رویکرد انجمن ها و ایلات فارس در جنبش مشروطیت

محورهای موضوعی : باحث معرفتی و روش­ شناختی تاریخ پژوهی

ابوالحسن نجف زاده ¹ , نعمت احمدی نسب ² , علی بیگدلی ³

1 - دانشجوی دکتری تاریخ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، ایران [e-mail]
2 - استادیار گروه تاریخ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، ایران(نویسنده مسئول) [e-mail]
3 - استاد گروه تاریخ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، ایران [e-mail]

تاریخ دریافت : 1401/05/23 تاریخ پذیرش : 1402/07/25 تاریخ انتشار : 1402/12/01

کلید واژه: فارس, واژگان کلیدی: مشروطیت, خوانین و ایلات, انجمن‌های مشروطه‌خواهی,

چکیده مقاله :

چکیدهآشفتگی فراگیر جامعه ایرانی در برابر موج فزاینده ناراضایتی رو به رشد آن در قرن نوزدهم، باعث پدیدار شدن جنبش مشروطیت گردید که فصل تازه‌ای را در تاریخ ایران رقم زد. سیر تکوین و شکل‌گیری جنبش مشروطیت در فارس تابع سه عامل قدرتمند بود که هر یک نقش متفاوتی در این برهه به نمایش گذاشتند: نخست خاندان فئودال قوام‌الملک که از دیرباز حاکم بلامنازع شیراز و ریاست ایل خمسه را بر عهده داشتند و از مخالفان سرسخت مشروطه به شمار می رفتند. انجمن‌های طرفدار مشروطه‌خواهی که با وجود اختلافات داخلی از دشمنان سرسخت خاندان قوام به شمار می‌رفتند و در آخر اسماعیل‌خان صولت-الدوله رئیس ایل قشقایی که بر بخش گسترده‌ای از ایالت فارس فرمانروایی می‌کرد و همواره در رقابت ایلی با خاندان قوام و ایل خمسه بود. در نتیجه برهم کنش این قدرت‌ها، زمینه مساعدی برای رشد رهیافت‌های مشروطه همچون قانون، مساوات و تأسیس عدالتخانه را در دامان خود پرورش ندادند.

چکیده انگلیسی:

ObstractThe extensive confusion of Iranian society and its growing wave of dissatisfaction in 19th century led to the emergence of constitutional movement which created a new chapter in the Iranian history .The formation and evolution of the constitutional movement in Fars was subordinate to three powerful factors that each of them displayed a different role at this juncture of time. First, the feudal family of Ghavam Ol-Molk, who were practically the undisputed ruler of Shiraz for a long time and the head of Khamseh tribe and who were strongly against construction. associations advocating constitutionalism despite internal contradictions, were considered staunch enemies of Qavam and at the end , Ismail Khan Solat-Ol Doleh, who ruled over a large part of Fars state and who was always in internal rivalry with the Ghavam family and Khamseh tribe Therefore of the interaction of these powers, didn't cultivate a favorable environment for the growth of constitutional ideas such as law, equality and establishment of justice hom.

متن کامل:



رویکرد انجمن­ها و ایلات فارس در جنبش مشروطیت

چکیده

آشفتگی فراگیر جامعه ایرانی در برابر موج فزاینده ناراضایتی رو به رشد آن در قرن نوزدهم، باعث پدیدار شدن جنبش مشروطیت گردید که فصل تازه­ای را در تاریخ ایران رقم زد. سیر تکوین و شکل­گیری جنبش مشروطیت در فارس تابع سه عامل قدرتمند بود که هر یک نقش متفاوتی در این برهه به نمایش گذاشتند: نخست خاندان فئودال قوام­الملک که از دیرباز حاکم بلامنازع شیراز و ریاست ایل خمسه را بر عهده داشتند و از مخالفان سرسخت مشروطه بودند. انجمن­های طرفدار مشروطه­خواهی که با وجود اختلافات داخلی از دشمنان سرسخت خاندان قوام به شمار می­رفتند و در آخر اسماعیل­خان صولت­الدوله رئیس ایل قشقایی که بر بخش گسترده­ای از ایالت فارس فرمانروایی می­کرد و همواره در رقابت ایلی با خاندان قوام و ایل خمسه بود. ­در مقاله حاضر داده­ها به شیوه کتابخانه­ای گردآوری شده و روش پژوهش،­تحلیلی-توصیفی است. پرسش اصلی در این پژوهش اینست که انجمن­ها و ایلات فارس چه نقشی در مشروطه فارس ایفا کردند؟ در پاسخ باید گفت که برهم کنش این قدرت­ها، زمینه مساعدی برای رشد رهیافت­های مشروطه همچون قانون، مساوات و تأسیس عدالتخانه را در دامان خود پرورش ندادند.

واژگان کلیدی: مشروطیت، فارس، خوانین و ایلات، انجمن­های مشروطه­خواهی 

 

مقدمه

گزارش­­ دقیق خفیه­نویسان انگلیسی به شکلی آشکار،ابعاد روشنی از ناهنجاری­های اجتماعی و سیاسی را در آستانه انقلاب مشروطیت در ایالت فارس به تصویر می­کِشد. بروز خشکسالی،قحطی،شیوع بیماری­های واگیردار، ناامنی راه­ها، سرکشی اشرار، ظلم و ستم عمال حکومتی، نفوذ و مداخله دولت­های خارجی و عدم تسلط حکومت مرکزی بر سرزمین فارس، همگی زمینه انقلاب مشروطیت را در این ایالت فراهم آورد. با اینکه جنبش مشروطیت در ایران از نوع جنبش­های طبقه متوسطِ شهرنین بود اما در ایالت فارس، عموماً پنچ گروه اجتماعی و متفاوت شامل توده­های مردم،تجار و بازرگانان، روشنفکران انقلابی، روحانیون ترقی­خواه، خاندان­های فئودال و رؤسای ایلات در انقلاب مشروطیت سهم بسزایی داشتند که هر یک از این گروه­ها بتدریج وارد صحنه مشروطیت شدند و با ابعاد متفاوتی در این صحنه به ایفای نقش پرداختند. با این وجود شکل­گیری جنبش مشروطیت، تحرکات اجتماعی از شهر به روستا و میان طیف مختلفی از طبقات دهقان و ایلیاتی رسوخ کرد و ایشان که در ابتدا چندان دخالتی در جنبش مشروطیت نداشتند با رهبری عناصری چون مجاهدین مبارز و خوانین به حرکت در آمدند که پیامد این دگردیسی، آغاز جنبش­های سراسری در شهرهای جنوبی فارس با همراهی قبایل و خوانین کرانه­های شمالی خلیج فارس است. بی­شک نقشِ حبیب­اله­خان قوام­الملک، فئودال­ معروف جنوب ایران و رئیس ایل­خمسه از یک سوی و اسماعیل­خان صولت­الدوله، ایلخان طوایف قشقایی از سوی دیگر، سهم زیادی از تکاپوی ایلات فارس را در رویدادهای انقلاب مشروطیت در بر می­گیرد. اسناد و آگاهی­های پراکنده­ی که در این برهه وجود دارد نشان از چگونگی توسعه قدرت­ خاندان­های حاکم در ورأی رقابت­های سیاسی و نه اساساً مشروطه­خواهی­ست. بدین­معنی که اختلافات دیرین و کهنه بین خاندان قوام و قشقایی­ها که خوانین بختیاری نیز پس از فتح تهران بدان دامن ­زدند، زمینه دگردیسی برای تفکرات مشروطه­خواهی و نوگرایانه همچون«آزادی»،«مساوات»،«قانون»و«تأسیس عدالت­خانه»را در پرده­ی از ابهام فرو برد و مشروطیت فارس زمینه مساعدی را برای رشد چنین رهیافتی در دامان خود پرورش نداد. از سوی دیگر قوانین مشروطه،خود روندی تازه از تنازع و ناسازگاری بین خوانین و رعایای­شان ایجاد می­کرد که چندان به مذاق رؤسای ایلات و خوانین خوش نمی­آمد­. چنانچه این گفته حبیب­اله­خان قوام­الملک خطاب به صولت­الدوله نماینگر چنین واقعیتی­ست:«مشروطه یعنی من و تو نباشیم،یعنی اینکه ما با فلان بقال فرق و امتیاز نداشته باشیم».این نگرش اصولاً خیمه سنگینی بروی تفکرات مشروطه­خواهی بود که در آینده نه چندان دور، توده­های مردم می­بایست بخشی از آن را درک کرده تا نخسین بارقه­های جامعه مدنی در آن روزگار قوام می­یافت. اما چنین اندیشه­هایی در پی سهم­خواهی سران ایلات،حاکمان دست نشانده قاجاری و مداخله دولت­های خارجی ­هرگز به دوره بلوغ نرسید و در نطفهِ رقابت­های سیاسی عقیم ماند.

