رنگ و نقش مایه‌های پارچه‌های ایرانی در هفت قرن اول تمدن اسلامی

محورهای موضوعی : باحث معرفتی و روش­ شناختی تاریخ پژوهی

افسانه حیدری ¹ , امین مفتاحی ² , سیامک ناظمی ³

1 - طراحی لباس, دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب, تهران
2 - گروه
3 - طراحی لباس.دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. تهران

تاریخ دریافت : 1399/07/21 تاریخ پذیرش : 1400/05/20 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: نقش, رنگ, تمدن اسلامی, منسوجات, پارچه های ایرانی,

چکیده مقاله :

نساجی از مهم‌ترین هنر-صنعت‌های راهبردی در میان فعالیت‌های فرهنگی-اقتصادی اسلامی است. در طی دوران‌های مختلف ترکیب زیبای هنر و صنعت سبب بافت و تولید منسوجات با کاربردهای مختلفی بوده و با ورود دین اسلام، تغییر و تحول فراوانی در شاخصه‌های منسوجات ایرانی اعم از رنگ و نقش مشاهده می‌شود و بر همین اساس منسوجات هفت قرن اول قمری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند. منسوجات ایرانی این دوران، تحت تأثیر مذاهب، عقاید و شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از خصوصیات و شاخصه‌هایی بهره مند شده‌اند که آنها را منحصر به فرد کرده است. بر همین اساس استخراج و بررسی این شاخصه‌ها در حوزه‌های رنگ و نقش می‌تواند ظرفیت بالایی را برای شناخت بهتر و عمیق‌تر از منسوجات ایرانی- اسلامی برای توسعه صنعت پوشاک و نساجی کشور فراهم آورد. بدین منظور این تحقیق که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است به بررسی و تحلیل رنگ و نقشمایه‌های پارچه‌های ایرانی از زمان ورود اسلام تا آخر قرن هفتم هجری قمری پرداخته تا مبانی نظری لازم از منظر عقاید اسلامی جهت طراحی و تولید منسوجات نوین ایرانی را فراهم نماید.

چکیده انگلیسی:

Textile is one of the most important strategic arts-industries among Islamic cultural economic activities. During different eras, the beautiful combination of art and industry has led to the weaving and production of textile of different application and with the advent of Islam, there has been a lot of evolution in the characteristics of Iranian textiles, including colors and motifs. Hence the textile of the first seven centuries AH have got a special position. Iranian textiles of these eras, under the influence of religion, beliefs and political, social and economic conditions, have benefited from the features and characteristics that made them unique. Accordingly, the extraction and study of these features in the fields of color and motif can provide a high capacity for a better and deeper knowledge of Iranian – Islamic textiles for the development on the country’s clothing and textile industry. For this purpose, this research which is carried out using descriptive – analytical method, studies and analyzes the colors and motifs of Iranian fabrics from the advent of Islam to the end of the seventh century AH to provide the necessary theoretical foundation in terms of Islamic beliefs, for designing and producing modern Iranian textiles.

متن کامل:



رنگ و نقش‌مايه­هاي پارچه­هاي ايراني در هفت قرن اول تمدن اسلامي                                   

 

 

چكيده

نساجی از مهم­ترین هنر-صنعت‌های راهبردی در ميان فعالیت‌های فرهنگی-اقتصادی اسلامی است. در طي دوران­هاي مختلف تركيب زيباي هنر و صنعت سبب بافت و توليد منسوجات با كاربردهاي مختلفي بوده و با ورود دين اسلام، تغيير و تحول فراواني در شاخصه­هاي منسوجات ايراني اعم از رنگ و نقش مشاهده مي­شود و بر همین اساس منسوجات هفت قرن اول قمری از جايگاه ويژه­اي برخوردار هستند. منسوجات ايراني این دوران، تحت تأثير مذاهب، عقايد و شرايط سیاسی، اجتماعي و اقتصادي از خصوصیات و شاخصه­هايي بهره مند شده‌اند كه آنها را منحصر به فرد كرده است. بر همين اساس استخراج و بررسي این شاخصه‌ها در حوزه­هاي رنگ و نقش مي­تواند ظرفيت بالايي را براي شناخت بهتر و عمیق‌تر از منسوجات ایرانی- اسلامی برای توسعه صنعت پوشاك و نساجي كشور فراهم آورد. بدین منظور این تحقیق که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است به بررسي و تحليل رنگ و نقشمایه‌های پارچه­هاي ايراني از زمان ورود اسلام تا آخر قرن هفتم هجري قمری پرداخته تا مباني نظري لازم از منظر عقاید اسلامی جهت طراحی و توليد منسوجات نوين ايراني را فراهم نمايد.

 

واژگان کلیدی: منسوجات، رنگ، نقش، پارچه­هاي ايراني، تمدن اسلامي

 

مقدمه

نساجی در ایران از قدمت زیادی برخوردار است و آثار و یافته­های تاریخی متعددی از ادوار مختلف زندگی بشر در این سرزمین وجود دارد. با ظهور اسلام و ورود آن به ایران نیز تحولات چشمگیری در این رشته به وجود آمد و با توجه به سابقه و زمینه نساجی در ایران باستان و همچنین ذوق و استعداد ایرانیان منسوجات مختلف با الهام­گیری از عقاید و فقه اسلامی عصری جدید را طی هفت قرن اول اسلامی پیدا نمودند. این هفت قرن که شاهد دوران اموی، عباسی، ساماني، آل بويه و سلجوقي است متاثر از عقاید، مذاهب، تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی فراز و نشیب­های زیادی را داشته است و یکی از جلوه­های اصلی ظهور و بروز آن منسوجات آن دوران بوده است. این تحولات که مبنایی اعتقادی داشته­اند هریک به نوبه خود دارای شاخصه­ها و نمودهایی هستند که خاستگاه آنها بیشتر به اصول عقاید و فقه مذاهب اسلامی باز می­گردد و معمولا با الهام از آیات قرآن، روایات و سیره نبوی طراحی و تولید شده­اند.

      در اوايل دوران اسلامي دگرگوني­هاي زيادي در زمينه تغيير باورها و عقايد به وجود آمد كه اثر آن در هنرهاي آن دوران به خصوص منسوجات اسلامي قابل مشاهده است. به دليل وجود عقايد گوناگون پيشرفت در منسوجات اين دوران كند بوده و معمولا هر گروه از مردم منسوجات مورد نياز خود را توليد می­نمود و از نظر برخی محققان به دنبال تحول اساسی در منسوجات نبوده‌اند. بر همین اساس در اوایل دوره اسلامی شاخصه‌هاي منسوجات تبعیت زیادی از دوران قبل از اسلام خصوصا دوره ساساني داشتند. با این وجود ورود اسلام تاثير محسوسی را بر روي پارچه­ها و شاخصه­هاي منسوجات اسلامي با توجه به  مذاهب و عقايد هر دوره گذاشت. به عنوان مثال پس از ظهور اسلام، مسلمانان به جاي به كاربردن تصاوير در حاشية پارچه­ها از نوشته­ها استفاده مي­كردند و تفاوت عمده منسوجات اسلامي با پارچه­هاي دوره باستان در اين بود كه به تدريج نوشته­ها جاي چهره‌ها را گرفتند.   

     بر همین اساس رنگ و نقش که یکی از شاخصه­هاي مهم منسوجات اسلامي نیز در هر دوره با توجه به مذهب و فرهنگ آن دوره داراي تغيير و تحول بوده است. در واقع رنگ­ها و نقوش در دوران مختلف كاربرد خاصي داشته و براي طبقه خاصي مورد استفاده قرار مي­گرفته‌اند. از دیگر وجوه تمايز منسوجات دوران اسلامي با دوران قبل از اسلام بافت خط، به خصوص خط كوفي، در پارچه‌ها بود و به موازات این مهم نیز کاربرد چهره انسان و نقوش انسانی کم شد چرا که اسلام آن را نهي كرده و هنرمندان اسلامي نقوش گياهي و هندسي را جايگزين آن نمودند. 

      رضايي آذر سال 1392ش در مقاله بررسي عنصر رنگ در پارچه­هاي دوره اسلامي كوشيده است عوامل تعيين­كننده عنصر رنگ و ويژگي­هاي آن، در هنر پارچه­بافي اين دوران را بررسي نماید. در واقع هدف اين پژوهش شناخت جايگاه رنگ در پارچه­هاي اسلامي است. همچنین نتایج این پژوهش نشان داد که به کار گیری رنگ­ها نقشی سمبلیک و نمادین دارند و بافته­ها بازگوکننده مفاهیم عرفانی هستند که با ترکیب­بندی­های عالی، نظام رنگ­بندی پر تلألو، درخشان و به دور از سایه روشن، خود فضایی دلنشین و زیبا را بر اساس ذوق بافنده و سلیقه متقاضی به تصویر می­کشند. 

