ارضی، روستاها از آموزش، بهداشت، ارتباطات و خدماتی نظیر آب لوله­کشی و برق محروم بودند. بعد از اصلاحات، اقداماتی در جهت وضعیت رکود روستاها صورت گرفت. از اقدامات انجام شده در روستای هدف می­توان به احداث مدارس، ایجاد فروشگاه­ها، شرکت­های تعاونی و ... اشاره نمود که این تاسیسات جدید را اغلب شهری­ها در غالب سپاه بهداشت و ترویج اداره می­کردند، لذا به دلیل سهولت در رفت و آمد و رساندن امکانات ساخت و ساز به روستا عمدتاً در ورودی روستا و کنار جاده اقدام به تأسیس و ساخت این بناها می­نمودند. به این ترتیب خانه­های روستایی که به شکل سنتی در اطراف قلعه ساخته شده بودند به سمت جاده پیش­روی کردند. 

دوم اینکه، قبل از اصلاحات ارضی بافت روستا فشرده و متراکم بود و خانه­ها به دلیل احساس امنیت بیشتر و اینکه کسی حق ساخت و ساز در زمین­های کشاورزی را نداشت، در اطراف قلعه بصورت فشرده و نزدیک به هم ساخته شده بودند. بعد از اصلاحات که مردم اختیار بیشتری در تعیین محل سکونت داشتند، روستاییان به میل و اراده خود بافت فرسوده را رها کردند و در کنار جاده که امکانات رفاهی قرار داشت، شروع به ساخت بنا برای محل اقامت خود نمودند. در زیر نمونه­ای از گراف تهیه شده از روستا توسط مشارکت­کنندگان آورده شده است که نمای کلی روستا را قبل و بعد از دهه 1340 نمایش می­دهد (شکل 3).

 

 

الف                                                                                 ب

 

شکل 3- نقشه دهستان شیان الف) قبل از اصلاحات ارضی ب) بعد از اصلاحات ارضی (منبع: نویسندگان، 1400)

همانطور که در شکل 3 مشاهده می­شود در قطب قدیم بافت روستا، منازل در کنار قلعه­ای به گرد هم ساخته شده­اند و جاده از عرض کمتری برخوردار بوده است (3 متر) ولی در قطب جدید با توسعه یافتن روستا و با عریض شدن جاده (20متر)، محل سکونت به کنار جاده و با چیدمانی منظم و گسترده انتقال یافت تا به امکانات رفاهی به راحتی دست یابند. 

 

 

 

 

 

بحث و نتیجه­گیری

تغییرات مورفولوژی زراعی در دهستان شیان

نتایج بررسی مورفولوژی زراعی در دهستان شیان نشان داد قبل از اصلاحات ارضی به واسطه تولید تجاری و تک محصولی، محصولاتی چون چغندر قند و خشخاش کشت غالب در منطقه بودند و به تدریج از سطح زیر کشت محصولاتی همچون گندم و جو کاسته شد. بعد از اصلاحات ارضی به دلیل کوچک شدن واحدهای تولیدی به تبعیت از سیاست­گذاری­های دولت، کم شدن بازدهی زمین و کاهش محصولات و درآمد کشاورزان، ساختار زراعی متحول گشت و به دنبال آن الگوی کشت نیز تغییر یافت. در این مقطع زمانی تولید تجاری به تولید معیشتی مبدل گشت و از کشت چغندر قند کاسته شد، ولی کشت خشخاش همچنان در اولویت قرار داشت. در کنار کشت خشخاش، گندم و جو که دارای ریسک کمتری بودند کشت می­شدند. در همین راستا مطالعه اسماعیلی (1374)، زنگنه تبار (1376) و آراسته (1383)  نیز نشان داد اصلاحات ارضی در تحول ساختار زراعی مناطق مختلف ایران موثر بوده است. نتایج مطالعات حسن زاده (1373)، وجود مالکیت های کوچک زراعی، قطعه قطعه بودن اراضی بر الگوی کشت و نظام بهره برداری از اراضی در پیوند با شرایط زمانی تاثیر گذاشته است به طوری که زارعین از الگوی کشت و نظام سنتی تولید پیروی نمی کنند، با نتایج تحقیق همسو می باشد.

