ارزیابی و تحلیل مولفه های تاثیرگذار در فضاهای بی دفاع شهری (مطالعه موردی منطقه یک شهر تبریز)

محورهای موضوعی : مربوط به گردشگری

لاچین پهلوان ¹ , سعیده فیضی ² , نگار پهلوان ³

1 - استادیارگروه معماری، واحد آذرشهر، دانشگاه آزاداسلامی، آذرشهر،ایران
2 - استادیار گروه معماری وشهرسازی، واحد آذرشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آذرشهر،ایران
3 - دانشجوی دکتری تخصصی گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

تاریخ دریافت : 1402/08/16 تاریخ پذیرش : 1402/09/08 تاریخ انتشار : 1403/02/04

کلید واژه: فضاهای بی‌دفاع شهری , امنیت , بهسازی کالبدی , ساماندهی شهری, حس تعلق,

چکیده مقاله :

فضای شهری بستر زندگی و فعالیـت شـهروندان به شمار می‌رود و با عطف بـه خصوصیات افـراد و گروه‌های سنی، اجتماعی و جنسی، می‌بایست قادر باشد محیط امن، سالم، پایدار و جذابی مهیا سازد و به شیوه مناسبی به نیازهای گوناگون تمام اقشار اجتماعی پاسخ دهد. در پژوهش حاضر به تحلیل مولفه های تاثیرگذار در فضاهای بی‌دفاع در سطح محلات منطقه یک شهرداری تبریز پرداخته شد. روش تحقیق: ابتدا با استفاده از آزمون تی تک نمونه‌ای مولفه‌ها، ابعاد و زمینه‌های موثر در فضاهای بی‌دفاع تحلیل شدند. 12 مولفه مورد بررسی در 3 گروه دسته‌بندی شد و تاثیر این مولفه‌ها به تفکیک مورد بررسی قرار گرفت. همچنین با استفاده از تحلیل واریانس یک طرفه، 13 محله منطقه یک شهر تبریز با یکدیگر مقایسه شدند..همچنین رتبه‌بندی محلات منطقه یک شهر تبریز با استفاده از مدل ویکور انجام شد. نتایج حاصل نشان داد که در میان 3 معیار مورد بررسی (کالبدی، محیطی و اقتصادی- اجتماعی) نقش مولفه‌های مربوط به معیار اقتصادی- اجتماعی کمرنگ‌تر می‌باشد و در میان این مولفه‌ها تنها عدم حس تعلق به مکان نقش بارزی بر فضاهای بی‌دفاع دارد. نتایج نشان داد که بعضی محلات از نظر فضاهای بی‌دفاع از نوع فضای گم، کنج‌ها، نبود روشنایی، سطوح L شکل و U شکل کوچه و خیابان و زیرگذرها و پل‌ها اختلاف معنی‌داری با یکدیگر نشان دادند.. شرایط نامطلوب محلات بی دفاع از نظر مولفه‌های کالبدی- محیطی مهم‌ترین تاثیر را در شکل‌گیری فضاهای بی‌دفاع در این محلات داشته است.

چکیده انگلیسی:

In this research, the analysis of influential components in vulnerable urban spaces at the neighborhood level within one municipality of Tabriz is conducted. Urban spaces are pivotal for citizens' life and activity, aiming to provide safe, healthy, stable, and attractive environments that cater to diverse societal needs based on individual characteristics, age, social groups, and gender. The study utilized the T-test to analyze components, dimensions, and effective areas in vulnerable spaces, categorizing twelve investigated components into three groups and assessing their impact separately. Additionally, one-way variance analysis was employed to compare 13 neighborhoods in Tabriz city, with subsequent ranking using the Vicor model. Results highlight that physical-environmental components exerted the most significant impact on the formation of vulnerable spaces, revealing notable differences among localities concerning missing spaces, corners, inadequate lighting, and specific alley and street configurations like L-shaped and U-shaped layouts, underpasses, and bridges.