     رضوي 1394ش در مقاله سير تحول نقوش پارچه در ايران به بررسی گلچيني از هنر بافندگي پارچه و نقوش آن پرداخته و تاريخچه و علل از بين رفتن صنعت بافت دستي را مورد توجه قرار داده است. این پژوهش مشخص نمود که با ورود اسلام به سرزمین ایران در کنار اعتقاد به آیین جدید و یک جهان بینی نو، سبکی نو نیز در حوزهای فرهنگ و هنر به وجود آمد. بدین معنا که در ابتدا تزیینات پارچه­ها متأثر از اسلوب ساسانی بود ولی به تدریج جای خود را به طرح­های اسلیمی و نقوش پیچیده مفصل گیاهی و طوماری همراه با نقوش جانوری مختلف و صحنه­های شاعرانه، داستانی، حماسی و عاشقانه مقتبس از داستان­های قدیم ایران داد.

     نوروزي 1394ش در پايان­نامه سير تحول طرح و نقش منسوجات ايران از آغاز دوره اسلامي تا قرن هفتم به توصيف و تحليل منسوجات ايران و روند تغيير و تحولات تدريجي طرح و نقش آنها از آغاز دوره اسلامي تا قرن هفتم ه پرداخته و كوشیده است تا تصويري روشن و واضح­ از منسوجات ناشناخته اين دوره در بستر تاريخ هنر ايران ارائه نمايد. نتايج این پژوهش نشان داد كه طرح و نقش منسوجات ايران در آغاز دوره اسلامي به شيوه ايراني- ساساني و در دوره آل‌بويه به شيوه ايراني- اسلامي است و در دوره سلجوقي نیز به شيوه تجريدي اسلامي مي­باشد.

     بر اساس مطالعات انجام شده در این پژوهش تلاش شده است تا با بررسی منسوجات هفت قرن اول اسلامی در ایران، به تبیین رنگ و نقش آنها پرداخته و با تحليل شاخصه‌های منسوجات این دوران زمینه بهره­گيري از آنها را برای طراحي و توليد منسوجات نوین ايراني-اسلامي فراهم آيد. بر همین اساس باید گفت که این پژوهش با هدف بررسي شاخصه­های رنگ و نقش منسوجات هفت قرن اول اسلام و همچنين تحلیل و توصیف شاخصه­های منسوجات ایرانی–اسلامی از منظر عقاید اسلامي انجام گرفته است.

 

رنگ و نقش پارچه­هاي دوره امويان

در اوايل دوره اسلامي، منسوجات با سبك قبطي و ساساني تهيه مي­شد. بر همين اساس امويان نيز در كارهاي هنري خود از شيوه هنري ايرانيان و صنعتگران ايراني بهره مي­بردند و با تاثير گرفتن از كارهاي ايراني، منسوجات خود را تولید می‌نمودند.¹

      به علاوه توليد منسوجات ابريشمي در این دوره اوج گرفت كه در ايجاد كارگاه­هاي ابريشم­بافي اندلس توسط اعراب، تاثير گذاشت. در منسوجات بني­اميه، طرح­هايي مانند شاهيني كه در حال چنگ انداختن به يك غزال است، حيوانات در دوايري به دنبال هم، بر روي پارچه­هاي رنگارنگ اين دوره ديده مي­شود.²    

      لباس خلفاي اموي از حرير، پارچه وشي (ابريشم گل­دار) و ابريشم با رنگ­هاي متنوع و شفاف تهيه مي­شد كه نقش گل يا تزييناتي از تارهاي طلا و نقره در بافت پارچه يا روي آن به كار مي­رفت. امويان بر خلاف خلفای راشدين و سنت پیامبر اسلام، علاقه زيادي به استفاده از منسوجات ابريشمي داشتند، آنها از پارچه­هاي ابريشمي گل­دار، پرنقش و نگار و رنگارنگ استفاده مي­كردند و پارچه‌هاي ابريشمي شوش مورد توجه خلفاي اموي بود. طرح روي اين پارچه­ها شامل صحنه­هاي شكار، جنگ آدم­ها با حيوانات، نقوش تزييني سنتي ايراني همانند شير، تازي، سگ بال­­دار، گراز، بزكوهي، انواع پرندگان و درختان بافته مي‌شد. نقش­هاي ايراني ساده، استوار، معني­دار و داراي رنگ‌های معتدل بودند و رنگ با نقش­تناسب و هماهنگي زیادی داشت.³

     اندک اندک كتيبه يكي از مشخصات بارز در منسوجات زمان خلافت امويان شد، كتيبه نويسي با روش­هاي مختلفي انجام مي­شد و كتيبه­نويسي و حاشيه­اندازي به وسيله سوزن­دوزي بر كناره پارچه­ها را نيز طراز می‌ناميدند. اين كتيبه يا در بافت پارچه بود و يا روي آن دوخته دوزي مي­شدند و اين پارچه خاص خليفه و سلطان بود كه آن را به مناسبت­هاي مختلف هديه مي­دادند. در هر صورت پارچه­هايي كه با اين خصوصيت بافته مي­شدند طراز نام داشتند.⁴ به همين دليل پس از اسلام، توليدات كارگاه‌هاي پارچه­بافي در سرزمين خوزستان به ويژه شهرهاي شوش، شوشتر و جندي­شاپور از نظر تنوع در شيوه بافت به اوج شهرت رسيد و علاوه بركارگاه­هاي موجود، كارگاه­هاي متعدد ديگري جهت بافت پارچه طراز در اين مراكز داير شد.⁵ 

     در دوره اموی رنگ منسوجات نيز بسیار مورد توجه بود؛ امويان پس از پيامبراكرم(ص) رنگ پرچم اسلامی را عوض كردند و پرچم امويان سرخ شد. اما بعدها امويان رنگ سفيد را مجددا مظهر خود قرار دادند. امويان به رنگ سفيد خود را مي­آراستند و به عنوان سفيد جامگان در تاريخ معروف هستند. رنگ سفيد با فرهنگ اسلامي رابطه­اي معنايي دارد و در قرآن و احاديث بارها به آن اشاره و تاكيد شده است. رنگ سفيد در ميان ديگر رنگ­ها در اسلام بسيار سفارش شده است و در پوشش پيامبر و ديگر امامان شیعه نیز اين رنگ جايگاه ويژه­اي داشته است.

     تصوير1، قطعه پارچه داراي نقوش انساني و حيواني متاثر از سبك عربي در اوايل اسلام را نشان می‌دهد. تحت تاثير اسلام و به دلیل منع استفاده از تصویر، نقوش كتيبه­اي و گياهي نمود بيشتري نسبت به نقوش انساني دارند. در بالاي پارچه يك رديف خط كوفي به صورت افقی در كنار نقوش هندسي وجود دارد و از نقوش گياهي هم براي پر كردن فضاي بين ديگر نقوش استفاده شده است. جنس پارچه از پشم و كتان تيره رنگ مي­باشد و نقوش با رنگ متضاد زمينه روي پارچه نقش شده است.⁶                                           

     تصوير2، نيز پارچه ابريشمي مربوط به سده اول و دوم ه مي­باشد كه بهرام گور سوار بر اسب در حال شكار را نشان مي‌دهد. اين تصوير به صورت قرينه نقش شده است و بين آن و اطرافش نقوش گياهي ديده مي­شود. در قسمت پايين تصوير دو حيوان وجود دارد كه فرم بدن گاو را نشان مي­دهد. همه اين نقوش در محيط يك دايره نقش بسته شده­اند و اطراف آن نقوش گياهي به صورت مدور ديده مي­شود. كاربرد نقش هندسي دايره و تركيب ساير نقوش به صورت قرينه و داراي تقارن و تعادل در داخل آن از شاخصه­هاي منسوجات اسلامي مي­باشد.⁷

تصوير1. پشم و كتان، بافت ايران عصر اموي نقوش انساني و حيواني 8	تصوير 2. پارچه ابريشمي، بهرام گور در حال شكار، سدة 1 و 2 ه9

رنگ و نقش پارچه­هاي دوره عباسي

در زمان خلفاي عباسي، كانون مركزي دنياي فرهنگي و سياسي اسلام به سوي شرق يعني از سوريه به عراق منتقل شد و پايتخت به بغداد تغيير مكان داد، جايي كه در قبل از اسلام يكي از بزرگ­ترين پايتخت­هاي ساساني(تيسفون) بود و به همين دليل بود كه هنر ايراني در ديدگاه زيبايي­شناسي عباسيان رخنه كرد. می­توان گفت یکی از قديمي­ترين منسوجات عباسي پرده­هاي پشمي و پنبه­اي است كه برخي از آنها طرح بز كوهي دارند. اين نمونه­ها، تاثير شديد طرح­هاي دوره ساساني را بر روي پارچه­ها نشان مي­دهند.¹⁰ در قرن سوم در بغداد، توليد منسوجات ابريشمي از اهميت ويژه­اي برخوردار بود كه با استفاده از قلاب­دوزي و گل­دوزي­هاي زيبا، تزيين مي­شدند. در خراسان، نيشابور و مرو بهترين پارچه­هاي پنبه­اي و پارچه با تارهاي نخي، توليد مي­شد و در مرو پارچه سياه­رنگ، يعني پارچه مصرفي عباسيان و ابريشمينه‌هاي كتيبه­دار براي عمامه رواج يافته بود.¹¹ 

     مهم­ترين و برجسته­ترين نقوش منسوجات اين دوران، خروس­هايي در ترنج­هاي هشت­گوش است كه در زمينه­اي از واحدهاي هندسي قرار گرفته­اند. منسوجات پرده­اي با نقوش انتزاعي و نخ­هاي طلا توليد شده­اند. شايد نفيس­ترين آنها قلاب‌دوزي­هاي ابريشمي و طلايي بر زمينه پارچه ملحم¹² باشد. اين پارچه­ها، نقوش زيباي حيواناتي مانند شير، طاووس و شيردال را در قاب­بندي­هاي تزييني يا رديف­هايي بر زمينه غير تزييني نشان مي­دهند كه شواهدي بر وجود كارگاه­هاي بافندگي فعال در عراق است.