بارقه­های مشروطیت در فارس

جدا از لغو«قراردادرژی»و تحریم تنباکو که کلید آن بوسیله مردم شیراز، تجار و تلاش­های«سیدعلی اکبر فال­اسیری»رقم خورد و باعث جنبشی فراگیر در سراسر کشور گردید، ظلم و ستم بیش از حد شاهزاده«شعاع­السلطنه»فرزند ناصرالدین­شاه که برای دومین بار از سال1322قمری/1283خورشیدی حکمران فارس شده بود، بار دیگر باعث گردید تا علما و مردم فارس از وی و اطرافیانش به حکومت مرکزی و شخص ناصرالدین­شاه شکایت کنند.اما چون پاسخ مساعدی نیافتند،علیه ستم و بیدادگری او به پا خاستند. شریف­کاشانی در این­باره چنین گزارش کرده:«شعاع­السلطنه در شیراز بنای ظلم و تعدی و بدرفتاری و ضبط اموال مردم را گذارده بود.عموم مردم شیراز از وی شاکی بودند»(شریف­کاشانی،1362: 16). شعاع­السلطنه با باور بر اینکه بخش گسترده­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ی از بازار شیراز چون جزء خالصجات دولتی است آنها را به تصرف و تملک خود در آورد(بامداد،1347: 156). در این میان محمدرضا قوام­الملک که در محدوده بازار دارای املاک وسیعی بود با شعاع­السلطنه اختلاف پیدا نمود و در راستای منافع خویش، به یاری مردم شتافت اما خیلی زود به دستور شعاع­السلطنه به تهران تبعید گردید(وثوقی،1382: 180-179). علما و مردم در صحن شاهچراغ متحصن شدند،تجار بزرگ و کسبه بازار،دکان­های خود را بستند.مردم سلاح بدست گرفته و ارگ حکومتی را محاصره نمودند. در پی چنین رویدادی«سردار اکرم»نایب­الحکومه به بهانه نظم شهر، حکم شلیک با اسلحه را صادر نمود و بیست تَن از کودکان و مردم بی­گناه شیراز هدف گلوله قرار گرفتند و جان باختند. بعضی از مردم نیز به کنسولگری انگلستان پناهنده گردیدند(ناظم­الاسلام­کرمانی،1362: 395). به زعم این رویداد، علمای شیراز طی تلگرامی خبر ظلمِ شعاع­السلطنه و کشتار مردم بوسیله او را به«محمدعلی میرزا»ولیعهد و سپس بوسیله «سیدمحمد طباطبایی»به«مظفرالدین­شاه»مخابره کردند. شاه در پاسخ چنین عنوان نمود:«علاءالدوله را می­فرستیم به عرایض شما برسد و اما در باب این املاک،ما این املاک را مرحمت فرموده­ایم به شعاع­السلطنه،دیگر برگشتی ندارد»(قائم­مقامی،1359: 29). این موضوع بر ناامیدی مردم افزود و در کنسولگری انگلیس متحصن گردیدند.

در نتیجه این رویدادها ناآرامی­ها گسترده­ای در شیراز شکل گرفت و شعاع­السلطنه در اوایل سال1323قمری/1284خورشیدی بدون اینکه رسماً از حکمرانی فارس استعفا داده باشد،شیراز را به قصد تهران ترک نمود(استخر،1387: 21). در پایتخت،علاءالدوله از رفتن به شیراز انصراف داد و حکومت مرکزی غلامحسین­خان«صاحب­اختیار»را موقتاً برای آرام نمودن اوضاع فارس تا بازگشت دوباره شعاع­السلطنه روانه شیراز نمود(ناظم­الاسلام کرمانی،1357: 39). اما برخلاف تصور حکومت مرکزی، شهرهای چون کازرون، بوشهر، لار، فسا، بخش­هایی از نواحی دشتستان و تنگستان فارس و بوشهر به مدت یک­سال در ناآرامی بسر می­بُرند. چنانچه در دوره فرمانروایی صاحب­اختیار نزدیک به350تلگرام جهت این ناآرامی و اعتراض­ها به تهران مخابره گردید(قائم­مقامی،1359: 89). در شهر شیراز و با شایعه بازگشت دوباره شعاع­السطنه، بار دیگر اعتراضات به اوج خود رسید، عین­الدوله نخست­وزیر وقت مجبور گردید طی تلگرامی از تهران خطاب به علما و تجار سرشناس شیراز، موضوع بازگشت شعاع­السطنه را تکذیب نماید. هنوز دیر زمانی از ورود علاءالدوله به شیراز به عنوان حکمران تازه فارس نگذشته بود که اعتراضات همگانی در تهران و شهرهای دیگر طی دو ماه، منجر به صدور فرمان مشروطیت(در تاریخ15جمادی­الثانی1324ق/14مردادماه سال1285خورشیدی)از سوی مظفرالدین­شاه گردید.اما اوضاع سیاسی فارس در این دوره بسیار مبهم و پیچیده و در عین حال درک آن بسیار سخت می­نماید.چنانچه هنگامی­که علاءالدوله فرمان به دستگیری«صدیق­الممالک»حاکم دشتی و دشتستان(که علیه مردم ظلم و ستم روا داشته بود)را صادر نمود، ناگهان تلگرامی بوسیله سیدمحمد طباطبایی مخابره ­گردید که از علاءالدوله می­خواهد صدیق­الممالک را از زندان رهایی بخشد. متن تلگرام دیگری از علمای شیراز به سیدمحمد طباطبایی، ضمن اظهار خورسندی از بازگشت علما از قم و تبریک فرمان مشروطیت،نشان ­می­دهد که برخی از ایشان خواستار بازگشت حبیب­اله­خان قوام­الملک به شیراز هستند. امضاء­کنندگان این تلگراف عبارت بودند از«حاج میرزاابراهیم»،«سیدمحمد فال­اسیری»،«سیدعلی­اکبر فال­اسیری» و«حاج یحیی امام­جمعه شیراز»(استخر،1387: 25-24). با پیروزی جنبش مشروطیت قوام­الملک از تهران به شیراز بازگشت و مورد استقبال علما و مردم شهر قرار گرفت(ناظم­الاسلام کرمانی،1357: 397).