اضافه شدن ابزار تولید مدرن به ابزارهای تولید قبلی از جمله تغییراتی است که در موروفولوژی زراعی اتفاق افتاد. بدین صورت که قبل از اصلاحات ارضی، ابزارهای مختلف و ساده­ای، جهت تولید و کشت و کار کاربرد داشتند که همین باعث می­شد از نیروهای انسانی بیشتری استفاده گردد. در صورتی که بعد از اصلاحات ارضی از چند نوع ماشین آلات کشاورزی برای زراعت و تولید محصول استفاده می­شود که این مساله باعث صرفه­جویی در وقت، نیروی انسانی کمتر و بهبود و افزایش عملکرد محصول می­گردد. در این راستا افراخته و همکاران (1393) نیز به این نکته تاکید دارند که استفاده از ادوات جدید کشت که پس از اصلاحات ارضی گسترش یافت، بر مورفولوژی زراعی تاثیر قابل توجهی گذاشت. به طوری که اکثر زارعین از ادوات کشاورزی استفاده می­کنند. در واقع، کشت مکانیزه یکی از عوامل مؤثر در تحولات مورفولوژی زراعی بوده است.

از دیگر تغییرات نظام زراعی، تغییر در الگوهای آبیاری است. جایگزین شدن آبیاری قطره­ای - بارانی به جای روش سنتی آبیاری غرقابی، گام مؤثری در افزایش عملکرد محصول و توسعه کشاورزی در منطقه می­باشد. همچنین رعایت دوره­های تناوب کشت مثل تناوب کشت گندم و کلزا به بهبود عملکرد تولید محصول کمک مؤثری نموده است. تغییر در ساختار زراعی یکی از راه­های توسعه کشاورزی شناخته شده است. آمار و رضایی (1386) در پژوهش خود تغییر در ساختار زراعی را لازم و ضروری دانسته و ضمن تاکید بر ضرورت تحول در ساختار زراعی سنتی به نقش عواملی چون، سرمایه، تکنولوژی، نیروی کار، بکارگیری نهاده­های پربازده و مدیریت کارآمد به عنوان مؤلفه­های مؤثر در تغییر ساختار زراعی می­پردازند. مطالعه افراخته و همکاران (1393) در خصوص تحولات مورفولوژی زراعی دهستان صالحان حاکی از آن است که در جریان اصلاحات ارضی، مورفولوژی زراعی (اعم از اندازه قطعات، شکل قطعات و غیره) متاثر از تغییر در ساختار مالکیت، تغییر در منابع آب و تغییر شیوه کشت می­باشد.

 

تغییرات مورفولوژی مسکن روستایی در دهستان شیان

بررسی نتایج حاصل از تغییرات مورفولوژی مساکن روستایی در دهستان شیان نشان داد برنامه اصلاحات ارضی که در دهه 40 در سراسر کشور صورت گرفت، ساختار سکونتگاه­های روستایی این دهستان را به کلی دگرگون ساخت. این بررسی­ها نشان می­دهند که این برنامه بدون در نظر گرفتن شرایط محیط روستا، کارکردها و ساختار مساکن بومی را که بر اساس رویکردی تولیدی بوده دستخوش تغییر نموده است، به گونه­ای که روستا بافت اولیه و سنتی خود را از دست داده است. در همین رابطه، روشن (1395) نیز بیان داشت اولین تاثیر اصلاحات ارضی بر روی سیما و منظر روستایی است که از بّعد کالبدی و حتی از بعد فضایی و چیدمان و روابط فضاهای آن هیچ­گونه شباهتی به روستای سنتی، مردم روستایی و سبک زندگی آن­ها ندارد. تغییرات در حوزه کارکرد مساکن روستایی علاوه بر محاسن و نقاط قوت، به نوبه خود دارای نقاط ضعفی نیز بوده است، این تغییرات در دهستان شیان گاهی همسو با خواسته­ها و نیاز روستاییان انجام شده است. با توجه به افزایش آگاهی و ورود تکنولوژی و ابزار آلات جدید به روستا و صنعتی شدن کشاورزی، نیاز و خواسته مردم روستا نیز تغییر نمود، نوسازی منازل نیز یکی از همین تغییر خواسته­ها و متناسب با نیاز اهالی روستاست.