منابع و مأخذ:


1- ایزدی، م .حقی، م ر. 1394. "ارتقای احساس امنیت در فضاهای عمومی با بهره¬گیری از طراحی شهری نمونه مطالعه: میدان امام شهر همدان" . نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره 20، شماره2. صص 5- 12.
2- آقابابالو، ا . فلاح زاده، م . ضیابخش، ن. 1393. " ارتقاي امنیت فضاهاي بی¬دفاع شهري تأثیر آن بر حضور اجتماعی افراد"، دومین همایش ملی پژوهشهاي کاربردي در عمران، معماري و مدیریت شهري. تهران: دانشگاه جامع علمی کاربردي.
3- آهنگر سریزدی، ن. 1394. "شناسایی و تدوین راهکارهای ارتقاء امنیت اجتماعی بانوان در فضاهای بی¬دفاع شهری (محدوده مورد مطالعه: محله نواب)". پایان¬نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی.واحد شهر قدس.
4- پوراحمد، ا . شهبازپور، ا . خلیجی، م ع. 1394. "بهره¬گیری از مدل¬های تصمیم¬گیری چندمعیاره در ارزیابی قابلیت¬های گردشگری نمونه¬ی موردی استان سمنان". مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال ششم. شماره بیست و یکم، صص 50-66.
5- راپوپورت، آ. 1384. معنی محیط ساخته شده. ترجمه فرح حبیب، نشر پردازش و برنامه¬ریـزی شهری.
6- سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان شرقی . 1396. چکیده نتایج جمعیتی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395. استانداری آذربایجان شرقی.
7- سلیمانی، ع ر . آقایی، ن . احمدزاده، ط. 1394. "تحلیل تأثیر عوامل فیزیکی-اجتماعی بر نوع جرائم در فضاهاي بی¬دفاع شهر ارومیه". فصلنامۀ دانش انتظامی، سال هشتم، شمارة 26، صص 1-17. آذربایجان غربی: دفتر تحقیقات کاربردي.
8- شجاعیان، ع. رحیم¬پور، ن. 1396. "بررسی رابطه کانون¬های وقوع جرم و فضاهای بی¬دفاع با استفاده از GIS (مورد مطالعه: محله¬های پردیس شهر اهواز)". پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، سال پنجم، شماره هفدهم. صص 101-130.
9- طالب¬پور، ا . 1396. "رابطه¬ي فضاهاي بي دفاع شهري با احساس امنيت اجتماعي (مطالعه ي موردي: شهروندان شهر تهران)". مطالعات جامعه شناختي شهري (مطالعات شهري). دوره 7، شماره 22، صص 135-156.
10- عزیزي، م م . شعبان جولا، ا . 1393." ارزیابی کالبد محله¬هاي قدیمی شهري در پاسخ¬دهی به احساس امنیت (نمونۀ موردي : محلۀ ملک¬آباد شهر قزوین)". پژوهش¬هاي جغرافیاي انسانی، شمارة 4، صص 791-808 .
11- علیمردانی، م . شرقی، ع . مهدنشین، ن . 1395 . "بررسی نقش امنیت در سرزندگی و حیات شبانه فضاهای عمومی شهری (نمونه موردی: خیابان امام مرند حد فاصل خیابان شهید رنجبری و خیابان هفت تیر)". دو فصلنامه هنرهای کاربردی، شماره 18، 26-15.
12- فرهادی خواه، ح. زیاری، ک¬ا. کلانتری، م. 1397. "ارزیابی فضاهای بی¬دفاع شهری با استفاده از مدل Safety audit (مطالعه موردی: محله هرندی تهران)". فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی، دوره 13، شماره 1 (پیاپی 42)، صص 19-36.
13- محســنی تبریــزی، ع ر. قهرمــانی، س. یاهــک، س. 1390. "فضــاهای بــی¬دفــاع شــهری و خشونت (فضاهای بی¬دفاع شهر تهران)".جامعه¬شناسی کاربردی، سال بیست ودوم، شماره 4 صص 51-70.
14- محسنی، رع. میکائیلی، ج. طالب¬پور، ا. 1395." تبیین جامعه‌شناختی رابطه بین فضاهای بی‌دفاع شهری با خشونت‌های شهری(مورد مطالعه شهر تهران)". دو فصلنامه پژوهش¬های جامعه¬شناسی معاصر، دوره 5، شماره 9، صص 125-154.
15- یوسفی، ع. جوهری، ل. 1392. "فضاهای بی¬دفاع شهری و برخی از آثار آن در کلان¬شهر مشهد". اولین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار. تهران.