پس از صدور فرمان مشروطیت، ایالت فارس در آخرین ماه­های سال1324قمری/1285خورشیدی و در هماهنگی با مشروطه­خواهان، گام­های نوین و اساسی را در تشکیل نهادهای اجتماعی آغاز نمود. مشروطه­خواهان فارس از طبقات مختلفی از جمله روشنفکران اصلاح­طلب،تجار و بازرگانان ثروتمند،برخی از مجاهدین و خوانین و همچنین علمای دینی و طبقه متوسط شهرنشین تشکیل یافته بودند. نخستین اقدام مشروطه­خواهان انتخاب نمایندگان مجلس بنام­های«امین­التجار شیرازی»،«ابوالحسن­خان بانکی»،«سیدفخرالدین فخرالسادت»، «محمدحسن ثقه­الاسلام»، «حبیب­الله ­قوام­دیوان»، «شیخ­یوسف حدائق»و «میرزامحمدعلی خان» و فرستادن اعضای آن به عنوان نمایندگان اصناف و مردم به مجلس بود(شفیعی­سروستانی،1382: 97). روزنامه مظفری در شماره نخست خود از تلاش علما و روحانیون برای تشویق مردم و شرکت در انتخابات با عنوان«اخبار شیراز»چنین پرده برداشته است:

«به قراری که حاصل کردیم از روزی که نظام­نامه انتخابات مجلس شورای ملی به شیراز رسیده تا کنون جوش و خروش فوق­العاده درآحاد ملت پدیدار شده و مخصوصاً آقایان علماء و حجج اسلامیه خصوص جناب حجه­الاسلام آقا میرزا ابراهیم و جناب امام(جمعه)و جناب سیدمحمد فال­اسیری و جناب حاجی شیخ علی­آقا و سایرین در تحریک و تشویق مردم به عمل انتخابیه و خاصه این ترغیب اهالی به اشتراک در بانک ملی سعی را فرموده­اند»(روزنامه مظفری،شماره یکم،ص8). 

با پایان یافتن انتخابات فارس در سال1324قمری/1285خورشیدی،تنها نماینده شیراز که در مجلس شورای ملی حضور یافت،«میرزا ابوالحسن­خان شیرازی»(بانکی)بود. از قرار معلوم و آنچنان که سیدضیاء عنوان کرده قوام­الملک و پسرانش که حال از مخالفان مشروطه بودند با کارشکنی مانع از حرکت نمایندگان مجلس به سوی پایتخت ­گردیدند(روزنامه ندای­اسلام:شماره7). این امر باعث اعتراض مردم و مشروطه­خواهان گردید و آن­ها با فرستادن تلگراف­های متعدد اعتراض خود را به نمایندگان مجلس شورای ملی تقدیم نمودند(ایوانف،1396: 249). پاسخ قوام­الملک در رد اتهام،مبنی بر عدم مانع­شدن حرکت نمایندگان مجلس از شیراز به تهران،طی تلگرافی به ابوالحسن­خان بانکی فرستاده شد و ابوالحسن­خان پیام قوام­الملک را در مجلس شورای ملی بازگو کرد:«هزار تومان مخارج وکیل عیان و وکیل اصناف را خودم داده­ام و مخارج وکیل تجار را ملک­تجار داده،معطلی برای حرکت وکیلِ علما است که آن هم مخارجش داده شده است، ولی می­گویند همه وکلا باید همراه آقاسیدجعفر علما حرکت کنند و وعده کرده­اند22صفر حرکت کنند اگر نکردند،وکیل اعیان،تجار و اصناف را راهی می­کنم».شاید این رویداد،نخستین صف­آرایی جدی مشروطه­خواهان در برابر قوام­الملک پس از ورود تازه او به شیراز است.اقدام دیگر مشروطه­خواهان تشکیل انجمن­های سیایی-اجتماعی متفاوت در شیراز بود. مشهورترین آن«انجمن­اسلامی»خود را طرفدار سرسخت مشروطه می­دانست و به شکلی سیار در هر گوشه­ و یا نقطه­ی از شهر شیراز برپا می­گردید و اهداف خود را پیشبُرد مشروطه و همچنین مبارزه آشکارا با خاندان قوام­الملک عنوان می­کرد. رهبری این انجمن بر عهده«میرزاحسن­خان معتمد دیوان­کواری»بود و درست در هنگام ورود قوام­الملک در اندیشه ایجاد بلوا و شورش برای جلوگیری از ورود او به شیراز بودند(وحیدنیا،1379: 193). «انجمن انصار»دیگر انجمنی بود که ریاست آن را«حاج­علی­آقا»از مشروطه­خواهان مبارز و سرسخت برعهده داشت از دیگر انجمن­­ها می­توان به«انجمن­جنوب»اشاره کرد که در خانه«حاج­نائب­الصدرشیرازی»شکل گرفت(حاجیانپور و منفرد،1391:ص3). در هرحال با بازگشت قوام­الملک و استحکام موقعیت سیاسی­اش، او توانست با کمک دوستان خود در تهران، نایب­الحکومه جدید فارس(تا رسیدن حاکم جدید ابوالفتح­میرزا«مویدالدوله»)گردد. در این برهه کوتاه، قوام­الملک سعی تمام داشت تا دامنه اقتدار خود و خاندانش در فارس را توسعه بخشد.از همان روز نخست با حُکم«پیشکاری­ فارس»برای خود، «بیگلربیگی فارس» برای برادرش و«ریاست قشون فارس» و«ایلخانی خمسه» برای پسرش«محدعلی­خان» که از تهران هدیه آورده بود، مورد مخالفت سرسخت انجمن­های اسلامی و برخی از روحانیون مبارز قرار گرفت(استخر،1387: 26). آنچنان که پیداست قوام­الملک با توجه به ماهیت اعیانی و سلطه­گرایانه­اش، نتوانست روحیات خود را با مشروطه­خواهان سازگار نماید. چنانکه پیداست بتدریج از آنها فاصله گرفت تا جایی که در آینده نزدیک در صف نخستِ مخالفان مشروطیت فارس قرار گرفت(هرچند که در ابتدا در برابر ظلم و تعدی شعاع­السطنه با مردم فارس در یک جبهه قرار داشت).

به نظر می­رسد اولین ظهور انقلاب مشروطیت فارس و شیراز که به صورت آشکارا و ازدحام عمومی درآمد، تحصن جمعیت انجمن اسلامی،عده­ی علمای دینی،برخی از مردم معترض و نواندیشان ترقی­خواه در«تلگراف­خانه­»شیراز بود که به مدت چهل روز ادامه یافت(نیّر شیرازی،1383: 103). تقاضا و اصرار متحصنین بر پایه برکناری حکومت قوام­الملک و پسرانش از شیراز و احضار آنها به تهران بود(استخر،1387: 32). البته احساسات مغرضانه­ی برخی گروه­ها که در سودای انتقام دیرینه ارباب- رعیتی بودند نیز به واکنش خاندان قوام­الملک دامن می­زد. در هر حال در برابر این انجمن­ها و معترضین، خاندان قوام نیز انجمن­ی تآسیس کردند بنام انجمن«هیأت علمیه»و چند انجمن دیگر که ریاست آنها معمولاً بر عهده برخی از روحانیون و علمای شیراز بود و گاهاً«مسجد نو»را پایگاه خویش بر می­شمردند(کتاب­آبی،1369-1362،ج1:ص44). در چنین شرایطی و با پیروزی جنبش مشروطیت و برقرای نظام مشروطه، خاندان قوام درصدد مقابله همه­جانبه با آن بر آمدند زیرا که در پرتو چنین باور نوینی،جامعه ارباب-رعیتی از میان می­رفت و منافع آنها دچار آسیب و زیان بسیار می­گردید. کسروی اذعان می­کند که در شیراز میان حبیب­اله­خان قوام­الملک و پسرانش با انجمن­های اسلامی­ و آزادی­خواهان کشاکش سختی در جریان بود. دامنه این اعتراضات به تهران نیز کشیده شد، چنانچه انجمن«اتحادیه فارس»که شیرازی­ها در تهران برپا نمودند به پشتیبانی از همشهریان خود در میدان بهارستان چادر زده و از نمایندگان مجلس دادخواهی می­کردند(کسروی،1357: 282-281). میرزانصراله شیرازی«ملک­المتکلمین»طی سخنرانی آتشین،قوام­الملک را«اول مستبد ایران»خواند که ستم و بیدادگری را بر مردم شیراز روا داشته و مانع پیشبرد مشروطیت می­شود(روزنامه حبل­المتین:شماره8). با توجه به این فشارها و اقدامات،مجلس شورای ملی، قوام­الملک را از حکومت فارس عزل و برکنار نمود(آدمیت،1355،ج1: 6). اما قوام­الملک در برابر درخواست­های متعدد و فشارهای همه­جانبه مشروطه­خواهان حاضر به کنار رفتن از قدرت نشد و همین امر باعث رویدادهای تازه در جنبش مشروطیت فارس گردید.

