معماری زمینه‌گرا در تقویت هویت شهری و توسعه گردشگری پایدار: مطالعه موردی اقامتگاه‌های بوم‌گردی سواحل مکران
محورهای موضوعی : معماریمریم قیمتی 1 * , نسیم اشرافی 2 , غزال صفدریان 3
1 - دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد پردیس
3 - استادیار گروه معماری، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
کلید واژه: معماری زمینه‌گرا, , هویت شهری, گردشگری پایدار, اقامتگاه‌های بوم‌گردی, سواحل مکران, روش AHP,
چکیده مقاله :
منطقه مکران با برخورداری از ظرفیت‌های کم‌نظیر طبیعی، فرهنگی و ژئوپلیتیکی، بستر مناسبی برای توسعه گردشگری پایدار به‌شمار می‌رود. با این حال، توسعه ناهماهنگ و نادیده‌گرفتن زمینه‌های بومی، منجر به تضعیف هویت محلی، تخریب محیط‌زیست و کاهش مشارکت جوامع محلی شده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر معماری زمینه‌گرا در تقویت هویت شهری و توسعه گردشگری پایدار، به مطالعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی در سواحل مکران می‌پردازد. این پژوهش با روش ترکیبی توصیفی–تحلیلی و مطالعات میدانی، و از طریق مصاحبه، پرسشنامه و تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)، داده‌ها را گردآوری و تحلیل کرده است. نتایج نشان می‌دهد مؤلفه‌هایی چون حفظ هویت فرهنگی، استفاده از مصالح بومی، سازگاری با اقلیم و مشارکت‌پذیری اجتماعی، بیشترین تأثیر را در طراحی اقامتگاه‌ها دارند. این یافته‌ها تأکید می‌کنند که معماری زمینه‌گرا، ضمن پاسخ‌گویی به شرایط اقلیمی و فرهنگی، می‌تواند الگوی مؤثری برای طراحی اقامتگاه‌های بوم‌گردی و توسعه پایدار در مناطق مشابه باشد.
The Makran coastal region in southeastern Iran is characterized by exceptional natural landscapes, diverse cultural traditions, and significant geopolitical importance, offering a compelling foundation for sustainable tourism development initiatives. Despite its extraordinary potential, development efforts in this region have often been fragmented, uncoordinated, and implemented through top-down approaches that inadequately address local environmental, cultural, and social contexts. These shortcomings have led to the erosion of indigenous cultural identity, degradation of fragile coastal ecosystems, and the systematic marginalization of local communities from meaningful participation in tourism planning and decision-making processes.
This research investigates the role of context-oriented (vernacular) architecture in reinforcing regional and urban identity
while promoting sustainable tourism development. It specifically focuses on the design, planning, and implementation of eco-lodges in coastal settlements throughout the Makran region. Adopting a mixed-methods research approach, the study
integrates descriptive–analytical methods with detailed, extensive fieldwork. Data collection was conducted through semistructured interviews with local experts, community leaders, and tourism stakeholders; standardized surveys administered to residents and tourists; and the application of the Analytic Hierarchy Process (AHP) for the systematic evaluation and prioritization of architectural design criteria and planning strategies.
The study’s findings highlight several critical components that significantly influence the success of eco-lodge design. These
include the preservation and authentic articulation of cultural identity, the use of locally sourced and sustainable building
materials, traditional construction techniques, the adoption of climate-responsive passive design strategies, and the facilitation of genuine, inclusive community participation throughout the entire planning and design process. Specifically, integrating indigenous cultural narratives, local symbolism, and vernacular craft traditions into architectural forms strengthens placebased identity, ensures cultural continuity, and offers visitors an immersive, authentic experience that deepens emotional connections between guests and hosts.
Moreover, passive design solutions such as optimal building orientation in relation to solar exposure and prevailing winds,
maximized natural ventilation, effective shading systems, and the strategic use of thermal massing reduce overall energy
consumption while maintaining user comfort in the region’s harsh, arid coastal climate. Prioritizing the use of local materials
and labor not only reduces environmental impacts associated with transportation and manufacturing but also lowers overall
construction costs while revitalizing the local economy. This approach supports employment opportunities, preserves
valuable traditional building knowledge, and fosters local pride and ownership in the tourism development process.
Additionally, the research emphasizes the importance of participatory planning and community-led decision-making
frameworks that empower local populations to actively shape tourism development in ways that align with their cultural values, economic needs, and environmental priorities. By presenting a context-sensitive design framework rooted in vernacular architectural principles, this study provides practical recommendations and guidance for architects, urban designers, planners, and policymakers engaged in developing sustainable tourism infrastructure in culturally and environmentally sensitive coastal regions such as Makran. Ultimately, the research argues that vernacular architecture should not be regarded merely as an aesthetic preference or nostalgic gesture but as an integrated, adaptive strategy for achieving sustainable development that balances tradition and innovation, respects local knowledge systems, and supports global environmental goals.
1. حاجی‌زاده علمداری، کوروش؛ مختاباد امرئی، سید مصطفی؛ اعتصام، ایرج. (1400). ارزیابی شاخص‌های زمینه‌گرایی در فرایند طراحی معماری. جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)، 11(2)، 115-123
2. خصم افکن نظام، عرفان؛ نویدی مجد، فرشته؛ فدوی انبیائی، بابک. (1399). بازشناسی الگوها و رویه‌های معماری زمینه‌گرا در اندیشه و شهرهای اسلامی در عصر جهانی‌سازی. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی, 5(1), 123-149.
3. ذاکری، محسن. (1390). مروری بر سه کتاب: ریشه های معماری مدرن، تحلیل فرم های معماری، و معماری زمینه گرا. کتاب ماه هنر، 159, 48-53.