      در نقوش پارچه­هاي ايران نيز در دوره عباسي استفاده از خط به عنوان عامل تزييني و همچنين به عنوان ابلاغ­كننده پيام مورد نظرخلفا استفاده مي­شد. نقوش كتيبه­اي از نخستين و شاخص­ترين طرح­هايي بودند كه از آغاز دوره اسلامي به روي منسوجات ايران راه يافتند و مهم­ترين تفاوت ميان منسوجات دوره اسلامي با دوره قبل از اسلام را مشخص مي­سازند. همان­گونه که در تصوير3 نشان داده شده است به منظور کتیبه­دوزی، نخست خطوط به صورت بسيار ابتدايي بر روي پارچه­هاي ساده و با تكنيك چاپ ايجاد مي­شد، سپس آن خطوط را با تكنيك سوزن­دوزي اجرا مي­كردند كه معمولا پارچه زمينه از جنس پنبه و كتان و نخ سوزن دوزي از جنس ابريشم بود. اين كتيبه­ها فضای كمي را در پارچه به خود اختصاص مي‌دادند.¹³

 

تصوير3.  قطعه پارچه ملحم با كتيبه ابريشمي، سال توليد 266 ه، نيشابور14

 

       به كار بردن نقوش حيواني براي تزيين، در هنر مردم ايران مرسوم بود و در ايجاد هنر تزييني خاص عباسيان نيز اثر گذاشت. طرح­هايي مانند شيران جنگجو، اسب­هاي بال‌دار و نظير آن، گسترش يافتند ولي ديگر مفهوم نمادين آن در نظر نبود و به آرايه­هاي تزييني مبدل شدند. بيشتر منسوجات اين دوره، داراي اشكال انسان و جانوران بوده و از پشم بافته شده­اند.

     رنگ در دوره عباسي تحولات ویژه خود را داشت و با محوريت جريانات سياسي اعتقادي آن زمان تغييرات خاصي را داشت. عباسيان بر خلاف امويان رنگ سياه را سمبل خود قرار دادند. عباسيان همچنان شعار و رنگ سياه را تا زمان مأمون حفظ كردند و به همين جهت آنان را (سياه­پوشان) مي­ناميدند. اما به محض آنكه حضرت امام علي­بن­موس­الرضا(ع) از جانب خليفه به عنوان وليعهد تعيين گرديد، رنگ سبز جانشين سياه شد. زيرا كه سبز نمادي از پيامبر شده بود و در روايات اسلامي در بيشتر مواقع استفاده از پوشش سياه نهي شده است.

     در واقع می‌توان گفت که رنگ سياه در اسلام و عرفان اسلامي معنايي دوگانه دارد. در برخی احاديث استفاده از این رنگ در پوشش توصيه نمي­شود، اما در عرفان اسلامي نشانه و معناي نمادين تعالي است. به دستور اسلام، استفاده از رنگ­هاي زنده، به ويژه رنگ­هاي قرمز، آبي، بنفش و سبز در ميان زنان بسيار مرسوم بود. لازم به ذکر است که رنگ قرمز را بيشتر، زنان جوان استفاده مي­كردند و این در حالي بود كه زنان بيوه و پير، معمولا رنگ سفيد را به كار مي­بردند.

     در دوره عباسي استفاده از برخی رنگ­ها مختص خليفه، خانواده وي، اشراف و كاركنان دارالخلافه بود. همچنین البسه مجلل و نفیس، پرچم­هاي دارالحکومه، پوشش قاب­ها و جلدها به رنگ سياه بود و رجال دولت و بزرگان، براي حضور در مجالس بزم، ملزم به پوشیدن لباس مخصوصی بودند كه آن را جامه بزم مي­ناميدند و از پارچه­هايی به رنگ‌هاي زرد، سرخ و سبز تهيه مي­شد.¹⁵    

        به منظور تقرب بیشتر ذهن با فرهنگ و سبک پارچه‌های دوران عباسی تلاش شده است تا تصاویری از برخی نمونه‎های بجا مانده از این دوره در ادامه ارایه شود تا مفاهیم بیان شده ملموس‌تر گردند.

     تصوير4 حالتی از سه سواركار شاهين بر دست را نشان مي­دهد که نشانه‌ای از قدرت و سرعت سواركار بوده است. همچنین سواركاران كلاهي كه متاثر از سرپوش دوره ساساني بر سر دارند و در پايين نقش آنان  بزهايي زرد رنگی به تصویر کشیده شده‌اند كه در حال فرار هستند. سایر نقوش انسانی و حيواني نیز  به رنگ قهوه­اي بوده و زمينه پارچه به رنگ كرم است. تصویر اين قطعه پارچه تاكيدي بر صحنه شكار دارد.¹⁶

     تصوير5، پارچه­اي از قرن دوم و سوم ه است كه داراي نقوش حيواني مي­باشد. اين نقش، دو شير رو به روي هم  به رنگ آبي تيره يا سرمه­اي در زمینه‌ای کرم را نشان مي‌دهد كه متاثر از دوران ساساني درون دايره­اي قرار گرفته­اند. در تمام دوره­هاي اسلامي براي نشان دادن قدرت و عظمت حکومت از نقش شير به شكل­هاي مختلف استفاده مي­كردند. قسمت بالا و پايين دايره داراي نقوش گياهي بوده و خطوطي كه به صورت دورگيري اطراف نقوش ديده مي­شود به رنگ سفيد مي‌باشد.¹⁷

 

تصوير 4. پارچه سده­هاي 2 و 3 ه، ايران شرقي18	تصوير5. ابريشم، بافت ايران در عصر عباسي19

 

رنگ و نقش پارچه­هاي دوره ساماني

هنر ساماني بر پایه هنر ایران باستان، تحول ویژه­ای را در هنري ايران بوجود آورد به همین جهت هنر این دوره، در تاريخ هنر اسلامي ايران، از جایگاه خاصی برخوردار است و به عنوان نقطه عطف موثری بر دوران‌های غزنوي و سلجوقي به شمار مي‌رود. همچنین سامانیان مشوق قدرتمندي در زمينه شكوفايي علم و هنر بودند و کارهای بزرگی را در این زمینه انجام دادند و در این میان، هنر پارچه­بافي بسیار مورد توجه بود و پيشرفت چشمگيري داشت و كارگاه­هاي مهم پارچه­بافی درخراسان و به ويژه  شهر نيشابور فعالیت زیادی داشته­اند.²⁰                                                                                          

     از نيشابور که بزرگ­ترين شهر خراسان آن زمان بود، جامه­هاي ابريشم و كرباس­هاي نازك و لطيف تولید شده و انواع پارچه سفيد برای تولید انواع البسه از قبیل عمامه، مقنعه، جامه­هاي نخي و ابريشمي مرغوب و پارچه­هاي كلفت و نازك توليد و صادر مي­شد.²¹

      از ویژگی­های منحصربفرد طراحی پارچه در این دوران، کاربرد عنصر قرينه در نقوش، حضور پررنگ­تر نقوش هندسي و گياهي و سپس نقوش جانوري و انساني و استفاده از نقش گياهي اسليمي بود. به علاوه عنصر درخت زندگي به عنوان یک سمبل ایرانی در تركيب با نقوش حيواني، تقابل نقوش حيواني، ترسيم نقوش حيواني و انساني از رو به رو، استفاده از خط كوفي، اهميت به حاشيه پارچه و همچنين تاثير و تداوم پارچه­بافي دوران ساساني از دیگر شاخصه‌های طراحی پارچه در تمدن سامانی است.²² 