انجمن­ها و ایلات در بطن ­مشروطه فارس

پس از مرگ«داراب­خان» و«حاج­نصرالله­خان»،پسر حاج­نصرالله­ بنام«ابراهیم­خان»(اسعدالسلطنه)که دارای ثروت بسیاری نیز بود به ایلخانی­گری قشقایی رسید اما از آنجا که وی علاقه­ی به امور ایل نداشت،عبدالله­خان«ضرغام­الدوله»قدرت اصلی و همه جانبه ایل قشقایی به شمار می­ر­فت. چندی بعد در سال1307­ق ابراهیم­خان از ایلخانی­گری برکنار و ضرغام­الدوله با حکم رسمی به مقام ایلخانی­گری رسید.(Chick,1916:33) اما ضرغام­الدوله نیز به دلیل نرم­خویی و ضعف مزاج در سایه برادر جوانتر خود اسماعیل­خان قشقایی قرار گرفت و به همین خاطر در طی چندین دوره متناوب از ایلخانی­گری عزل و در سال1323ق دار فانی را وداع گفت.اسماعیل­خان قشقایی ملقب به«صولت­الدوله»نخستین­بار در سال1319ق و در زمان حکمرانی«نظام­الملک نوری»به ایلخانی­گری قشقایی منصوب گردید. مدتی نیز در سمت حاکم بهبهان به امور دولتی و دیوانی مشغول بود. در خلال ایلخان­گری ضرغام­الدوله او چندین بار سمت ایل­بیگی و گاه به عنوان ایلخانی، جانشین برادر خود ­گردید. اما با مرگ ضرغام­الدوله او توانست با تکیه بر هوش سرشار و درأیت سیاسی خویش، دامنه نفوذ و قدرت خود را بر طوایف و خوانین قشقایی گسترش دهد و به عنوان ایلخانی اقتداگر جلوه نماید(نصیری­طیبی،1393: 90-89). ایلخان­گری صولت­الدوله همزمان با آغاز جنبش مشروطیت در ایران بود. آنگونه که گفته شده صولت­الدوله در ابتدا با دیده شک و تردید به این جنبش نگاه می­کرد. از سوی دیگر اوضاع نابسامان ایل قشقایی در آن­ برهه، فرصت چندانی برای پرداختن به تحولات بیرونی را فراهم نکرد.اما به چند دلیل، صولت­الدوله ناخواسته در جریان جنبش مشروطیت قرار گرفت: نخست با نگرش به اینکه پیشرفت مشروطیت باعث کاهش اقتدار حکومت مرکزی می­گردید و در نتیجه زمان مناسبی برای قدرت­نمایی و تاخت و تاز ایلخانی در حومه شهرها و اقتدار ایلاتی­ها بشمار می­رفت. از سوی دیگر پیوستن قوام­الملک به صف مخالفان مشروطه­خواه و اقدامات نابخردانه او علیه صولت­الدوله(که همانا برکناری صولت­الدوله از ایلخانگری بود)، زمینه­ی فراهم آورد تا ایلخان قشقایی با اقتدار از مشروطه­خواهان حمایت کند. البته صولت­الدوله از مدت­ها پیش تحت تاثیر یکی از مشروطه­خواهان بنام میرزا فرج­الله­خان میرپنج، گرایش نسبی به اهداف مشروطه پیدا کرده بود.¹ در چنین شرایطی قوام­الملک به عنوان نایب­الحکومه فارس و به بهانه تأخیر در پرداخت مالیات ایل قشقایی،صولت­الدوله را از ایلخانی برکنار و برادرش، احمدخان«ضیغم­الدوله»را ایلخان قشقایی نمود. اما با وساطت مجلس شورای ملی و دوستانش در تهران به صولت­الدوله فرصت دیگری دادند تا خود را به شیراز برساند و مالیات­ها را پرداخت نماید. اما در شیراز باخبر گردید که برادرش ضیغم­الدوله به ایلخانگری منصوب و در رأس نیروی از بویراحمدی­های و گروهی قشقایی­هایِ طرفدار خود عازم شده تا اداره ایل را که در راه ییلاق بود برعهده بگیرد(ابرلینگ1393: 86). در نزدیکی اردکان فارس نیروهای صولت­الدوله توانست افراد ضیغم­الدوله و بویراحمدی­های طرفدار او را شکست و متواری دهد(Chick,1916:34).در این بین برخی از قشقایی­ها و نزدیکان صولت­الدوله از جمله«علمدارخان کشکولی»برادر زن او در این نبرد کشته شدند که همین امر باعث گردید که پیکر آنها را با تشریفات بسیار وارد تلگرافخانه شیراز نمایند و مدت زیادی هواخواهان مشروطه به سوگ آن بنشینند(استخر،1387: 42). این رویداد باعث اتحاد بین صولت­الدوله و مشروطه­خواهانی گردید که پیشتر به مناسبت عدم اعزام نمایندگان فارس به مجلس شورای ملی در تلگرافخانه متحصن شده بودند(نیّر شیرازی،1383: 103). با ورود مؤیدالدوله حاکم جدید فارس که حامی خاندان قوام­الملک بود تلاش­هایی صورت گرفت تا با انتصاب مجدد ابراهیم­خان(اسعدالسلطنه)که از مدت­ها پیش در باغ ارم شیراز خانه­نشین شده بود، صولت­الدوله را از ایلخانگری عزل نمایند. این عمل، واکنش تند صولت­الدوله را در پی داشت که بار دیگر با نمایش قدرت وارد شیراز گردید و حکم ایلخانگری خود را از مجلس شورای ملی و از طریق تلگراف دریافت نمود. افزون بر این، او در همین زمان حمایت قاطع خود را از مشروطه­خواهان با کمک نقدی و اعزام چهارصد سوار اعلام نمود.(Wilson,1916:23) در گفتاری دیگر، صولت­الدوله برای حمایت از مشروطه­خواه­هان با دو هزار تَن از قشقایی­ها وارد شیراز گردید و به آنان پیوست. افزون بر این حدود هزار تَن نیروی دیگر نیز به حالت آماده­باش در دو فرسخی شیراز مستقر گردانید تا در مواقع ضروری از آن استفاده نماید. در برابر قوامی­ها نیز دو هزار تفنگچی از ایلات خمسه را وارد شیراز نمودند و در اطراف باغ دولتی و منزل شخصی­ به استحکامات دفاعی پرداختند. گروهی از طرفداران قوام نیز در مسجد نو تحصن نمودند(نیّر شیرازی،1383:ص111). در پی تداوم آشوب­های فارس، مؤیدالدوله که حامی قوامی­ها بود مجبور به استعفاء از حکومت فارس گردید و با ورود«نظام­السلطنه­­مافی»که از دیرباز با خاندان قوام­الملک اختلاف و دشمنی دیرینه داشت، کفه ترازو به نفع مشروطه­خواهان سنگین­تر گردید:

«انا فتحنا لک فتحاً مبیناً، مؤیدالدوله از حکومت فارس معزول،حسین­قلی­خان نظام­السلطنه­ به حکومت فارس منصوب،محمدرضاخان قوام­الملک و دو فرزندش به تهران اعزام شدند»(استخر،1387: 43).