16- Beeler, J. 2011, Security Planning for Public Space. Testing a proposed CPTED Rating in strument in Berlin, Germany. European Journal on Criminal Policy and Research. Vol. 17: 7-28.
17- Crowe, T. 2000. Crime Prevention Through Environmental Design: Applications of Architectural Design and Space Management Concepts, 2nd ed., Butterworth-Heinemann, Oxford.
18- Daryabari, J. 2016. Urban Defenseless Spaces, Threatening Factor to the Urban Sustainable Development, MARTINIA, VOL.5 NO.2 Page: 323-332.
19- Ha, Taehoon; Oh, Gyeong-Seok; Park, Hyeon-Ho. 2015. Comparative analysis of Defensible Space in CPTED housing and non-CPTED housing. International Journal of Law, Crime and Justice 43, 496-511.
20- Hiller, B. 2014. Do burgles understand defensible space? New evidence on the relation insecurity, Chicago School. In The Oxford Handbook of Criminology, (eds) Maguire, R Moranand R Reiner. Clarendon Press, Oxford.
21- Sally,M. 1981. Defensible Space Undefended: Social Factors in Crime Control Through Environmental Design. Urban Affairs Review, Volume 16, Issue 4, pp. 397-422.
22- Sohn,D,W.2016. Residential crimes and neighbourhood built environment: Assessing the effectiveness of crime prevention through environmental design (CPTED), Cities 52 . 86–93.
23- Tabrizi, R. L. & Madanipour.A. 2006. Crime and the City: Domestic Burglary and the Built Environment in Tehran. Habitat International. Vol. 30. Issue 4. Pp. 932-944.
24- Taylor, R. 2012. Crime and Small Scalle Place.What we need to know Crime and Place. Plenary paper of tne.

متن کامل:



ارزیابی و تحلیل مولفه های تاثیرگذار در فضاهای بی دفاع شهری

(مطالعه موردی منطقه یک شهر تبریز)

چکیده

فضاي شهري بستر زندگي و فعاليـت شـهروندان به شمار می­رود و با عطف بـه خصوصیات افـراد و گروه­هاي سني، اجتماعي و جنسي، می­بایست قادر باشد محيط امن، سالم، پايدار و جذابي مهیا سازد و به شیوه مناسبی به نيازهاي گوناگون تمام اقشار اجتماعي پاسخ دهد. در پژوهش حاضر به تحلیل مولفه های تاثیرگذار در فضاهای بی­دفاع در سطح محلات منطقه یک شهرداری تبریز پرداخته شد.

روش تحقیق: ابتدا با استفاده از آزمون تی تک نمونه­ای مولفه­ها، ابعاد و زمینه­های موثر در فضاهای بی­دفاع تحلیل شدند. 12 مولفه مورد بررسی در 3 گروه دسته­بندی شد و تاثیر این مولفه­ها به تفکیک مورد بررسی قرار گرفت. همچنین با استفاده از تحلیل واریانس یک طرفه، 13 محله منطقه یک شهر تبریز با یکدیگر مقایسه شدند..همچنین رتبه­بندی محلات منطقه یک شهر تبریز با استفاده از مدل ویکور انجام شد.