     با بررسي پوشاك اين عصر مي­توان به رنگ­هاي پركاربرد در پارچه­هاي آنان پي برد، افراد ارتش ساماني به تبعيت از عباسيان از رنگ سياه در منسوجات خود استفاده مي­كردند؛ لباس­هايي به رنگ­هاي سياه و سرخ و امرا قباهايي به رنگ سرخ و سبز و سفيد و جامه­هايي به رنگ زرد ارغواني به تن مي­كردند. نيم­تنه­اي مي­پوشيدند كه به رنگ­هاي شرابي، كبود و آبي فيروزه­اي بود. همچنين بدنه مي­پوشيدند كه به رنگ سرخ، زرد، كبود، آبي آسماني، سياه و يا سفيد بود و كلاه هايي به رنگ سياه به سر مي‌گذاشتند. رنگ­هاي زرد،­ آبي، قهوه­اي و سفيد از جمله رنگ­هاي مشاهده شده در منسوجات دوره ساماني مي­باشد.²³

     شناسايي دقيق پارچه­هاي خراسان در اين دوره به واسطه گروهي از پارچه­هاي كتيبه­دار ميسر شده است. يكي از آن­ها يك طراز بافت نيشابور و سه قطعه ديگر بافت مرو است و گروه ديگر قطعات پارچه­اي نقش­دار و كتيبه­دار است که همه تاريخ بافت سده سوم ه بر خود دارند. يكي از مهم­ترين اين پارچه­ها كه در موزه لوور نگهداري مي­شود، پارچه ابريشم با نقش فيل است كه كليد و سند مهمي براي نشان دادن تداوم شيوه اصيل ساساني در خراسان است. همچنین از قديمي‌ترين قطعه پارچه حريري می­باشد که در دوره اسلامي در ايران سال 346 ه براي حاكم خراسان بافته شده و در كليساي سن ژوست  در شهر پادوكاله به دست آمده است. همان­طور که در تصویر6 مشاهده می­شود، پارچه مزبور از دو قطعه نامساوي با زمينه قرمز رنگ تشكيل شده است. طرح پارچه عبارت است از تصوير فیل‌ها رو در رو كه حاشيه­اي از حروف كوفي و رديفي از اشتران بلخي در آن نقش بسته است. رديف شتران بايستي براي بازنمايي حركت بوده باشد، ولي نقش­پردازي آنها به قدري لطيف و نرم است كه نسبت به فیل‌ها منقوش و درشت زمينه، ايستايي كمتري دارند، اما نقش چهارم كه عبارت از نقش يك شيردال است كه در قسمت زير بدن فيل و در ميان پاهاي او قرار گرفته، شيوه­اي متفاوت و سنتي غربي است، بين پاهاي عقب و جلوي آنها دو خروس قرار دارد، كه البته در منابع مختلف از اسامي طاووس و اژده­ها نيز براي اين نقش استفاده شده است. رديف شترها در حاشيه و نقش خروس در هر گوشه می­باشد. نقش طاووس (خروس) در يكي از زواياي مدور و حاشيه­اي از نقوش قلب و نوارهاي درازي كه از گردن شتران آويزان شده، که می­توان بیان نمود که اين نقش­مايه تداوم نقش­مايه­هاي پارچه­هاي ساساني را نشان می­دهد. همچنین كل شيوه تداوم شيوه­هاي فلزكاري است كه بر طرح­هاي پارچه­هاي ساساني سايه افكنده است و  امكان دارد تاثير گرفته از چين باشد. 

     تصوير7، قطعه پارچه ديگري كه از اين دوران در موزه لوور موجود است، قطعه فرشينه ابريشمي  می باشد که حفريات نزديك اصفهان به دست آمده و به رنگ­هاي آبي، سبز، سفيد و قرمز مي­باشد. ويژگي­هاي اين فرشينه گوياي آن است كه اين دو پارچه(پارچه ابريشمي با نقش فيل لوور و فرشينه ابريشمي) شبيه به يكديگرند و بايد در يك منطقه و در يك دوره بافته شده باشند. نقش­مايه این فرشینه سفينكس سفيدي است که اين نقش­مايه چهار بار تكرار شده است و رو به روي هم قرار گرفته­اند و بدون بال هستند كه بدن آن به شكل شير و سرش به صورت شاهزاده خانم است. بدن اين موجود داراي خميدگي و تاب است و مار بزرگ قرمزي دور بدن سفينكس چنبر زده است. حالت مارپيچي و چنبره زدن ماري كه به دور بدن سفينكس فرشينه است، قابل مقايسه با قوس سر شيردال­هاي پارچه ابريشمي لوور است، كه اين عنصر بيش از عناصر ديگر اين پارچه ابريشمي، مديون هنر و تمدن شرق آسيا است.²⁴

      با بررسی نقوش مورد استفاده در تصوير8، نقوش ستاره هشت­پر، نقوش گياهي و هندسي منسوجات دوره ساساني در راستاي فلسفه و جهان­بيني اسلامي، ساده و تجريدي شده و شبكه هندسي يكپارچه­اي را به صورت مستقل به وجود آورده است. نقوش هندسي چهار پر، با هاشورهاي خطي و گل تزيين شده­اند و در ميان نقش ستاره­هاي هشت­پر، همچنان از نقش خروس، گل و قلب رايج در تمدن ساساني استفاده گرديده و پارچه به رنگ سبز، زرد و آبي نيلي است.²⁵         

تصوير6. پارچه ابريشمي از سن خوزه نزديك كان، ايران، موزه لوور پاريس26	تصوير7. فرشينه ابريشمي، شرق ايران، سده 4، موزه لوور پاريس 27

           

تصوير8. قطعه پارچه ابريشمي با طرح ستاره و نقوش هندسي، قرن 3 يا 4 ه28

 

 رنگ و نقش پارچه­هاي دوره آل­بويه

 دوران آل­بويه نقش به سزايي در شكل­گيري هنر اسلامي داشته است و پيشرفت­هاي مختلف در دوران آل­بويه، صنعت نساجي اين دوره را متحول نمود. پارچه­هاي بافته شده در اين دوره، اغلب داراي تاريخ هستند و طراحي پارچه­هاي اين دوره، علاوه بر اين­كه ادامه نقوش ساساني را نشان مي­دهد، برخي اشكال ديگر با ظرافت به آن­ها اضافه شده است و بافندگان ويژگي­هاي هنر ساساني را در قالبي نو و موافق با اصول اسلامي بر روي پارچه‌ها نقش مي­زدند. بر اساس موضوعات مختلفي كه روي پارچه­هاي بويهي نقش بسته شده است مي­توان بيان نمود كه نقوش نشان­دهنده قوه تصور، مهارت هنرمندان و بافنده­هاي اين دوره می­باشد و همچنین علاوه بر زيبايي، بيان­كننده انديشه اصلي هنرمند است.

     بويهيان در سده چهارم ه طرازبافی را تكميل كرده و بافت پارچه­هاي ابريشمي و پنبه­اي را ترویج كردند. مهم­ترين مراكز توليد پارچه­هاي ابريشمي در دوره آل­بويه عبارت بود از: شهرهاي شوش، شوشتر، فارس، ري و يزد. همچنين توجه ویژه آل­بویه به نساجی باعث شد تا طبرستان بزرگ­ترين مركز پرورش كرم ابريشم شود و در شهر ري صنايع پارچه­بافي و سفالگري رونق دوچندان بگیرد وپارچه منير که کار دست هنرمندان این دیار بود و گاه با نقش راه­راه ظاهری زیبا می‌گرفت شهرت بسیاری پیدا نماید. در فسا ممتازترين پارچه ابريشمي زربفت ايران به نام ((وشي)) بافته مي­شد و علاوه بر آن قالي­هاي گران­بها نیز براي خليفه يا براي تجارت مي­بافتند. در پارچه‌های دوران آل­بويه معمولا بافت­هاي ساده، جناغي و همچنين پارچه­هاي ابريشمي معروف به لمپاس که دارای گل برجسته بودند بافته مي­شد.²⁹

     با توجه به كاربرد منسوجات و محل استفاده از آن‌ها در لباس ، نقوش گاهي به صورت ريز و گاهي درشت در كنار هم قرار می‌گرفتندو طرح‌ها عموما دارای قاب­هاي مدور، لوزی و بعضا مربع بودند كه در حقیقت دنباله روی سنت تركيب­بندي ساساني است. در منسوجات آل­بويه نسبت به دوران ساساني، فضاي خالی كمتري در سطح پارچه ديده مي­شود و در برخي از نمونه­هاي اين دوران تك­نقش­هاي مجزا نيز بافته می‌شد كه درون قاب يا به تنهايي در سطح پارچه جای می‌گرفتند. از لحاظ پيچيدگي طراحي نیزبايد گفت که نقوش آل­بویه حد فاصل نقوش ساساني و سلجوقي است و عموما فضاهاي خالي آن با نقوش تزييني گياهي پر شده­اند.³⁰