این تلگراف که از سوی انجمن فارس از تهران به همشهریان خود در شیراز مخابره گردید نشان از پیروزی مشروطه­خواهان و شکست خاندان قوام­الملک بود. به همین­منظور قوام­الملک مجبور گردید طی تلگرافی در25ربیع­الاول­1325قمری/هفدهم اردی­بهشت1286خورشیدی استعفاء دهد و اذعان کرد که علت این همه دشمنی را نمی­داند چون مدت کوتاهی به شیراز برگشته و کاری صورت نداده و حتی مالیات هم دریافت نکرده است:«اکنون که استعفا داده­ام به یکی از املاکم خواهم رفت و برای رسیدگی به شکایات پسر بزرگم را به تهران خواهم فرستاد و پسر دیگرم هم برای تحصیل عازم خارجه خواهد شد»مخالفان قوام بر اخراج وی و پسرانش از شیراز اصرار ورزیدند.محتشم­السطنه معاون وزیر داخله در مجلس شورای ملی حاضر شد و عنوان کرد قوام­الملک و پسرانش به تهران احضار شده­اند. قوام­الملک در نوزدهم اردی­بهشت طی تلگرافی به احضارش در تهران،اعتراض کرد و اعلام نمود پس از استعفا حق دارد در املاکش زندگی کند، در غیر این صورت املاک وی را بخرند تا او بتواند از مملکت فارس خارج شود.با این وجود قوام­الملک تا آخر ماه­ اردی­بهشت در شیراز ماند.در سیزدهم خردادماه مردم خانه او را محاصره کردند و او مجبور گردید با پسرانش شیراز را به قصد تهران ترک کند.(Wilson,1916:23) در این زمان آرامش نسبی به فارس بازگشت.اما قوام­الملک توانست در تهران با عضویت در«انجمن اخوت»، نزدیکی با مشروطه­خواهان و حمایت محمدعلی­شاه، زمینه بازگشت دوباره خود به شیراز را فراهم سازد.شایعه بازگشت قوامی­ها،بار دیگر شورش و ناآرامی را در فارس گسترده نمود(روزنامه مجلس،سال اول،شماره155). سیدعبدالحسین لاری روحانی منتفذ مشروطه­خواه به دعوت از انجمن اسلامی و هواخواهان مشروطه، برای اعلام پشتیبانی از مجلس ملی وارد شیراز گردید(SP,cd.458, p72). در همین زمان بسیاری از قشقایی­ها و مشروطه­خواهان جهرم نیز به اردوی آنها پیوستند(ابرلینگ1393: 86). طرفداران قوام­الملک نیز با بسیج طوایف خمسه بر مواضع خود پافشاری نمودند و آماده برابری با قشقایی­ها و مشروطه­خواهان گردیدند.اما پیوستن جنگجویان ایلیاتی به طوایف در حال کوچ مانع از تنازعات طرفین گردید. بیم از حوادث آینده و نابسامانی اوضاع فارس که دیگر قادر به کنترل نبود باعث گردید نظام­السطنه با اعلام استعفاء در 27رمضان1325/یازدهم آبان­ماه سال1286خورشیدی،شیراز را به قصد تهران ترک نماید(کتاب­آبی،1369-1362،ج1: 112). در نتیجه پسران قوام­الملک به فارس بازگشتند و به استحکام مواضع خود پرداختند. با بازگشت آنها خطر درگیری زیادی انتظار می­رفت اما از آنجا که تمامی ایلات فارس در مناطق گرمسیری به سر می­بُردند،باز رویداد خاصی و چندانی صورت نگرفت.با اعلام حضور علاء­الدوله از سوی وزارت داخله به عنوان حاکم جدید فارس،صولت­الدوله با فرا خواندن طوایف قشقایی اذعان نمود که از ورود او به شیراز جلوگیری خواهد نمود(Fraser,1910:150). در نتیجه حکومت مرکزی با انصراف از موضوع، غلامحسین­خان­«صاحب­اختیار»را برای آرام نمودن اغتشاشات و همچنین آماده نمودن زمینه بازگشت دوباره شعاع­السلطنه،روانه شیراز نمود.­«صاحب­اختیار»که فردی کاردان و عدالت­خواه بود توانست با همدلی مردم و درأیت خویش، اوضاع فارس را سامان بخشد و قرارداد متارکه­ی بین قوامی­ها و مشروطه­خواهان، مبنی بر خروج تمام جنگجویان ایلیاتی(قشقاییها و جنگجویان ایل خمسه)از شیراز در16دی­ماه همان سال بوجود آورد.(Wilson,1916:22) با اعلام پیمان متارکه،محمدرضاخان قوام­الملک با حمایت محمدعلی­شاه و«مشروعه­خواهان»به شیراز بازگشت و تمام تلاش خود را برای بیرون راندن مشروطه­خواهان از شهر بکار برد(براوان،1338: 542). واکنش مشروطه­خواهان ترور قوام­الملک بوسیله«نعمت­اله بروجردی»از اعضای وابسته به انجمن اسلامی شیراز بود. با قتل محمدرضا­خان قوام­الملک در هفدهم اسفندماه، اوضاع فارس بار دیگر ناآرام گردید(نیّر شیرازی،1383: 122). طرفداران قوام با به قتل رساندن سیداحمد دشتکی و شیخ­محمدباقر اصطبانی که مورد اتهام قتل قوام­الملک بودند در پی انتقام­جویی برآمدند(حکمت،1384: 104). اما با ورود«ضل­السلطان»(پسر بزرگ ناصرالدین­شاه)که از هواداران مشروطه بود بار دیگر آرامش به فارس بازگشت. پسران قوام­الملک به اروپا تبعید شدند، ریاست ایل خمسه از آنها سلب گردید و دو تن از طرفداران سرسخت قوامی­ها اعدام شدند.(Wilson,1916:22) این تدبیر باعث کاهش قدرت قوامی­ها و در نتیجه افزایش قدرت مشروطه­خواهان و سلطه گسترده صولت­الدوله بر طوایف قشقایی گردید(ابرلینگ1393: 89). با افزایش تنش بین مشروطه­خواهان و محمدعلی­شاه در تهران،صولت­الدوله که در اوج پیروزی بسر می­بُرد طی تلگرامی از اعزام دوازده هزار سوار برای حمایت از مجلس،اعلام آمادگی نمود. اما با کودتای محمدعلی­شاه در13صفر1327قمری/ دوم تیر1278خورشیدی بر علیه مجلس، این قوامی­ها بودند که با بسیج نیروهای خود توانستند به بازیابی قدرت از دست رفته خود در فارس پرداخته و برخی از مشروطه­خواهان همچون معتمد دیوان کواری که به دستور ظل­السلطان-در رویای فتح تهران- بود را در میانه راه به قتل برسانند(استخر،1387: 43). در نتیجه ظل­السلطان برکنار و به اروپا تبعید گردید و غلام­رضاخان«آصف­الدوله»که رابطه بسیار نزدیکی با خاندان قوام داشت از سوی محمدعلی شاه به حکومت فارس منصوب گردید. در این میان حبیب­الله­خان(قوام­الملک چهارم)و برادرش نصرالدوله، در پی سیاست بی­طرفانه­ ایلخان قشقایی به شیراز بازگشتند و از سوی آصف­الدوله مأمور برخورد با سیدعبدالحسین­لاری(که ادعای حکومت اسلامی در لارستان را داشت) و برقرای امنیت در میان طوایف خمسه گردیدند(ابرلینگ1393: 99). تلاش ناموفق خاندان قوام­الملک با درخواست پیوستن صولت­الدوله به«انجمن ایالتی» و ناآمنی جاده­های جنوب بوسیله اتباع قوامی­ها(که در حیطه ایلخانگری قشقایی بود)بار دیگر اوضاع فارس را در حالتی ناپایدار قرار داد. جاه­طلبی و زیادی­خواهی خاندان قوام همچنین باعث تیره شدن روابط آنها با آصف­الدوله­ی گردید که خود تمام مشاغل دولتی را میان اعوان و انصارش تقسیم نموده بود(کتاب­آبی،1369-1362،ج2: 535-534). از آنجا که آصف­الدوله نه پایگاهی چندانی میان مردم شیراز داشت و نه از نیروی نظامی لازم برای برابری با قوامی بهره می­بُرد از صولت­الدوله و سیدعبدالحسین­لاری درخواست نیرو نظامی نمود. ورود دو هزار تفنگچی قشقایی و لاری به شیراز و صف­آرایی سواران خمسه که از قوامی­ها حمایت می­کردند نه تنها کمکی به حل اوضاع نکرد بلکه منجر به استعفاءی آصف­الدوله از حکومت فارس گردید(روزنامه حبل­المتین،سال­شانزدهم،شماره15).