همانگونه که در نتایج مشاهده شد، قبل از اصلاحات ارضی در دهستان شیان، اجزای مسکن شامل پذیرایی، اتاق، ایوان، مطبخ، اصطبل و آغل، انبار آذوقه و هیزم، انبار کاه و علوفه و پنجره­های کوچک بود. کف اتاق­ها نیز پوشیده از خاک بود که به محلی برای تجمع حشرات و موش­ها تبدیل شده بود. همچنین اندازه پنجره­ها بسیار کوچک بودند که به درستی نور را به داخل هدایت نمی­کردند. در حالی که بعد از اصلاحات ارضی، اجزای مسکن شامل پذیرایی، اتاق، ایوان، آشپزخانه مدرن، سرویس بهداشتی، حمام، سیستم گرمایشی و سرمایشی، انبار، حصارکشی حیاط، آب، برق، گاز و پنجره­های بزرگ و محکم هستند. به عبارتی، تا قبل از اصلاحات ارضی کارکرد مساکن، بیشتر بصورت معیشتی – فیزیولوژیکی و اجتماعی بود. بعد از اصلاحات ارضی و با ساخت و ساز مساکن جدید، بالطبع این کارکرد دستخوش تغییر گردید و به کارکرد فیزیولوژیکی، رفاهی، بهداشتی و معیشتی تبدیل شد. در همین راستا مطالعه شمس الدینی و همکاران (1390) در خصوص نوسازی مساکن روستایی در شهرستان ممسنی نشان داد که نوسازی مساکن بر بهبود فضای کالبدی توأم با حفظ زیبایی و مقاومت بنا در روستاهای مورد مطالعه تاثیر داشته است. در زمینه اقتصاد معیشتی به دلیل سازگاری برخی از مساکن ساخته شده با نوع فعالیت تولیدی از جمله دامداری، بطور غیرمستقیم موجب رویگردانی بیش از 75 درصد از روستاییان از انجام اینگونه فعالیت­ها شده است. از این رو، گرچه نوسازی منازل موجبات آسایش خاطر نسبی روستاییان را فراهم نموده است، اما سبب تغییر نامحسوس در شرایط معیشتی و مالی روستاییان نیز شده است که در مصاحبه­ها نیز اشاره شد. همچنین مقایسه مساکن جدید (بعد از اصلاحات ارضی) و قدیم (قبل از اصلاحات ارضی) در دهستان شیان به لحاظ ویژگی­های مختلف نشان داد که مسکن قبل از اصلاحات با توجه به نیاز زندگی روستایی و مناسب با شغل مردم روستا و متناسب با محیط زیست و مصالح بومی ساخته شده است، طوری که با ویژگی­های فرهنگی و اجتماعی ساکنان هماهنگ است. همچنین فاقد سرویس بهداشتی است و محل زیست انسان و نگهداری دام با همدیگر تداخل داشت. خانه­های قدیمی از خاک و چوب ساخته می­شدند و محل مناسبی برای رشد حشرات و جوندگان بوده که نارضایتی ساکنین را در برداشت. بنابراین اگر از این منظر به نوسازی و تغییر بافت روستا و مسکن روستایی نگریسته شود، می­توان گفت، مساکن جدید، پاسخی به نیازهای روز اهالی روستا بوده است. این مساکن متناسب با تکنولوژی­های وابسته به منابع انرژی هستند و از مصالح غیر بومی و بدون تناسب با محیط ساخته شده­اند. این­گونه مساکن جدید بیشتر با سبک مصرف­گرایی تناسب دارند و دارای سرویس بهداشتی و حمام هستند و محل نگهداری دام نیز از محل سکونت انسان جداست. همانطور که در مصاحبه­ها نیز اشاره گردید، روستاییان در منازل نوسازی شده، احساس آرامش و امنیت بیشتری دارند، زیرا عقیده دارند مصالح جدید باعث استحکام منازل شده و به لحاظ زیبایی و بهداشت نیز قابل قیاس با خانه­های کاهگل قدیمی نیست. این خانه­ها به دلیل داشتن امکانات رفاهی و بهداشتی محل مناسبی برای آرامش اهالی روستا به حساب می­آیند.