4. رحیمی، نرگس؛ حسینی، سیدسعید؛ مرادی، فاطمه. (1402). ارزیابی طراحی اقامتگاه‌های بوم‌گردی با رویکرد حفاظت از فرهنگ محلی. پژوهش‌های معماری اسلامی ، 13(1)، 31–46.
5. سازمان جهانی گردشگری (UNWTO). (2020). گردشگری پایدار: مفاهیم و راهبردها. بازیابی شده از https://www.unwto.org/sustainable-tourism
6. طاهرخانی، محمد؛ تیغمند، سمیه جهان؛ سلیمی سبحان، محمدرضا. (1399). ارزیابی اولویت بندی پتانسیلهای زمین، گردشگری ژئوسایتها (مطالعه موردی: الموت قزوین با رویکرد حفاظت و گردشگری پایدار). جغرافیا, 18(64), 106-119.
7. قشقایی، رضا؛ نادریان، زهره. (1401). تحلیل و بررسی زمینه گرایی در شکل و فرم معماری و شهر سازی معاصر جهان. علوم زیست محیطی و دانش جغرافی، 9 (14): 14 -1.
8. قلعه‌نویی، محمود. (1401). خاستگاه‌های اندیشه و روش زمینه‌گرایی در شهرسازی، معماری و حوزه های تاثیرگذار بر آن دو از دهه 1960 تاکنون. فصلنامه پژوهش های مکانی فضایی، 7(1), 5-28.
9. قنبری نژاد ناصری، ندا؛ اسدی ملک جهان، فرزانه. (1399). رعایت اصول رویکرد زمینه‌گرا در طراحی مراکز اقامتی و گردشگری، پاسخی بر چگونگی معرفی خصوصیات منطقه‌ای و جذب توریسم در استان گیلان. شباک, 55, 1-10.
10. قنبری، ناصر؛ یگانه، منصور. (1396). اصول طراحی بناهای فرهنگی با رویکرد زمینه‌گرایی در معماری معاصر ایران. مطالعات جغرافیا، عمران و مدیریت شهری، 3(1), 39-57.
11. محبی، حمید؛ طاهباز، منصوره. (1402). ریشه‌ها و مفاهیم توسعة منظرگرا-بوم‌گرا و زمینه‌های مشترک آن با معماری و شهرسازی ایرانی. منظر، 63, 70-85.
12 مولایی، محمد، و بهزادفر، بهزاد. (۱۳۹۸). بازخوانی نقش سرمایه‌های بومی در توسعه گردشگری پایدار شهری با تأکید بر هویت محله‌ای. فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، ۷(۲۴)، ۱۱۵–۱۳۶.
13. نقوی، پویان؛ مظاهریان، حامد. (1398). تحلیل نظریات معاصر در مواجهه با زمینه در طراحی معماری. باغ نظر. 16(74) :69-80.
14. ویسی، هادی. (1402). توسعه منطقه مکران در گرو اتخاذ راهبرد دریایی و آمایش سرزمین. فصلنامه جغرافیا، دورۀ 21 ، شمارۀ 77 ، - صص. 54-31
15. Ardalan, N., & Bakhtiar, L. (1973). The Sense of Unity: The Sufi Tradition in Persian Architecture. University of Chicago Press.
16. Canter, D. (1997). The facets of place. Ashgate.
17. Frampton, K. (1983). Towards a Critical Regionalism: Six Points for an Architecture of Resistance. The Anti-Aesthetic: Essays on Postmodern Culture.
18. Kuban, D. (1985). Muslim Religious Architecture: Development of Religious Architecture in Later Periods. Brill.
19. Lynch, K. (1960). The Image of the City. MIT Press.
20. McDonough, W., & Braungart, M. (2020). Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things. North Point Press.
21. Norberg-Schulz, C. (1980). Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture. Rizzoli.
22. Olwig, K. R. (2019). Landscape, Nature and the Body Politic: From Britain’s Renaissance to America’s New World. Routledge.
23. Pérez-Gómez, A. (2008). Built upon Love: Architectural Longing after Ethics and Aesthetics. MIT Press.
24. Rapoport, A. (2005). Culture, architecture, and design. Locke Science Publishing Company.
25. Relph, E. (1976). Place and placelessness. Pion.
26. Saarinen, J. (2006). "The Traditions of Sustainability in Tourism Studies". Tourism Analysis, 10(4), 475-481.
27. Sharpley, R., & Telfer, D. J. (Eds.). (2015). Tourism and development: Concepts and issues (2nd ed.). Routledge.
28. Simpson, M.C. (2008). "Community Benefit Tourism Initiatives: A Conceptual Framework". In: Tourism and Responsibility: Perspectives from Latin America and the Caribbean. Routledge.
29. Tuan, Y. F. (1977). Space and place: The perspective of experience. Minneapolis: University of Minnesota Press.
30. Türkan, Z., & Yılmaz, R. (2023).The role of traditional accommodation architecture in sustainable tourism development: The case of Northern Cyprus. Journal of Tourism and Cultural Change, 21(2), 165–182. https://doi.org/10.1080/14766825.2022.2085036
31. Tzonis, A., & Lefaivre, L. (1996). Architecture of regionalism in the age of globalization: Peaks and valleys in the flat world. Academy Editions.
32. United Nations Environment Programme. (2020). Sustainable coastal tourism: An integrated planning and management approach. Nairobi: UNEP.
33. Xu, G., Ao, Y., Liu, Y., & Cai, J. (2022).Ecotourism research in the context of sustainable development: A bibliometric and visual analysis. Environment, Development and Sustainability, 24, 11013–11038. https://doi.org/10.1007/s10668-021-01814-w