     از ديگر نكات مهم در اين دوران، طراحي در حد فاصل قاب­هاي مدور است كه به نوعي مي­توان از آنها به عنوان طرح مكمل ياد نمود و معمولا طرح آن­ها عبارت از چهار جفت يا تك پرنده يا حيوان بود كه به دور يك نقطه مركزي چيده شده­اند و تزيينات برگ نخلي آنها را از هم جدا نموده و فضا را پر كرده است. تداوم سنت تقارن مركزي در درون مداليون­ها در زمره مهم­ترين تركيب­بندي­ها در اين دوره است و تقارن مركزي در دو راستا از جمله ابداعات اين دوره مي­باشد.³¹

     رنگ­هاي كاربردي اين دوره، اغلب رنگ­هاي سيرند و در بافت‌ها معمولا از دو رنگ تيره و روشن استفاده شده است. به علاوه بيشتر رنگ‎های سفيد، نخودي و قهوه­اي كمرنگ در منسوجات به كار رفته است. عموما نقوش روي پارچه­ها با رنگ‌هاي روشن نمایان مي­شدند و دورگيري­ها با رنگ­هاي تيره­تر از زمينه تصوير انجام می‌شد.³²

     در طرح­هاي منسوجات ابريشمي آل­بويه، از رنگ براي مشخص كردن خطوط طرح‌ها كه منظور اصلي هنرمند است به كار مي­رود. طرح اين پارچه­ها بيشتر جنبه ترسيمي دارد و به اين سبب است كه ارزش حقيقي آنها پس از دقت از نزديك آشكار مي­شود، البته به اين معنا نيست كه نقش پارچه­ها از دور ارزشي ندارد زيرا خاصيت هنر ايراني اين است كه در هر فاصله­اي داراي اعتبار خاصي است، يعني از دور هر يك از اين نقش­ها، تضاد دو طرح مختلف يك رنگ را نشان مي­دهند و هرچه نگاه به آنها نزديك­تر شود، جزئيات طرح بيشتر آشكار مي­شود تا آنجا كه زيبايي خطوط منحني برگ­ها جلوه مي­كند. از اين شاخصه كه طرح پارچه به راحتي قابل فهم نباشد و با دقت در آن نقوش نمايان شوند مي­توان در طراحي منسوجات تمدن نوين استفاده كرد. ³³  با بررسي­هاي انجام شده منسوجات اين دوران را مي­توان به نقوش زير تقسيم نمود:

     نقوش كتيبه­اي: با روي كار آمدن سلسله ايراني تبار آل­بويه طراز، از جايگاه ویژه‌ای برخودار شد تا آن­جا كه به عنوان نشان مخصوص حكومتي استفاده می‌شد و به همین دلیل طراز­بافي در رديف مشاغل مهم رسمي و دولتي قرار گرفت. به علاوه در این دوران خطوط كوفي ايراني که ویژگی منحصر بفردش استفاده از حروف عمودي كشيده است رايج شد. در ابتدای دوران عباسی، خطوط كتيبه­ها معمولا در يك سطر جاي داده مي­شدند و رفته رفته دو سطري شدن كتيبه­ها فضای بیشتری را برای بافنده ايجاد كرد تا خلاقیت و هنر خود را بیش از پیش نمایان نماید(تصوير9).

 

تصوير 9. قطعه پارچه ابريشمي اريب بافت، متعلق به بهاءالدوله، قرن 5 ه، آل بويه 34

 

     نقوش حيواني: در تصوير 10، نقوش حيواني با نقش سيمرغ و طاووس با ظاهري عظيم­الجثه و بال­هاي قوي و پنجه­هاي قدرتمند، به صورت متقابل و متقارن در دو طرف درخت زندگي نقش گرديده­اند و گاو بزرگي را به چنگال گرفته است. همان­طور كه مشاهده مي­شود دم سيمرغ _ طاووس پهن و گرد، حاشيه دم­ها با نقوش گياهي گل­دار به شيوه ساساني و ميان آن­ها با نقوش شطرنجي نقش گرديده است. انحناي دم­ها، داراي طرح راه­راه كه يك در ميان، ساده و داراي نقش قلب­هاي متصل به هم و متوالي است. با توجه به نماد سيمرغ و طاووس كه نمادي براي نشان دادن مرگ است و بزرگي نقوش كه نشان دهنده قدرت و عظمت مرگ است، اين نقش در تدفين كاربرد داشته است ³⁵.

 

تصوير10. قطعه پارچه ابريشمي با نقش سيمرغ – طاووس، قرن 4 ه ، آل بويه36

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

     نقوش انساني : در تصاویر پارچه­های به جا مانده از دوره آل­بویه و همان طور که درتصوير11مشاهده می­شود، نقوش انساني كه مختص به طبقه حاكم بوده، تغيير كرده و از حالت انفرادي و اختصاصي دوره هاي گذشته خارج شده است و جاي خود را به نقوش انساني در فضايي با مضمون عرفاني و معنوي داده است. نقوش اين پارچه به صورت طرحي از دو جوان شبيه به يكديگر در حالت نشسته و با حالتي غرق در تفكر با سرهاي خميده و بي­آنكه به نقطه معيني نگاه كنند در عالم خيال غوطه ور و در دو طرف درخت سروي به صورت متقارن و متعادل، مقابل چشمه كيهاني درون ترنج باستاني دوره ساساني نقش شده­اند. با توجه به حالت نقوش مي­توان بيان نمود كه يكي از انسان­ها مظهر توجه به عالم باقي و جاودان و ديگري تمثيلي از رويكرد به عالم فاني بوده است. در اطراف نقوش انساني زبان عربي به صورت نقوش كتيبه­اي نقش شده است كه نشان­دهنده سبك آل­بويه مي­باشد، زيرا اين حاكمان آل­بويه بودند كه بيشتر از زبان عربي حمايت مي­كردند و درك بهتري هم از زبان عربي داشتند. به طور كلي در طراحي نقوش اين پارچه، هنرمند سعي در نماياندن فضاي يك رخداد معنوي را داشته است و كاربرد رنگ آبي لاجوردي و طلايي براي ايجاد فضاي معنوي، مفاهيم و رموز عرفاني بوده و اشاره­اي به عالم نور و عرفان داشته است و بر اساس متن کتیبه پيامش تأكيد بر مرگ حتمي براي هر انسان است. همچنين با توجه به شيعه بودن آل­بويه طراحی نقوش این پارچه بر اساس اعتقادات فلسفي و مذهبي همراه با زيباشناسي اسلامي صورت گرفته است و مي­تواند در طراحي پارچه به عنوان ركني جهت توليد پارچه تمدن نوین اسلامي استفاده گردد.³⁷    

                                            

تصوير11. قطعه پارچه ابريشمي با بافت مركب، قرن 5 ه، اواخر آل بويه و اوايل سلجوقي38

 

     نقوش هندسي: تصوير12، نقش ستاره هشت­پر به صورت دو تكه ترسيم شده است كه ستاره هشت­پر بيروني با زواياي تند و تيز بوده و از مماس آنها، نقوش به صورت ستاره چهارپر با زواياي باز پديد آمده است. فضاي داخلي ستاره­ها با نقوش گياهي پر شده است. استفاده از اعداد خاص مانند40،12،8،7،5،4، براي ايجاد اشكال مختلف مانند ستاره هشت پر و چهار پر با الهام­گيري از مفاهيم عميق شيعي يكي از مهم­ترين شاخصه­هاي طراحي پارچه تمدن ايراني – اسلامي مي­باشد.

      نقوش گياهي: تصوير13، نشان دهنده نقشی مرکب از تمدن آل­بویه است که با استفاده از دوایر کوچک و بزرگ شکل گرفته است. در دايره بزرگ مركزي نقوش گياهي به صورت چرخان تكرار شده است و دایره‌های كوچك بر محیط دايره بزرگ مركزي مماس شده­اند و درون آنها، علاوه برنقش بز و هلال­هاي ماه به صورت يك در ميان، نقوش گياهي ظريفي در بالاي نقوش حيواني ترسيم شده است. از ویژگی­های نقوش این پارچه ريتم، تكرار، تقارن و تأكيد بر نقطه مركزي می باشد. تاكيد بر نقطه مركزي ، مي­تواند نمادي از توجه به وحدت باشد. در هنرهاي اسلامي كعبه مركز عالم امكان و مركز توحيد است. همچنین اين طرح داراي محور و مركز تقارن بوده و شاید بافنده سعي نموده است چرخش اجرام آسماني را نشان دهد.  