در راستای نتایج بدست آمده صحنه (1396) و شمس الدینی و حیدری (1394) نیز در پژوهش خود به تاثیر اصلاحات ارضی بر تغییرات اساسی در نما و معماری مساکن روستایی اشاره کردند. همچنین قنبری و همکاران (1390)، در بررسی نگرش ساکنین از ابعاد مساکن روستایی جدید در شهرستان کرمانشاه، به این نتیجه رسیدند که ساکنین از استحکام و مقاومت مسکن در برابر بلایا رضایت ندارند. این وضعیت در مورد معیارهای سیستم گرمایشی، سرمایشی و چشم انداز مسکن هم صادق است. در مقابل از بهداشت محیط مسکن خود رضایت دارند. لذا می­توان گفت رضایت از وضعیت بهداشت یکی از نکته­های مشترک رضایت­مندی ساکنین روستایی از مساکن تازه ساز در نقاط مختلف می­باشد. طبق مصاحبه­های انجام شده، ساکنین روستای شیان از استحکام و مقاومت خانه­های نوساز نسبت به گذشته و طراحی و معماری مدرن آن بخصوص از وضعیت بهداشتی منازل خود رضایت کامل دارند. لذا می­توان نتیجه گرفت که استفاده از مصالح جدید در ساخت منازل به دلیل استحکام، ایجاد امنیت و آرامش، رعایت نکات بهداشتی و ارتقاء موقعیت اجتماعی از دلایلی است که روستاییان را به نوسازی منازل و تقلید از سبک و معماری شهری واداشته است. از دیگر دلایل تغییرات ساختاری و کاربردی منازل روستایی می­توان به گسترده شدن ارتباطات شهری- روستایی، تمایل روستاییان به سبک و معماری شهری، آشنایی و آگاهی از سبک­های معماری مدرن و مزیت­های آن یاد کرد. همانطور که در بالا نیز ذکر شد، از معایب طرح نوسازی و تغییر کاربری مساکن روستایی می­توان به استفاده از مصالح غیر بومی و اتلاف انرژی برای سیستم سرمایشی و گرمایشی منازل اشاره نمود. بنا به تحقیق انجام شده در دهستان شیان، استفاده از آهن، گچ و سیمان در ساخت مساکن جدید به جای کاهگل و چوب و کم شدن ضخامت دیوارها، علاوه بر عدم نگهداری گرما در زمستان و خنک ماندن در تابستان، باعث اتلاف انرژی و استفاده بیشتر از منابع برق و گاز و در نتیجه تحمیل هزینه­هایی برای ساکنین روستا شده است. پیروی از ساخت الگوی شهری نه تنها مقرون به صرفه نبوده بلکه باعث شده که معماری با فضای اقلیمی روستا سازگار نباشد. تغییر کاربری مساکن به لحاظ معیشتی نیز بر زندگی مردم تاثیرگذار بوده است، زیرا مسکن علاوه بر محل سکونت، محل کسب درآمد، تولید و نگهداری دام و طیور بود که در کنار زراعت، منبع درآمدی برای روستاییان به شمار می­رفت. تغییر کاربری مسکن روستایی از تولیدی به معیشت مصرفی، باعث کاهش درآمد و فقر مردم گردید. همچنین باعث روحیه مصرف­گرایی در میان روستاییان شد. آن دسته از مردم روستا که عادت به مصرف محصولات لبنی و پروتیینی ارگانیک تولیدی خود را داشتند و در تولید این محصولات خودکفا بودند، برای تامین مایحتاج خود به مصرف محصولات غیر ارگانیک کارخانه­های شهری وابسته شدند. در همین راستا، شمس الدینی و همکاران (1390) نیز در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که به دلیل عدم سازگاری برخی مساکن ساخته شده با نوع فعالیت تولیدی، اقتصاد معیشتی روستاییان تغییر یافته و بسیاری از آنان فعالیت­های تولیدی قبل را انجام نمی­دهند.