نتایج حاصل نشان داد که در میان 3 معیار مورد بررسی (کالبدی، محیطی و اقتصادی- اجتماعی) نقش مولفه­های مربوط به معیار اقتصادی- اجتماعی کمرنگ­تر می­باشد و در میان این مولفه­ها تنها عدم حس تعلق به مکان نقش بارزی بر فضاهای بی­دفاع دارد. نتایج نشان داد که بعضی محلات از نظر فضاهای بی­دفاع از نوع فضای گم، کنج­ها، نبود روشنایی، سطوح L شکل و U شکل کوچه و خیابان و زیرگذرها و پل­ها اختلاف معنی­داری با یکدیگر نشان دادند.. شرایط نامطلوب محلات بی دفاع از نظر مولفه­های کالبدی- محیطی مهم­ترین تاثیر را در شکل­گیری فضاهای بی­دفاع در این محلات داشته است.

واژگان کلیدی: فضاهای بی­دفاع شهری ، امنیت ، بهسازی کالبدی ، ساماندهی شهری

مقدمه 

فضاهای شهری براساس قابلیت دفاع و ایجاد محیطی امن برای شهروندان به دو گروه فضاهای قابل­ دفاع و فضاهای بی­دفاع طبقه­بندی می­گردند. فضاهای بی­دفاع فضاهایی محسوب می­شوند که امکان حادث شدن آسیب اجتماعی در آنها بیشتر از فضاهای دیگر می­باشد یا فضاهایی به شمار می­روند که از جنبه­های حفاظتی مرده ولی از نظر حادث شدن مسائل نابهنجار فضایی فعال و زنده می­باشند. این فضاها معلول حوادث و رخدادهایی می­باشند که در سطح شهر بروز می­دهند زیرا به دلیل بزرگ شدن یا بزرگ بودن شهر و عدم نظارت کافی و مطلوب فیزیکی و اجتماعی فضاهایی خلق می­شوند که فعالیت­های غیرمجاز و متضاد با هنجارهای جامعه در آن مراکز اتفاق می­افتد و اثرات نامطلوبی و مخربی بر بدنه­ی جامعه می­گذارد و منجر به بروز انواع جرم­ها و خشونت­ها می­گردند (راپوپورت، 1384: 58). به بیان دیگر، فضاهای بی­دفاع شهری مکان­هایی در شهرها به شمار می­آیند که با توجه به خصوصیات فیزیکی در مقایسه با سایر مناطق شهری محل­های مناسب­تری جهت رخداد جرایم می­باشند. این فضاها عموما به کسی متعلق نیست و اگر دارای مالکی باشد از آنها محافظت نمی­کند. شماری از این فضاها از دید عموم مردم پنهان هستند به گونه­ای که آنها به عنوان فضاهای دنج و امن جهت رفتارهای انحرافی و نابهنجار مد نظر قرار می­گیرند. فضاهای باقی­مانده پیرامون ساختمان­های بلند، گوشه­ها و کنج­های متروک، پارکینگ و اراضی موجود در بخش­های حاشیه­ای جاده به ندرت مورد استفاده قرار می­گیرند (دریابری ¹،2014: 327) مشخصه­های فضاهای بی­دفاع شهری شامل این موارد می­باشند: فقدان برخورداری از روشنایی و نور کافی و مطلوب در ساعت­های مختلف، در معرض تخریب واقع شدن فضا، رها و متروک شدن فضا، فقدان رؤیت بصری از فضاهای پیرامون، شلوغ­ بودن فضا در ساعت­های خاص، فضایی بی­نظم از جنبه فیزیکی و فعالیت­های جاری، دارای کنج و گوشه، تنگ و باریک، پرت و منزوی، داشتن توالی و امتداد و نیز داشتن تراکم ساختمانی. به طور خلاصه، مشخصه اساسی فضاهای بی­دفاع شهری نبود یا کاهش عنصر نظارت اجتماعی محسوب می­گردد و در آنها رفت وآمد اندک است (قلیچ و عماری، 1391: 33).