تصوير12. قطعه پارچه ابريشمي با طرح ستاره و نقوش گياهي، قرن 4 تا 5 ه، آل بويه39	تصوير13. قطعه پارچه ابريشمي با نقش بز و هلال ماه، قرن 4 ه، آل بويه40

                                                                                                                                                                                                                                                                                                               رنگ و نقش پارچه­هاي دوره سلجوقي 

 با ظهور حكومت سلجوقيان، كارگاه­هاي بافندگي منسوجات ايران، شام و انطاكيه⁴¹ در انحصار حكومت سلجوقيان قرار گرفت. توسعه پارچه­بافي در اين دوره، مديون پيشقدمي سلسله آل­بويه بود. در اكثر شهرهاي ايران در دوره سلجوقي انواع پارچه تهيه مي­شد. علاوه بر خوزستان، خراسان، طبرستان،گرگان، آذربايجان و فارس نيز در اين زمان از ايالات مهم ايران محسوب مي­شدند كه در اكثر اين مناطق پارچه­بافي رونق فراوان داشت. ايران در عصر سلجوقيان مهم­ترين صادركننده منسوجات به كشورهاي مديترانه بوده است.⁴²

       از دوره سلجوقي بيش از پنجاه قطعه پارچه به جا مانده است كه كيفيت بافت، طرح­هاي منحصر و مهارت بافندگان دوره سلجوقي را به خوبي نشان مي­دهد و موضوع طرح پارچه­ها بسيار متنوع بود، زيرا پادشاهان سلجوقي اعتقاد داشتند كه هنر از متعلقات سلطنت و خدمتگذار دين است. در اين دوره، ابريشم از مهم­ترين مواد پارچه­بافي بود و پارچه­هاي زربف ديبا، مخمل و... نيز به كار برده مي­شدند. شيوه­هاي پارچه­بافي دوره سلجوقي بسيار غني بوده و توسعه صنعت نساجي در اين دوره تا آنجا رسيد كه بافندگان قادر بودند ظريف­ترين نقوش را با مهارت و ظرافت بر روي پارچه­ها ببافند و هنوز روي برخي از آن­ها اصول دوره­هاي پيشين ديده مي­شود. از بافت­هاي معمول در اين دوره بافت شطرنجي يك در ميان و دولا و پارچه­هاي دو رو اطلسي در كمال مهارت، رايج بود. همچنين ويژگي­هاي خاص بافته­هاي سلجوقي اين است كه بافندگان صحنه­هاي شاعرانه و مناظر طبيعي را از روي نقاشي معاصر خود تقليد مي­كردند و آن را روي پارچه­ها به تصوير مي­كشيدند. پارچه­هاي اطلس و حرير كه رنگشان با تغيير نور، تغيير مي­كرد از پارچه­هاي مرسوم در اين زمان بودند.⁴³ 

     با پيشرفت صنعت بافندگي در دوره سلجوقي و كاربرد دستگاه­هاي مختلف بافندگي، بافت­ساتن­مركب و كاربرد الياف فلزي با كيفيت بالا كه از درخشندگي زيادي برخوردار بوده، رايج شده و جلوه خاصي به منسوجات اين دوره  داده است. دقت در طراحي، محكمي بافت، نازكي و سبكي وزن پارچه از ديگر ويژگي­هاي پارچه­هاي اين دوره است.⁴⁴ همچنين پارچه‌هاي سفت­تاب و شل­تاب كه باعث تكامل بافت جناغي پارچه­ها شد و رگه­هاي اريب را بر پارچه­ها نمايان ساخت، در اين دوره رايج گرديد. در دوران شكوفايي سلجوقي طرح­ها داراي خطوط پيچ و خم­دار و يا شكسته بودند و حتي پارچه‌هاي با بافت مورب طرفداران بيشتري داشتند. استفاده از زمينه و متن برگ­دار پراكنده براي تزيين كل سطح پارچه، در كنار ديگر عناصر تصويري مانند حيوانات اسطوره­اي و پيكره­هاي درون قاب­بندي­هاي تزييني و لوزي از خصوصيات منسوجات سلجوقي مي‌باشند.⁴⁵

     در دوره سلجوقي منسوجات به لحاظ نقش و رنگ پيشرفت چشمگيري داشتند كه از هنر كاشيكاري اين دوره الهام گرفته است. در اين دوران برخي از پارچه­ها را در قطع دراز طراحي مي­كردند و به عنوان پوشش تابوت و يا مقبره به كار مي­گرفتند. اين پارچه­ها مضموني راجع به مرگ دارند و عموما خط نوشته­ها با مضمون طلب بخشش از خداوند و اشاره به نابودي و نيستي اين دنيا كار شده­اند و داراي خط نگاره و ادعيه قرآني و نمونه­هاي ديگر داراي اشكال مدور يا هندسي با طرح جانوران رو به روي هم يا پشت به پشت و اسليمي­هاي چرخان پرشده هستند. اين نمونه پارچه­هاي دوره سلجوقي كه تماما از نيستي و مرگ بر روي پارچه­ها بافته شده، كاربردي براي روپوش قبر و يا تدفين داشته­اند. به دليل مسلمان بودن مردمان اين دوره و تاكيدي كه اسلام به فناي دنيا و زندگي اخروي دارد، اهميت اين باور و اعتقاد بر روي پارچه­هاي تدفيني آن­ها آشكار مي­شود كه طراحان پارچه­هاي آن دوران بسيار زيبا و دلنشين توانستند اين اعتقادات را بر روي منسوجات نقش ببندند.

      بسياري از پارچه­هاي اين دوره از ابريشم دو پودي بوده و با خط كوفي نقش­دار شده­اند. پارچه­هاي ابريشمي سلجوقيان داراي تزييناتي متراكم و پر از نقوش ريز مي‌باشند كه در وسط هر دايره نقش يك يا دو حيوان باستاني به كار رفته است و اشكال گياهي به صورت محوري در مدار مركزي عمل مي­كنند و كتيبه در تركيب نقوش پارچه­ها سهمي عمده داشت و اين بازتابي از تاثير پارچه­هاي طراز بود. در دوره سلجوقي هنرمندان ساقه­هاي حروف را طولاني كرده و به آن­ها شكل گياهان، حيوانات، پرندگان يا بدن و صورت انساني داده‌اند و مي­تواند به عنوان شاخصه منسوجات اسلامي در طراحي منسوجات امروزي كاربرد داشته باشد.⁴⁶  

    از ابداعات دوره سلجوقي، به تصوير كشيدن نقش پرنده با راستاي عمودي و تعادل ناپايدار است. در اين دوران غلبه استفاده از شكل پرنده به جاي تصوير حيوانات اساطيري را شاهد هستيم. نگاره­هاي ابريشمي سلجوقي شامل شمسه­هاي درشت هستند و درونشان تصاوير پرندگان بزرگي قرار دارد كه برخي با خطوط كوفي تزيين يافته­اند. تقارن مركزي مداليون­هاي حاوي پرنده و مداليون در برگيرنده يك پرنده در نماي سه رخ يا رو به رو، از ابداعات اين دوران است. همچنين تركيب­بندي داراي ريتم دوگانه و توجه به فضاي خالي از پيشرفت­هاي اين عصر بوده است.⁴⁷

   از شاخصه­هاي ديگر منسوجات دوره سلجوقي، رنگ پارچه­ها مي­باشد. در اين دوره، پارچه­ها از نظر رنگ، تنوع زيادي دارند و كاربرد رنگ­هاي درخشان و با طراوت گوياي مهارت رنگرزان اين دوره بوده است. بافنده دوره سلجوقي تضاد ساده سير و روشن­ها را به خوبي تشخيص مي­داد و معمولا فقط دو رنگ، آبي كمرنگ يا سرمه­اي، سياه يا سبز برروي زمينه­اي به رنگ سفيد يا سرخ را ترجيح مي­داد. در اين دوران رنگ­هاي آبي آسماني يا فيروزه­اي براق و رنگ سبز (زيتوني) و رنگ­هاي نخودي، طلايي و ارغواني تند(زرشكي يا عنابي) هم­چنان در پارچه­ها جلوه­گر بود و رنگ­هاي سرمه­اي و سفيد در منسوجات اين دوره بسيار كاربرد داشته است، رنگ سفيد از دوره امويان (به جز عباسيان) تا اين دوره تداوم داشته و يكي از رنگ­هاي پركاربرد در پارچه­هاي دوره سلجوقي است. استفاده از رنگ سفيد به دليل اهميتي كه در اسلام داشت و تاكيدي كه پيامبر داشتند، در دوره­هاي مختلف به كرات مشاهده مي­شود.⁴⁸ 

    نقوش كتيبه­اي: درتصوير14، بافنده از بافت مركب در طراحي اين پارچه استفاده كرده است و نقوش به صورت افقي طراحي شده­اند. پارچه داراي دو رديف كتيبه كوفي مي­باشد كه با نقش گره به شيوه بسيار استادانه تزيين شده است و هر رديف كتيبه داراي حاشيه­اي از گل ساده چهارپر و طرح تزييني زنجيره­اي و در ميان هر دو رديف كتيبه، خطوط نازك به صورت موازي قرار گرفته است. حروف كشيده مانند الف­ها به گونه­اي شعله­آسا به سوي عالم بالا و آسمان تمايل دارند و آن­چنان پيچيده و در هم تنيده شده­اند كه تداعي­كننده هاله­اي از روشنايي و نور مي­باشند. استفاده از رنگ روشن در خطوط كتيبه با زمينه آبي نيلي كه فضاي عرفاني را مضاعف نموده، نشان از غلبه نور بر ظلمت است و از شاخصه­هاي منسوجات اسلامي مي­باشد.