علاوه بر این، مساکن روستایی کاربرد مناسبتی نیز داشت به­گونه­ای که مکانی برای برگزاری مراسمات و مناسبات محلی محسوب می­شد، در حالی­که مساکن جدید فقط کاربرد زیستی دارند و برای برگزاری مراسمات مجبور به تقبل هزینه­های تالار و باغ شدند. به طور خلاصه، نوسازی و تغییر در معماری خانه­های روستایی که به دلیل ورود تکنولوژی و مدرنیته، بالا رفتن سطح توقعات و تمایل به پیشرفت و ارتقاء منزلت اجتماعی صورت گرفت، باعث کم رنگ شدن ارزش­های فرهنگی و آداب و رسوم محلی گردید. این تغییرات هیچ گونه تطابقی با فرهنگ و ارزش­های بومی و شرایط اقتصادی روستاییان ندارد. بخصوص در سال­های اخیر که کاملاً از مصالح و معماری غیر بومی استفاده شده و ساختمان­هایی مدرن و شبیه خانه­های شهری در روستاها ساخته شده است که هیچ سنخیتی با فرهنگ و شرایط محیطی روستایی نداشته و از هر لحاظ با خانه­های شهری به لحاظ تجمل­گرایی رقابت دارند. در این رابطه پژوهش سلمانی و همکاران (1387) صحت این مدعا را تاکید کرده و بیان داشتند، خانه­های جایگزین خانه­های بومی، هیچ­گونه سنخیتی با فرهنگ و شرایط زیست محیطی افراد روستایی نداشته و طبعاً با تغییرات ساختار اقتصادی و دگرگونی­های اقتصادی مبنی بر کاهش فرایندهای تولیدی و تبدیل جامعه تولیدی روستایی به جامعه مصرف کننده، همسو بوده است.