با توجه به موراد فوق­الذکر می­توان نتیجه گرفت که ساختار فیزیکی فضا یا به تعبیری دیگر فرم فضا در نحوه­ی شکل­گیری یک فضاي بی­دفاع، نقشی انکارناپذیر برعهده دارد و بنابراین توجه به کیفیت­هاي فرم فضا اهمیت قابل­توجهی پیدا می­کند (عزیزي و شعبان جولا، 1393: 795). ضعف نظارت و حس تعلق خاطر به فضاهاي بی­دفاع جزو مهم­ترین مشخصه­های اجتماعی این فضاها به شمار می­آید (یوسفی و جوهري، 1393: 131). ترس و ناامنی ناشی از فضاهاي بی­دفاع که در فضاهاي شهري ایجاد می­شوند را می­توان به­واسطه­ طراحی مطلوب و مناسب و کاربري کارآمد از فضا و محیط ساخته­شده که منجر به کاهش فرصت­هاي مجرمانه، کاهش ترس و ناامنی و ارتقاء کیفیت زندگی می­گردد، تا حد زیادی کاهش داد (یوسفی و جوهري، 1393: 132). می­توان بیان داشت در پیشگیري از حادث شدن تعداد زیادی از جرائم، فضاهاي شهري و کیفیت محیط می­تواند فاکتور موثر و تعیین­کننده محسوب شود. بررسی و تعمق در گزارش جرم­ها بیانگر این است که فضاهاي بی­دفاع در رخداد جرم­هاي سنگین، به­خصوص جرم­هاي پیوسته، یکی از اساسی­ترین فاکتورها به شمار می­رود. همچنین، فضاهاي بی­دفاع فاکتور بسیار مهم و اثرگذاری در پایین آوردن کیفیت زندگی محسوب می­شوند (سلیمانی و همکاران، 1394: 3). کوشش در جستجوي را­هکارهای تاثیرگذار در کاهش فضاهاي ناامن و بی­دفاع شهري به دلیل نقش مهمی که اینگونه فضاها می­توانند در جامعه و در ایجاد امنیت ایفا کنند مبدل به مسئله­اي جدي و قابل بحث گردیده است (آقابابالو و همکاران، 1393: 1). بنابراین، شناسایی پهنه­هاي جرم­زا و فضاهاي بی­دفاع و اثر کالبد و بافت فیزیکی محیط در ناامنی محل می­تواند مهم­ترین فاکتور در تشخیص و بازشناسی آسیب­هاي اجتماعی در محله مطالعاتی به شمار آید. در پژوهش حاضر منطقه یک شهرداری تبریز از نظر توزیع جغرافیایی فضاهاي بی­دفاع و عوامل موثر در شکل­گیری این فضاها مورد بررسی قرار می­گیرد. منطقه یک شهرداری تبریز از لحاظ موقعیت جغرافیایی از شمال به اتوبان پاسداران و از جنوب به خیابان امام خمینی و هفده شهریور و از شرق به خیابان آبرسان و رجائی و از غرب به خیابان فلسطین محدود می­گردد، البته منطقه بازار مرکز این منطقه جزو شهرداری منطقه هشت می­باشد. این منطقه با جمعیتی معادل 211302 نفر و مساحتی حدود 1547 هکتار دارای تراکم ناخالص جمعیتی حدود 137 نفر در هکتار است. همچنین، این منطقه دربرگیرنده 4/552 هکتار کاربری مسکونی بوده و بدین واسطه دارای تراکم خالص جمعیتی معادل 383 نفر در هکتار می­باشد. شناخت ابعاد و زمینه­های موثر در فضاهای بی­دفاع شهری می­تواند یکی از موثرترین و مهم­ترین عوامل بازدارنده جرائم و آسیب­های اجتماعی در این منطقه به شمار آید. با طراحی مطلوب و کاربری مؤثر محیط از ارتکاب جرم پیشگیری نموده و علاوه بر ارتقا کیفیت زندگی بر ترس ناشی از جرم نیزمی توان غلبه یافت (کروو،2000: 46)²

ضرورت انجام پژوهش

احساس ایمنی و امنیت در فضاهای شهری از با اهمیت­ترین شاخص­های کیفیت فضا به شمار می­رود و با وجود آنکه مساله امنیت در هر جامعه مساله­ای بسیار پیچیده محسوب می­شود و دارای ابعاد گوناگون و مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی می­باشد همچنین  باید بر جمعيت، سن و طبقه، بـه نيازهـاي ملموس و محسوس شهروندان نيز توجه داشت (تبریزی و مدنی پور،2006 :935)³. ولی در تامین این ضرورت نباید از نقش و اثرگذاری فاکتورهای محیطی غافل گردید.