     در اين دوره، نقوش كتيبه­اي به صورت نقوش تزييني و پركار تبديل شده­اند، از حالت ساده و جزيي كه در دوره­هاي گذشته بود، خارج شده­اند و پارچه­ها تنها جنبه زيبايي دارند و كتيبه­ها ناخوانا هستند.⁴⁹

تصوير14. قطعه پارچه ابريشمي با بافت مركب، قرن 5 يا 6 ه، احتمالا سلجوقي50

      نقوش حيواني: بر اساس بررسي بافت­هاي پركاربرد در اين دوره و سطح پارچه كه صاف  و براق­  به نظر مي­رسد، در تصوير 15، پارچه داراي بافت ساتن است.  نقوش حيواني به كار برده شده در اين پارچه، خرگوش و حيواني شبيه به گرگ مي­باشد كه درون ترنج هشت ضلعي به صورت مزدوج و رو به روي هم، در ميان نقوش گياهي بسيارظريف نقش گرديده­اند. زمينه پارچه به رنگ آبي روشن و سطح آن پوشيده از نقوش گياهي به رنگ سفيد مي­باشد. اطراف نقوش گياهي و حيواني، كتيبه كوفي به صورت هشت ضلعي و به رنگ آبي نيلي طراحي شده است و زمينه هشت ضلعي به رنگ قهوه­اي مي­باشد. تصوير نمودن حيوانات در زمينه قهوه­اي هشت ضلعي با توجه به متن كتيبه(همانا به خوبي مي­دانم اگرچه شب تاريك است ولي بهشت در بيرون لبه مرزي آن است)، شايد اشاره­اي به سختي­ها و مشكلات در دنياي محدود و فاني زميني است و فضاي خارج از محدوده هشت ضلعي با نقوش گياهي سفيد در زمينه آبي نمادي از معنويت و ابديت، آرامش و وعده بهشت جاودان، را تداعي مي­كند. همچنين براساس نقوش حيواني طراحي شده در اين پارچه، اين نتيجه به دست مي­آيد كه نقوش حيوانات طبيعي كه در اوايل اسلام به صورت خشك و رسمي نقش مي­شده­اند، در اين دوره جاي خود را به حيوانات طبيعي با حالاتي جاندار و سرزنده در حال حركت داده­اند و شايد اين موضوع نشان­دهنده تاثير اسلام و عرفان در افكار هنرمند بافنده اين دوره بوده است. 

تصوير15. قطعه پارچه ساتن با نقش خرگوش و گرگ، نيمه دوم قرن 6 ه51

      

      نقوش انساني : در تصوير 17، نقوش انساني بر خلاف دوره­هاي گذشته به صورت تمام­رخ طراحي شده است كه از نوآوري­هاي دوره سلجوقي مي­باشد. نقوش طراحي شده در اين پارچه، سواركاري را نشان مي­دهد كه عمامه­اي عربي بر سر دارد و لباسش با نقوش هندسي تزيين شده است. همچنين اطراف آن به وسيله كتيبه كوفي كه با نقوش گياهي تزيين شده، به صورت دايره احاطه شده است. نقوش هندسي به كار برده شده روي لباس سواركار، استفاده ازعمامه عربي و كتيبه كوفي با تزيينات نقوش گياهي، پارچه را به يك طرح كاملا اسلامي تبديل نموده است.                                                                                                                                                                                                                                                            

     نقوش هندسي: در طراحي اين پارچه از نقوش هندسي مختلفي مانند لوزي، مستطيل و بيضي استفاده شده است. در تصوير 18، نقوش مستطيل و بيضي در مركز، تركيب و تداخل يافته  و در داخل نقوش هندسي نقوش زيادي همچون نقوش كتيبه­اي، حيواني و پرنده به صورت ساكن و در حال حركت نقش گرديده است. تركيب زيبا و چشم­نواز نقوش هندسي، كتيبه­اي و حيواني مي­تواند مبناي شاخصه­هاي منسوجات تمدن نوين اسلامي باشد.                                        

تصوير17. قطعه پارچه ابريشمي دو رو با طرح سواركار شاهين بر دست، قرن 5 تا 7 ه52	تصوير18. قطعه پارچه ابريشمي با طرح و نقش هندسي،  قرن 5 و 6 ه53

      نقوش گياهي: با توجه به اهميتي كه نقوش گياهي در اين دوره داشته و بر اساس نقوش مشاهده شده در تصوير 19، نقوش گياهي پيچكي سراسر پارچه را به طور يكسان پوشانده و نقوش حيواني كه نقش عقاب دوسر مي­باشد، به شكل ساده و با جزئيات كمترنقش شده است و عظمت نقش عقاب پارچه­هاي گذشته را ندارد كه شايد دليل آن مذهب سني حاكم در آن دوران بوده است. نقوش حيواني به صورت رديفي و چنان ساده نقش شده­اند كه نقوش گياهي قوي­تر به نظر مي­رسند. همچنين مي­توان بيان نمود بافنده براي ايجاد فضاي معنوي و عرفاني زمينه پارچه را به رنگ آبي و نقوش را سفيد طراحي كرده است. 

 

تصوير19. قطعه پارچه با بافت ساتن با نقوش گياهي و حيواني، قرن6 يا 7 ه، دوره سلجوقي54

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          نتيجه گيري

پارچه­بافي و طراحي­پارچه يكي از مهم­ترين صنايع هنراسلامي مي­باشد و نوآوري در اين هنر باعث جذب مخاطب مي­گردد و در صورت زيبايي مخاطبين بسياري را به خود جذب مي­كند. به طور كلي منسوجات دوران اسلامي تحت تاثير اسلام در باطن خود داراي شاخصه­هايي هستند كه نمود مذهب و فرهنگ هر دوره مي­باشند. در دوران­هاي مختلف اسلامي بر اساس شرايط اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و مذهب حاكم در هر دوره شاهد تغييرات و پيشرفت­هايي در هر يك از شاخصه­هاي منسوجات بوديم. در دوره­اي كه شرايط اجتماعي و اقتصادي مناسب بوده تن­پوش­هاي فاخر به تن مي­كردند و الياف گرانبها در بافت منسوجات به كار مي­بردند كه نشان از پيشرفت  صنعت بافندگي در آن دوره بوده است.

      در دوران اسلامي به واسطه ارتباط با چين پيشرفت­هاي بسياري در زمينه صنعت به خصوص صنعت نساجي داشته­اند. تحت­تأثير چيني­ها علاوه بر پنبه و كتان، به كاربرد فراوان ابريشم و پرورش كرم ابريشم در پايتخت حكومت­ها مي­پرداختند و تنوع بافت منسوجات باعث شد تا ايران در قرن 5 و 6 ه مهم­ترين صادركننده منسوجات باشد. تاثير شاخصه­هاي ساساني كمرنگ­تر شده و منسوجات داراي شاخصه­هاي اصيل اسلامي مي­باشند. حمايت پادشاه از صنعت نساجي و پوشاك در دوران اسلامي و همچنين تشويق دانشمندان و هنرمندان پيشرفت چشمگيري در فناوري بافت پارچه، طراحي نقوش و رنگ داشته است. پارچه­هاي پنبه­اي از مرغوبيتي ويژه برخوردار بودند و ابريشم، چشمگيرترين مواد اوليه پارچه­بافي بود كه در پارچه­هاي زربفت ديبا، مخمل و منسوجات ديگر به كار مي­رفت كه نمودي از تكنيك­هاي پيشرفته بافندگي در آن دوران بوده است.

       نقوش در دوران­هاي مختلف اسلامي شامل نقوش كتيبه­اي كه نخستين و شاخص­ترين نقوش مي­باشد و نقوش هندسي كه پايه و اساس نقوش ديگر را تشكيل مي­دهد، كاربرد نقوش گياهي در آرايش كلام خداوند در صفحات قرآن و نقوش حيواني و نقوش انساني كه در اوايل ورود اسلام به دليل منع تصوير كردن انسان كاربرد كمتري داشته است. در هردوره تاريخي از اسلام با توجه به تغيير عقيده پادشاه نقوش نماد مختلفي داشته­اند و هنرمند با مذهب و عقيده حاكم در هر دوره نقوش و رنگ­هاي گوناگوني بر اساس معيارهاي اسلامي انتخاب و در بافت پارچه استفاده مي­كرده است. در دوران اسلامي به تاكيد پيامبر(ص) رنگ سفيد بيشترين كاربرد را داشته و در كنار اين رنگ با توجه به نوع كاربرد منسوجات از رنگ­هاي متنوع ديگري استفاده مي‌شده است و با توجه به شرايط اجتماعي، مذهب و عقيده­اي كه در هر دوره وجود داشته، معنا و مفهوم نقش و رنگ تغيير مي‌كرده است. 