تغییرات مورفولوژیکی بافت روستا در دهستان شیان 

یافته­ها بیانگر آن است که در قدیم، منازل روستای شیان در کنار قلعه­ای به گرد هم ساخته می­شدند و عرض جاده کمتر بود، در حالی­که در قطب جدید، عرض جاده­ها گسترش یافته و مساکن در کنار جاده و بصورت منظم ساخته شده­اند تا به امکانات رفاهی نظیر مدارس، فروشگاه­ها و شرکت­های تعاونی دسترسی داشته باشند. بنابراین محل استقرار این بناها که پایگاه تمدن در روستا به شمار می­رفت به تدریج تبدیل به مرکزی برای جذب ساخت و سازهای جدید روستا شد. در این راستا حجت (1385) در پژوهش­های خود بیان داشت، مرور برنامه­های توسعه­ای نشان می­دهد در طول اجرای برنامه­های توسعه، فقط اصلاحات ارضی و خروج اربابان روستایی بود که مهمترین تاثیر را در کالبد، سیما و بافت روستایی گذاشت. همچنین وی معتقد است، اصلاحات ارضی آغاز دگرگونی در شکل کالبدی و چهره روستاها بود و پای مظاهر فن­آوری جدید ساخت و ساز را بی­پشتوانه به روستا باز کرد و همچنین موجب توسعه فیزیکی بافت­های روستایی و خزش آن از قطب­های اولیه به سوی جاده گردید. در یک جمع بندی کلی می توان گفت؛ روستاها پس از اصلاحات ارضی الگوی گـسترش و معمـاری شهری را پذیرفت و خزشی تدریجی از موقعیت پیشین به سمت جاده – به مثابه شریان دسترسی و بهره منـدی از خدمات شهری را آغاز کرد. حصارهای درهم تنیده پیشین شکسته شد، فضاهای سکونتی شبه شهری وسـعت یافت و ورود و استفاده از مصالح و شیوه­های غیر بومی ساخت و ساز، چهره روستا را تغییر داد. این تغییرات نشان از کنار گذاشتن دانش بومی و محلی مناطق روستایی دارد. دانشی که پیشینه بسیار قدیمی دارد و هنر و دانش بازمانده از گذشتگان و پیشینیان هر منطقه است. انجام این مطالعه به مثابه سیر تحولات معماری روستایی و زراعی از دوران قبل از اصلاحات ارضی تا بعد از اصلاحات ارضی، زمینه ای است برای تحلیل و واکاوی پیامدهای مثبت و منفی اجرای هر گونه برنامه توسعه ای، قبل از اجرای آن توسط سیاستگذاران تا با دیدگاهی جامع نگر و با در نظر گرفتن کلیه ابعاد و زوایای تاثیرات و پیامدها اقدام به اجرای آن کنند.

در پایان پیشنهادهای زیر ارائه می­گردد:

طراحی دقیق و واقع بینانه سیاست­گذاران بر نحوه اجرای طرح­ها بر اساس فرهنگ و محیط روستا،

ارائه الگوی مناسب ساخت و طراحی مسکن با توجه به شرایط محیطی، تولیدی و معیشتی روستا،

بکارگیری مصالح بومی و طبیعی سنتی در کنار فناوری­های پیشرفته در ساخت مساکن روستا،

نظارت سازمان­های مربوطه نظیر بنیاد مسکن و امور اراضی بر طراحی مساکن روستایی،

نظارت امور اراضی و سازمان جهاد کشاوری بر الگوی کشت منطقه با توجه به سیاست­های کشاورزی کشور و شرایط اقلیمی منطقه. 

 

منابع

 

آبادیان، ح. (1397). اصلاحات ارضی و تبعات اجتماعی مهاجرت روستاییان به شهر تهران، تحقیقات تاریخ اجتماعی، 8(2): 1-20.

آراسته، م. (1383). تحولات ساختار زراعی روستاهای دهستان میامی (شهرستان مشهد)، دانشگاه شهید بهشتی. گروه علوم زمین. 

آمار، ت. و رضایی، پ. (1386). بررسی عوامل موثر در تحولات نظام زراعی، دهستان رحمت آباد (شهرستان رودبار) در دهه 80-1370، پژوهش­های جغرافیایی، 39(61): 101-113.

اداره جهاد کشاورزی شهرستان اسلام آباد غرب، گزارش رفع تداخلات ارضی، 1399.

اسماعیلی، ف. ا. (1374). بررسی دگرگونی ساخت زراعی روستاهای شهرستان الیگودرز، گروه جغرافیا، دانشکده علوم زمین.

افراخته، ح.، حنیفی، ر.، طهماسبی، ا. (1397). تبیین تحولات ساخت زراعی در جهت تداوم کارکرد کارا (مورد: نواحی روستایی غرب دریاچه ارومیه)، جغرافیا، 8(3): 215-193.