ایلات فارس و بختیاری­ها­­ در مشروطیت

استبداد صغیر و مقاومت قهرمانانه مردم تبریز،با فتح تهران بوسیله اردوی شمال به سرپرستی «سپهسالار تنکابنی»که تمایل به روس­ها داشت و اردوی جنوب به فرماندهی«سردار اسعد»که متمایل به انگلیسی­ها بود خاتمه یافت. محمدعلی شاه قاجار از سلطنت خلع و به روسیه پناهنده شد و زمام اداره حکومت بدست بختیاری­ها افتاد. عدم تحرک، سیاست صبرپیشگی و انتظار بیهوده صولت­الدوله در چشم دوختن به حوادث آینده، نقش ایل قشقایی را چنان کم­رنگ نمود که برخی علما با ارسال نامه­ی از صولت­الدوله خواستار مشارکت و حمایت از مشروطه­خواهان برای فتح تهران شدند. اما دوری مسافت و موقعیت ضروری کوچ طوایف قشقایی(و با وجود تمایل صولت­الدوله)، آنها نتوانستند نقش فراگیری در فتح تهران داشته باشند.در هر حال فتح تهران فصل جدیدی از رودرویی ایلات جنوب را رقم زد که این­بار، افزون بر قشقایی­ها و طوایف خمسه(به رهبری قوامی­ها)­، بختیاری­ها نیز با در دست داشتن حکومت مرکزی، بازیگران تازه وارد و نیرومند عرصه کارزار بودند.«بیل» کنسول انگلیس در این­باره چنین می­گوید:«قشقایی­ها و بویژه شخص ایلخانی به موقعیت ممتاز بختیاری­ها، که در نتیجه حوادث اخیر[فتح تهران]نصیب­شان شده افسوس می­خورند.......قشقایی­ها چه از نظر شجاعت و چه از نظر تعداد خود را برتر از بختیاری­ها می­دانند»(کتاب­آبی،1369-1362،ج4: 805-804). در جمادی­الثانی1327قمری/تیرماه سال1288­خورشیدی،«آصف­الدوله»از والی­گری فارس برکنار و حکومت مرکزی(با ریاست کمیته انقلابی)،بجای او، علاءالدوله را مأمور حکمرانی فارس نمود.اما از آنجا که مشروطه­خواهان و به ­ویژه صولت­الدوله با انتصاب او(که گرایش به خاندان قوام­الملک داشت)، مخالف بودند، اعلام نموند که در هیچ شرایطی اجازه نخواهد داد که به شیراز ورود نماید و از حرکت حکمران پیشین، آصف­الدوله به تهران نیز ممانعت به عمل خواهدآورد(ایرجی،1378: 13) .­بی­توجهی حکومت مرکزی به خواسته­های صولت­الدوله، او را مصمم کرد تا اعلام نماید مجلس ایالتی جدیدی در شیراز تأسیس خواهد کرد. پس با نیرویی متشکل از قشقایی­ها و حامیان سیدعبدالحسین­لاری به سوی شیراز حرکت نمود و این در حالی بود که بخشی از قشقایی­ها راهی آباده شدند تا از ورود علاءالدوله جلوگیری نمایند. اوضاع بحرانی فارس با تهدید و تصرف شیراز بوسیله صولت­الدوله، کنسول انگلیس را مجبور کرد تا به حکومت مرکزی جهت عزل علاءالدوله فشار آورد. در نتیجه حکومت مرکزی جعفرقلی­خان«سهام­الدوله»را بجای او به حکومت فارس منصوب کرد(ناظم­الاسلام کرمانی،1362،ج5: 715). تهدید صولت­الدوله این اندیشه را در ذهن مقامات انگلیس و حکومت مرکزی جای داده بود که قشقایی­ها با سرمشق­گرفتن از فتح تهران درصدد تصرف شیراز برآیند. در این میان خاندان قوام نیز با آگاهی از اختلاف بین قشقایی­ها و بختیاری­ها، خود را به بختیاری­ها نزدیک نموده و با یک چرخش معکوس از حامیان سرسخت مشروطه گردیدند(ابرلینگ1393: 102).