     در اين دوران هنرمندان مسلمانان تحت تأثير اسلام و قرآن با كاربرد آيات قرآن در منسوجات باعث گسترده شدن اسلام در دوران­هاي مختلف شدند و فضاي معنوي و عرفاني در پارچه ايجاد ­كردند. هدف از اين كار مي­تواند بيان شاخصه­هاي اسلامي و كاربرد آن در زندگي باشد و با افزودن شاخصه­هاي اسلامي در ظاهر و باطن منسوجات به آن­ها معنا و هويت اسلامي بخشيدند. مسلمان تحت تاثير اسلام به دنبال خلق اثري بوده­اند كه علاوه بر زيبايي داراي شاخصه­هاي اسلامي باشد، شاخصه­هايي كه در هر دوره تاريخي با توجه به عقيده و مذهبي كه داشته­اند داراي معنا و مفهوم متفاوت بوده اما در همه دوران­ها بر اساس اعتقادات اسلامي و هدف و غايت آفرينش، نمود صفات الهي و بازگشت به اصل و روح الهي و يكي شدن خالق و مخلوق است و هنرمند در حد توان خويش با استفاده از نقوش مختلف اين هدف را به تصوير كشيده است.

    هنرمندان مسلمان در تلاش بودند با خلق منسوجات اسلامي پيام پروردگار را در قالب طرح، نقش و رنگ به بيننده ابلاغ كنند. در اين دوران منسوجات اكثرا داراي مضمون اسلامي و كاربرد مذهبي بوده­اند. علاوه بر ارزش­هاي ظاهري و مادي هر پارچه­، بايد ارزش­هاي باطني آن در نظر گرفته شود تا بتوان به معيارهاي اسلامي آن دست يافت. ارمغان اين ايمان و اعتقاد، ايجاد طرح ها و نقوشي است كه پس از گذشت قرن­ها همچنان قابل بررسي و استفاده در دوران حاضر است. هنر ايراني زماني ماندگار خواهد بود كه از شاخصه­هاي اسلامي برخوردار باشد، زماني كه منسوجات علاوه بر زيبايي داراي اين شاخصه­ها در باطن خود باشند ماندگارتر خواهند بود. نقش­هاي طراحي شده توسط هنرمندان مسلمان ايراني داراي اصولي از قبيل: تعادل، تقارن، ريتم، وحدت شكل، زيبايي و... مي­باشد كه در واقع اين اصول در قرون اوليه اسلامي توسط هنرمندان مسلمان پي­ريزي و به عنوان شاخصه­هاي نقوش اسلامي در طراحي منسوجات رعايت مي­شده است.

كتابشناسي

آپهام پوپ، آرتور، سيري در هنر ايران، نجف دريابندي، انتشارات علمي و فرهنگي، 1387ش.

اتينگهاوزن، ريچارد، يارشاطر، احسان، اوج­هاي درخشان هنر ايران، ترجمه يعقوب آژند، تهران، انتشارات مولي، 1376ش.

اكرمن، فيليس، نساجي ايران- بافته­هاي دوران اسلامي، ترجمه زرين­دخت صابرشيخ، سازمان صنايع  دستي ايران، 1361ش.

بوركهارت، تيتوس، ارزش­هاي جاودان در هنر اسلامي، ترجمه نصرالله پورجوادي، تهران، انتشارات دانش، 1369ش.

بيكر، پاتريشيا، منسوجات اسلامي، ترجمه مهناز شايسته­فر، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامي،  1385ش.

برزين، پروين، پارچه­هاي قديم ايران، شماره 59، دوره 5، 1346ش .

دادور، ابولقاسم، حديدي، الناز، بررسي نقوش منسوجات قرون اوليه اسلامي(قرن اول ه تا اواخر دوره سلجوقي)، جلوه هنر، دوره جديد، شماره6، ص 15 تا 22، 1392ش.

تائبي، فاطمه ، بررسي و تحليل نقش درخت زندگي و جانوران اطراف آن در قرون اوليه اسلامي، پايان­نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه پيام نور، 1395ش.   

رضايي آذر، ندا، بررسي عنصر رنگ در پارچه­هاي دوره اسلامي، فصلنامه علمي – پژوهشي هنرهاي تجسمي نقش­مايه، سال پنجم، شماره 15، ص 91 تا 99، 1392ش.

رضوي، زمزم سادات، طاهري، محبوبه، شريعت پناهي، دكتر سيد ماهيار، سير تحول نقوش پارچه در ايران اسلامي، مؤسسه سفيران فرهنگي مبين، ص 108 تا 115.

روح فر، زهره، نگاهي بر پارچه­بافي دوران اسلامي، انتشارات سمت،  1394ش.

زكي، محمد حسن، تاريخ صنايع ايران بعد از اسلام، ترجمه محمد علي خليلي، نشر اقبال، 1366ش.

سياحي، ساره، مؤلفه­هاي اسلامي در تن­پوش ايرانيان پس از اسلام تا اواخر صفويه، پايان­نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه الزهرا، 1395ش.

حكم­آبادي، عارفه، خزايي، محمد، احمدپناه، سيد ابوتراب، بررسي نقوش پارچه­هاي ساماني، خراسان بزرگ، سال ششم، شماره 20، ص 57 تا 74 ، 1394ش.

فتحي، ليدا، خط­نوشته­ها، روي پارچه­هاي دوره اسلامي، دو فصلنامه مدرس هنر، دوره دوم، شماره 2، ص 63 تا 75 ، 1386ش.

عزتي، زينب، تجزيه و تحليل منسوجات دوره سلجوقي، پايان­نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه علم و فرهنگ، 1397ش.

عطائي عظيمي، آيدا، مطالعه كاربرد ارزش­هاي تزييني هنرهاي اسلامي _ ايراني در طراحي پارچه با تأكيد بر نقش­مايه­هاي آثار شاخص فلزكاري و دست بافته­هاي دوران سلجوقي و صفوي، پايان­نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه پيام نور، 1394ش. 

 

---

[1]  طالب پور، ص63

[2]  همان، ص 65 

[3]  نوروزي، ص25

[4]  سياحي،ص 31

[5]  طالب پور، ص 63

[6]  مونسي، ص22

[7]  غيبي، ص 303

[8]  مونسي، ص 22

[9]  غيبي، ص 303

[10]  مونسي، ص 23

[11]  طالب پور، ص 66

[12]   پارچه با تارهاي ابريشم و پود با جنس­هاي متفاوت

[13]  نوروزي، ص 65

[14]  همان، ص 65

[15]  چيت­ساز، ص 79   

[16]  مونسي، ص 23

[17]  غيبي، ص 282

[18]  مونسي،ص 23

[19]  غيبي،ص 282

[20]  حكم آبادي، ص 57

[21]  روح فر، ص15 

[22]  حكم آبادي، ص 58

[23]  خزايي، ص 72

[24]  حكم آبادي، ص60

[25]  نوروزي، ص 109

[26]  اتينگهاوزن و ديگران، ص 360 

[27]  پوپ و اكرمن،ص982 

[28]  نوروزي، ص 109

[29]  همان، ص 31

[30]  سياحي، ص40

[31]  عظيمي صياد، ص 95

[32]  سياحي، ص 113

[33]  نوروزي، ص 31

[34]  همان، ص 65

[35]  همان، ص 86

[36]  همان، ص 86

[37]  همان، ص 107

[38]  همان، 106

[39]  وب سايت موزه كليولند

[40]  نوروزي، ص 70

[41]   شهري در روم باستان بوده كه به دست يونانيان در سال 3000 قبل ميلاد بنا شده و هم اكنون جزء قلمرو كشور تركيه است.

[42]  حيدري، ص14

[43]  نوروزي، ص 34

[44]  نعمت الهي، صص27و28

[45]  عظيمي صياد، ص 114

[46]  سياحي، صص56_ 52

[47]  عظيمي صياد، ص 112

[48]  سياحي، صص113_ 110

[49]  نوروزي، ص 68

[50]  نوروزي، ص67

[51]  وب سايت موزه كليولند

[52]  همان

[53]  همان

[54]  نوروزي، ص 96

 

Abstract                                                                                                                         

     Textile is one of the most important strategic arts-industries among Islamic cultural economic activities. During different eras, the beautiful combination of art and industry has led to the weaving and production of textile of different application and with the advent of Islam, there has been a lot of evolution in the characteristics of Iranian textiles, including colors and motifs. Hence the textile of the first seven centuries AH have got a special position. Iranian textiles of these eras, under the influence of religion, beliefs and political, social and economic conditions, have benefited from the features and characteristics that made them unique. Accordingly, the extraction and study of these features in the fields of color and motif can provide a high capacity for a better and deeper knowledge of Iranian – Islamic textiles for the development on the country’s clothing and textile industry. For this purpose, this research which is carried out using descriptive – analytical method, studies and analyzes the colors and motifs of Iranian fabrics from the advent of Islam to the end of the seventh century AH to provide the necessary theoretical foundation in terms of Islamic beliefs, for designing and producing modern Iranian textiles.     

Keywords: textiles, color, motif, Iranian fabrics, Islamic civilization.

 

---