افراخته، ح.، عزیزپور، ف.، و بیات، م. (1393). تحولات مورفولوژی زراعی سکونتگاه­های روستایی (مطالعه موردی: دهستان صالحان، شهرستان خمین) دوره 1385- 1341، جغرافیا و توسعه، 12(37): 71-84.

امیری، زهرا. ، شعبانی صمغ آبادی، رضا. و کلهر، محمد. (1401). مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران. 14(2): 291-305

جمشیدیان، ف.، سعیدی نژاد، ح. ر.، محبی، س. و بهشتی نیا، ا. (1399).تاثیر اصلاحات ارضی بر دگرگونی ساختار طبقاتی در کرمانشاه و ایلام. فصلنامه علمی جامعه شناسی سیاسی ایران. 3(3): 1649-1626

حجت، ع. (1385). تأثیر اصلاحات ارضی بر شکل روستاهای ایران، هنرهای زیبا، 26: 75-84.

حدادی فیشانی، ف. (1396). اصلاحات ارضی و آثار آن در منطقه الموت 1357-1340 ش. استاد راهنما: بهشتی سرشت، محسن، مؤسسه آموزش عالی البرز، رشته تاریخ.

حسن زاده، ی. (1373). بررسی ساختا زراعی و روند تحولات آن در روستاهای دشت مهاباد، راهنما: عباس سعیدی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زمین، گروه جغرافیا.

روزنامه دنیای اقتصاد، 1388. شماره 1797

روشن، م. (1395). واکاوی تحولات مسکن روستایی و تآثیر آن بر هویت کالبدی روستا، چهارمین کنگره بین المللی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران،http//civilica.com/619177.

ریاحی، و.، کرمی نسب، ص. و بیات، م. (1397). بررسی عوامل مؤثر بر تحولات ساختاری- کارکردی سکونتگاه­های روستایی (مورد مطالعه: بخش کردیان- شهرستان جهرم)، راهبردهای توسعه روستایی، 5(2): 173-196.

زنگنه تبار، ج. (1376). تحولات ساخت زراعی در مناطق روستایی کرمانشاه (1375- 1340) مورد: دهستان قره سو، استاد راهنما: سعیدی، عباس، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زمین، گروه جغرافیا.

زینلی، ف. و علم، م. ر. (1395). اصلاحات ارضی ایران و پیامدهای منطقه­ای آن (مطالعه موردی: شورش خوانین بویر احمد در منطقه کهکیلویه و بویر احمد) زمستان 1341- 1342، پژوهشنامه تاریخ­های محلی ایران، 5(1): 23-41.

سلمانی، م.، لسبویی، م.، محمدجانی، م. (1387). تحلیلی بر مساکن پایدار در مناطق خشک و بیابانی ایران، جغرافیا، 6(16-17): 20-30.

شمس­الدینی، ع. و حیدری، م. (1394). عوامل مؤثر بر روند تحول مساکن روستایی در شهرستن ممسنی (نمونه موردی: روستای چمگل). مسکن و محیط روستا، 14(14): 87-99.

شمس­الدینی، ع.، شکور، ع.، رستمی، ر. (1390). تاثیر نوسازی مساکن روستایی بر اقتصاد معیشتی روستاییان (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان ممسنی). مسکن و محیط روستا، (135): 70-57.

صحنه، ب.، سادین، ح.، نشاط، ع. و تلخابی، ح. ر. (1396). اثرات روابط شهر و روستا بر تحولات اقتصادی و اجتماعی روستاهای شهرستان آزادشهر، اقتصاد فضا و توسعه روستایی. 6(21): 138-121.

فضلعلی، ز.، پورطاهری، م.، رکن الدین افتخاری، ع. ر. (1397). بررسی تغییرات مسکن روستایی استان مازندران، پژوهش­های جغرافیای انسانی، 50(2): 354-339.

قنبری، ن.، رمضان زاده لسبویی، م.، معصوم پرور سماکوش، ج. (1390). نگرش ساکنین از ابعاد مساکن روستایی (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان کرمانشاه)، نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، 3(3): 120-105.