مسئله تآمین و امنیت جاده­های جنوب از جمله رویدادهای دیگری بود که نقش متفاوتی از ایلات جنوبی ایران را در دوه مشروطیت هویدا نمود. سهام­الدوله حاکم تازه فارس برای امنیت جاده­های جنوب ابتدا متوسل به قوامی­ها شد اما از آنجا که بخش گسترده­ی(بوشهر تا شیراز) از راه­های تجاری جنوب از حیطه سرزمین قشقایی­ها می­گذشت، قوامی­ها اقدامات بیهوده و نافرجامی را برای کنترل جاده­ها انجام دادند. در نتیجه سهام­الدوله ناگزیر گردید که دست یاری به سوی صولت­الدوله دراز کند. چنین پیشامدی عملاً بخش گسترده­ی از سرزمین فارس را به شکل غیرمستقیم در دستان ایلخان قشقایی گذاشت و او را به یک چهره منطقه­ی تبدیل کرد. از اینرو انگلیسی­ها و قوامی­ها که بخش وسیعی از کالاهای تجاری­شان از این مسیر عبور می­کرد را به شدت نگران ساخت. پس دست به دامان حکومت مرکزی گردیدند که در رأس آن سردار اسعد بختیاری قرار داشت. از سوی دیگر خود بختیاری­ها نیز از موفقیت­های صولت­الدوله هراسان شدند و با با کمک خاندان قوام­الملک که در این زمان از هواخواهان سرسخت مشروطه شده بودند اتحادیه تازه­ی را بر علیه ایلخانی قشقایی به راه انداختند و با تحریک برادر وی ضیغم­الدوله(سردار احتشام)، سعی در اختلاف بین قشقایی­ها و تضعیف ایلخانی قشقایی نمودند(ابرلینگ،1358: 81). در این میان صولت­الدوله نیز با نزدیک شدن به سپهدار اعظم-جناح رقیب بختیاری­ها-توانست در بخش­هایی از حکومت مرکزی رسوخ کند که نتیجه آن واگذاری حکومت کارزون، دشتی و دشتستان به نزدیکان صولت­الدوله از سوی والی جدید فارس«ظفرالسلطنه»بود. افزون بر این ایلخان قشقایی با پیشنهاد«رضاقلی­خان»(نظام­السلطنه)دست به تشکیل اتحادیه­ای بنام«اتحادیه جنوب»زد که اعضای آن قشقایی­ها و دو تن از مخالفان سرسخت بختیاری­ها یعنی«سردار اشرف»(والی پشتکوه)و »شیخ خزعل»(شیخ محمره و خوزستان)را در بر می­گرفت(ایرجی،1378:ص15).هدف این اتحادیه در ظاهر بقای مشروطیت، حفظ تمامیت ارضی، رونق تجارت داخلی و ایجاد رفاه در مناطق جنوبی کشور بود اما در باطن پیشگیری از نفوذ همه جانبه بختیاری­ها در امور کشور بود که با فتح تهران و«جنبش مشروطیت»عملاً اداره حکومت مرکزی را در اختیار داشتند(Wilson,1916:26). با وجود اینکه این اتحادیه خیلی زود بر اثر نفوذ انگلیسی­ها و هشدار به شیخ خزعل و خوانین بختیاری­ها از هم گسست اما گوشه­ی از تلاش ایلات جنوبی را در راستای رقابت با یکدیگر و چگونگی دست­یافتن بر سریر قدرت را برملا می­سازد. تنش در روابط ایل قشقایی و بختیاری به منظور به مقابله با حریف به لشکرکشی و اعزام نیرو نیز انجامید.در ماه ربیع­الثانی1328قمری/ اردی­­بهشت ماه1289خورشیدی در حالی که سردار اسعد در مقام وزیر داخله، سعی در انتصاب ضیغم­الدوله به جای صولت­الدوله بود، ایلخان قشقایی برای نمایش قدرت و کمک به خاندان حاج­ایلخانی(از خوانین مخالف سردار اسعد)300سوار را راهی اصفهان نمود و بهانه آنرا انتقام از قاتلین سیدعبداله بهبهانی عنوان کرد که به درخواست علمای نجف صورت پذیرفته است(گارثویت،1377: 298). در برابر سردار اسعد نیز دستور حرکت2000سوار بختیاری را صادر کرد. اما به دلیل اختلافات در درون ایل بختیاری و حرکت کوچ قشقایی از نزدیکی سمیرم به نواحی گرمسیری جنوب فارس، درگیری خاصی رخ نداد. در آخر این تنازعات، با معاهده­­ی که در حضور علمای اصفهان صورت گرفت پایان یافت: بختیاری­ها در اصفهان و نواحی مجاور آن و قشقایی­ها در سرزمین فارس دارای امتیازات ویژه­­ی گشتند(اسناد وزارت امور خارجه،سال1328،ک 28:پ1).حکومت مرکزی نیز در این میان سعی نمود که حاکم جدید فارس را به گونه­ای انتخاب کند که در حفظ منافع قشقایی­ها گام اساسی بر دارد به همین خاطر حاکم مقتدری چون نظام­السلطنه­مافی را به فارس فرستاد که پیش­تر حاکم خوزستان، لرستان، کرمانشاه و بروجرد بود. در هنگام ورود نظام­السلطنه به فارس(از مسیر خرمشهر به بوشهر و از آنجا به شیراز)، او به گرمی مورد استقبال تنگستانی­ها و قشقایی­ها قرار گرفت و توانست به کمک آنها به برقراری نظم و امنیت در مناطق تنگستان و کوه­گیلویه بپردازد. حاکم جدید فارس رابطه نزدیکی با صولت­الدوله داشت و در زمان او خوانین قشقایی، نواحی دشتستان، کازرون و بهبهان را اداره می­نمودند(Demorgny,1913:136). از سوی دیگر نظام­السلطنه برای جلب اعتماد خاندان قوام­ا­لملک، نصرالدوله برادر«حبیب­اله­خان قوام»را به ریاست ایل­خمسه و بلوک­سعبه در شرق فارس منصوب کرد. اما توطئه­چینی برادران قوام،اقدامات سختگیرانه نظام­السلطنه را در بر داشت که به دستگیری و تبعید آنها از شیراز به اروپا انجامید.کاروان حاوی تبعید برادران قوام هنوز چند کیلومتری از شیراز دور نشده بود که مورد تهاجم گروهی از طوایف قشقایی­هایِ گله­زن قرار گرفت و در این حادثه نصراله­خان­قوام که ریاست ایل­خمسه را بر عهده داشت مورد اصابت گلوله قرارگرفت و جان سپرد(حکمت،1384: 575-574). اما برادرش حببب­الله­خان قوام­ا­لملک توانست از معرکه جان سالم بدر بَرد و به شکل پنهانی وارد شیراز گردید و در کنسولگری انگلیس پناهده شود(اوکانر،1395: 63). این رویداد باعث حوادث گسترده­ی دیگری گردید که سرزمین فارس را به مدت چندین سال از سوی ایلات دچار ناآرامی نمود.از یک طرف بختیاری­ها سعی در تضعیف اتحادیه بین نظام­السلطنه و صولت­الدوله نمودند و از طرف دیگر قوام­الملک نیز با تحرکات بسیار و گردآوری طوایف خمسه شهر شیراز را به یک اردوگاه نظامی تبدیل کرد که خروجی آن سال­ها درگیری و ناامنی بین ایل­قشقایی و ایل­خمسه بود(نوایی،2535: 245-241). از سوی دیگر به خاطر حمایت دولت بریتانیا از خانواده قوام­ا­لملک، احتمال درگیری بین قشقایی­ها و انگلیسی­ها افزایش یافت(کتاب­آبی،1369-1362،ج5: 1246-1245). دولت انگلیس با پرداخت پول و حمایت از قوام­الملک سعی کرد صولت­الدوله را از گردونه سیاسی فارس خارج کند، به همین خاطر با برادر صولت­الدوله یعنی ضیغم­الدوله و برخی از خوانین کازرون، کمارج و برازجان وارد گفتگو شد تا در مواجهه با صولت­الدوله قرار گیرند و ایلخانی را در یک جنگ تمام عیار فرسایشی قرار دهند(Moor,1914:125). هر چند که صولت­الدوله در نخستین رویارویی با بردار و متحدان او شکست خورد اما در تابستان1330قمری/1291خورشیدی توانست اردوی متحد برادرش ضیغم­الدوله را شکست دهد و چند ماه بعد نیز با شکست نیروهای تازه تأسیس یافته ژاندارمری، اقتدار از دست یافته خویش را باز ستاند(ابرلینگ،1393: 133). از سوی دیگر در تهران با سقوط کابینه صمصام­السلطنه بختیاری و تشکیل کابینه علاء­السلطنه از نفوذ بختیاری­ها در دولت مرکزی کاسته شد و با تشکیل کابینه علاءالدوله، صولت­الدوله توانست دوباره به ایلخانی­گری قشقایی­ها دست یابد(گارثویت،1377: 281). قدرت دوباره صولت­الدوله و ایجاد حفظ آرامش در نواحی جنوبی که با جلب نظر حاکم جدید فارس«مخبرالسلطنه هدایت»فراهم گردید اعتبار سیاسی برای او فراهم آورد که برادرش ضیغم­الدوله با حمایت­های همه جانبه انگلیس، بختیاری­ها و خاندان قوام هرگز بدان نرسیده بود(مخبرالسلطنه­هدایت،1344: 248-246).