کارگر اسفندآبادی، خ.، یوسفی، ع.، رحیمی، آ. (1396). قشربندی اجتماعی در روستاهای ایران قبل و بعد از اصلاحات ارضی (1341)، نخبگان علوم و مهندسی،(1)2 https://civilica.com/doc/667219.

کرمی، ش. (1398). پیامدهای اصلاحات ارضی در غرب ایران (مطالعه موردی: ایلام، کرمانشاه و لرستان)، فرهنگ ایلام، 20: 165-142.

کریمی، ث.، همزه­ای، م. ر.، رستمی، ف. (1398). روند جهانی شدن فرهنگ با تاکید بر معماری روستایی (مطالعه موردی: روستای گل تپه، استان کردستان)، تحقيقات اقتصاد و توسعه كشاورزي ايران (علوم كشاورزي ايران)، 38(4): 755-737.

میرزاییان، ب.، رحمانی، ب.، رضویان، م. ت. و فرجی راد، ع. ر. (1397). تحلیل اثربخشی مولفه های اقتصادی در رفاه خانوارهای روستایی مورد: بخش مرکزی شهرستان اسلام آباد غرب. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی. 7(1): 130-113

نوری، م.، و توکلی، ج. (1397). سنجش سطح سرمایه اجتماعی سکونتگاه های روستایی (مطالعة موردی: دهستان حسن آباد شهرستان اسلام آباد غرب). پژوهش و برنامه ریزی روستایی، 8(1 (پیاپی 24) )، 63-78.

وثوقی، م. و عبداللهی، ح. (1393). ساختار طبقاتی جامعه ایران و روند تحولات آن فاصله سال­های 1335 الی 1390، مطالعات جامعه شناختي شهري (مطالعات شهري)، 5(13): 82-88.

 

Badri, S.A., Roknoddin-Eftekhari, A.R., Salmani, M., Bahmand, D., 2011. The role of family farming system on sustainable rural development (case study: Ghir & Karzin county-fars province). J. Hum. Geogr. Res. 76, 33–48.

Damien Ntihinyurwa, P., Timo de Vries, W., Eugene Chigbu U., Acklam Dukwiyimpuhwe, P. (2019). “The positive impacts of farm land fragmentation in Rwanda”, Land Use Policy, 81: 565–581.

Harris, K. & Kalb, Z. (2019). Pen to the tiller: Land reform and social mobility across the 1979 Iranian revolution. Journal of Agrarian change. 19: 465-486.

Hooglund, E.J., 2012. Land and Revolution in Iran, 1960–1980. University of Texas Press.

Jurgenson, E. (2016). “Land reform, land fragmentation and perspectives for future land consolidation in Estonia”, Land Use Policy, 57 (30): 34-43.

Kawagoe, T. (1999). Agricultural land reform in postwar Japan: experiences and issues, Policy Research Working Paper Series 2111, The World Bank.

Margalit, A., 2002. The Ethics of Memory. Harvard University Press, Cambridge, p. 240.

Muzaffar, M., Kausar, R., Afzal, N. (2018). Muhammad Reza Shah Pahlavi Reign: An Analysis of White Revolution. Pakistan Languages and Humanities Review. 2(2):1-12.

Prasad Bhatta, G. (2010). Assessing land reform approaches to benefit socially and economically disadvantaged (SED) people, Supervisors: Arbind Man Tuladhar & Ir. Liza Groenendij, Thesis to the International Institute for Geo-Information Science and Earth onservation enschede, The Netherlands.

Sikor, Th., & Muller, D. (2009). “The Limits of State- Led Land Reform: An Introduction”, World Development, 37 (8): 1307- 1316.

Tarisayi, K. (2014). “Land reform: An analysis of definitions, types and approaches”, Asian Journal of Agriculture and Rural Development, 4 (3): 195-199.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

63