نتیجه­گیری

جنبش مشروطیت فارس تابع شاخصه­ها و روش­های از پیش تعیین شده­­ی بود که خاندان­های فئودال حاکم و رؤسای ایلاتِ قدرتمند، هدایت آن را به دست گرفتند. در این میان نقش روشنفکران فارس هنوز به مرحله فعلیّت نرسیده بود و تلاش آنها در غالب انجمن­هایی گزیده می­شد که توان برابری با خاندان قدرتمند و در عین حال ثروتمند قوام­الملک را نداشتند. به همین خاطر آنها بارها دست به سوی دامان صولت­الدوله قشقایی دراز نمودند و از او در برابر خاندان قوام­الملک یاری خواستند. روحانیون اما نقش پویاتری بازی کردند. آنها توانستند با بسیج توده­های مردمِ و برخی اصناف بازاری زمینه ­قیام­های شهری را در برابر حکام وقت شیراز و خاندان قوام را رقم بزنند. اما از آنجا که روحانیون شیراز به دو گروه فکری(طرفدار و مخالف مشروطه)تقسیم شدند، آنها نیز بتدریج میدان را به جبهه قدرتمند کوچ­نشینان­ فارس واگذار کردند.جنگجویان ایلیاتی قشقایی بارها در شیراز رژه نظامی برگزار کردند و ایلخان قشقایی در اوج دوره مشروطیت، نه تنها مانع ورود حاکم تازه فارس گردید بلکه در سودای مجلس مستقلی در شیراز، همانند مجلس شورای ملی بود (که پس از فتح تهران بوسیله بختیاری­ها شکل یافته بود).طوایف جنگجوی خمسه نیز در دفاع از خاندان قوام و مخالفت با مشروطه­خواهان همین رویه را در پیش گرفتند و بارها در شیراز به سنگربندی علیه مخالفان قوام­الملک دست یازیدند. ورود بختیاری در رأس قدرت کشور نیز بر تشدید بحران فارس در پی اعاده قوم­گرایانه و اختلاف با ایلخانی قشقایی افزود تا جایی که ممکن بود آنها بتدریج وارد یک جنگ تمام عیار با قشقایی­ها شوند و دستاورها و شیرازه ارکان مشروطیت از هم پاشیده شود. در یک نگاه خوش­بیانه این«موسوم کوچ­های فصلی»بود که بارها از تنازعات میان ایلات ایران جلوگیری به عمل آورد و کودک نوپای ­مشروطیت توانست به حیات سیاسی خویش ادامه دهد.

Obstract

The extensive confusion of Iranian society and its growing wave of dissatisfaction in 19th century led to the emergence of constitutional movement which created a new chapter in the Iranian history .The formation and evolution of the constitutional movement in Fars was subordinate to three powerful factors that each of them displayed a different role at this juncture of time. First, the feudal family of Ghavam Ol-Molk, who were practically the undisputed ruler of Shiraz for a long time and the head of Khamseh tribe and who were strongly against construction. associations advocating constitutionalism despite internal contradictions, were considered staunch enemies of Qavam and at the end , Ismail Khan Solat-Ol Doleh, who ruled over a large part of Fars state and who was always in internal rivalry with the Ghavam family and Khamseh tribe . In this article, the data are collected by library method, and the research method is analytical-descriptive. The main question hn this research is the role of each of the Fars tribes and associations hn Fars cinstitution.It should be said in response interaction of these powers, didn't cultivate a favorable environment for the growth of constitutional ideas such as law, equality and establishment of justice hom.

Key words: Constitution, Fars, The tribes and tribal chiefs, constitutionalism associations.

 

کتابنامه

- ابرلینگ، پی­یر(1393). کوچ­نشینان قشقایی فارس، ترجمه فرهاد طیبی­پور، تهران: ­پژوهش

-ابرلینگ، پی­یر(1385). «سیاست قبیله­ی انگلستان­در جنوب­ایران»، ماهنامه­نور، ترجمه کاوه بیات، آذرماه، ش5-4، صص104-66

-استخر، محمدحسین(1393). خاطرات پیر روشن­ضمیر، به کوشش مسعود شفیعی­سروستانی، شیراز: اندیشه 

- آدمیت، فریدون(1355). ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران: پیام

- ایرجی، ناصر(1380). ایل قشقایی در جنگ جهانی اول، تهران: شیرازه 

- ایوانف، میخائیل سرگی­یویچ(1396). عشایر جنوب، ترجمه کیوان پهلوان-معصومه راد، تهران: آرون

- اوکانر، فردریک تراورز(1395). خاطرات فردریک اوکانر کنسول انگلیس در فارس، ترجمه حسن زنگنه، تهران: شیرازه

 - بامداد،مهدی(1347).شرح حال رجال ایران در قرن12،13،14،6جلدی،تهران: زوّار

- براوان، ادوارد(1338). انقلاب ایران، ترجمه احمد پژوه، تهران: کانون معرفت

- حاجیانپور،حمید و منفرد،رحیمه(1391).«بررسی دوره اول حیات حزب دمکرات فارس»،مجله دانشگاه ادبیات و علوم انسانی اصفهان،سال چهارم،شماره اول(پیاپی13)، بهار1391،صص16-1.

- حکمت، علی­اصغر(1384). ره­آغاز حکمت، به اهتمام سیدمحمد دبیر سیاقی، ج1، تهران: خجسته

- سعیدی­­سیرجانی، علی­اکبر(1387). وقایع­اتفاقیه، مجموعه گزارش­های خفیه­نویسان انگلیسی در ولایت جنوبی ایران از سال1291-1322قمری، تهران:ذهن­آویز

- شفیعی­سروستانی، مسعود(1362). فارس در انقلاب مشروطیت، شیراز: بنیاد فارس­شناسی

 -شریف­کاشانی، محمدمهدی(1362). واقعات اتفاقیه روزگار، به کوشش منصوره اتحادیه و سعدوندیان، تهران: تاریخ­ایران

-کتاب آبی(1369-1362). گزارشهای­ محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطیت ایران، به کوشش احمد بشیری، ج 8-1، تهران: نشر نو

- کسروی، احمد(1357). تاریخ مشروطه ایران، ج1و2، تهران: امیرکبیر 

- گارثویت، جن.راف(1377). تاریخ سیاسی-اجتماعی بختیاری، ترجمه مهرداد امیری، تهران: سهند

- قائم­مقامی، جهانگیر(1359). نهضت آزادی­خواهی مردم فارس در انقلاب مشروطیت، تهران: مرکز تحقیقات تاریخی 

-ناظم­الاسلام کرمانی، محمدبن­علی(1362). تاریخ بیداری ایرانیان،ج5، به اهتمام علی­اکبر سعیدی­سیرجانی، تهران: نوین

- نصیری­طیبی، منصور(1393). «زندگی سیاسی صولت­الدوله قشقایی»(دوران مشروطیت)، فصلنامه اسناد بهارستان، شماره4،بهار و تابستان،صص110-89.

- نیّر شیرازی، عبدالرسول(1383). تحفه نیّر،با تصحیح و توضیح محمد یوسف نیّری، شیراز: بنیاد فارس­شناسی

- نوایی، عبدالحسین(2535). دولت­­های ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم، تهران: بابک

-وثوقی، محمدباقر(1382). «فارس و جنبش مشرو­طه­خواهی»مجله تاریخ(دانشگاه تهران)، دوره4، شماره1-شماره­پیاپی498، بهار 1382. صص206-177. 

- هدایت، مخبرالسلطنه(1344). خاطرات و خطرات، تهران: زوّار

اسناد و روزنامه­ها­

- اسناد وزارت امور خارجه،سال1328،ک 28:پ1

- روزنامه اخوت شیراز،1326،سال اول،شماره1-8

- روزنامه حبل­المتین،کلکته،15رجب1327،س17،ش8

- روزنامه ندای­اسلام،1324:شماره7

- روزنامه مجلس،سال چهارم،3ذی­الحجه1328: 3

- روزنامه مظفری،1324:شماره یکم،8

 

-Demorgny.G(1913). LesTribusdu Fars. “Revue du Monde Musulmanes”, Vol. xxII. Mars.

-Fraser,D(1910). Persia and Turkey in Revolt(London).

-Great Britain, parliament, sessional papers(hereafter referred to as SP),cd.458,p72.

-Chick.Herbert George(1916). “Past History of the Qāshqāis and their khāns”,  in sir Arnold Talbot Wilson’s Report on Fars, pp 32-38.

-Moor,A(1914). The Orient xpress(London),

-Wilson, sir Arnold Talbot(1916).Report on Fars(Simla).

 

17

 

---

[1]  

---