در حال حاضر، با رشد و توسعه شهرنسینی و افزایش رفتارهای ناهنجار شهری به­خصوص جرایم، مقوله پیشگیری محیطی جرائم به­واسطه برنامه­ریزی و طراحی محیطی اهمیت شایان­توجهی پیدا نموده است. فضاهاي قابل دفاع و امن به­عنوان يكي از شاخص­هاي مهم كيفيت زندگي مطرح گردیده است. توجه به امنيت شهري به عنوان بستر اصلی براي برقراری ارتباطات اجتماعي و عرضه خدمات عمومي و در نتيجه ايجاد شهري پايدار و سالم، مورد پذیرش کلیه­ی نظريه­پردازان شهري می­باشد. بدیهی می­باشد كه بدون توجه به اين فاکتور شرايط و زمینه­های توسعه پايدار و مطلوب شهري را نمي­توان مهیا نمود. . (آهنگر سریزدی، 1394: 18).توجه به مقوله­ی امنيت از بعد غير انتظامي، موضوع نوینی به شمار می­رود و طبیعتا كمبود پژوهش­ها و مطالعات در اين خصوص امري بديهي می­باشد. در راستای حذف یا حداقل کاهش فضاهای بی­دفاع شهری، شناسايي و تشخيص مناطق جرم خيز و ناامن (غير قابل دفاع) و دلایل ایجاد این فضاها در سطح شهر از اولین و ضروری­ترین اقدامات محسوب می­گردد. پراکنش فضاهای ایمن بیشتر در نزدیکی معابر اصلی و خیابان‌هایی واقع‌شده که بیشترین میزان روشنایی را در شب دارا می‌باشد. (شجاعیان و رحیم­پور، 1396)

 پس از آن امكان مبارزه با اين عوامل و پاكسازي شرايط كالبدي، اجتماعي و فرهنگي میسر می­شود. با استفاده از نتايج اين تحقیق مي­توان پراکندگی مکانی فضاهای بی­دفاع شهری در محدوده منطقه یک شهرداری تبریز را ارزیابی کرد و به شناسایی و تشخیص دلایل اصلی شکل­گیری این فضاها پرداخت. آنگاه می­توان از شكل­گيري فضاهای ناامن در آينده پيشگيري کرد و يا نواحی را كه در آينده امکان ناامني آنها بالا می­باشد را شناسايي و کنترل نمود. از آنجا كه الگوهاي مکانی پراکندگی بزهكاري متاثر از نوع كاربري اراضی و خصوصیات كالبدي و يا جمعيتي است و اين فاکتورها در ایجاد مكان­هاي ناامن و غيرقابل دفاع موثر می­باشند لذا يكي ديگر از جنبه­های اهميت اين پژوهش در اين است كه به كمك آن مي­توان نسبت به تغيير اين شرايط و ويژگي­ها، احياء و بازطراحي فضاها اقدام کرد و از طرفي برخي محدودیت­ها و شرايط بازدارنده جهت ارتكاب جرم و بزهكاري را ايجاد نمود و بدين طریق ضمن ارتقاء سطح امنيت اجتماعي، در استفاده از امكانات و منابع صرفه­جويي می­گردد و جامعه نيز با سهولت بیشتری راه سلامت را طی خواهد نمود.

اهداف پژوهش

- شناخت پراکنش جغرافیایی فضاهای بی­دفاع در منطقه مورد مطالعه

- شناخت مهم­ترین عوامل موثر در شکل­گیری فضاهای بی­دفاع در منطقه مطالعاتی

- رتبه­بندی و پهنه­بندی منطقه مورد مطالعه براساس شاخص­های فضاهای بی­دفاع شهری

پیشینه تحقیق

از دهه 1960 ارزیابی عوامل تاثیرگذار بر امنیت و جرم در فضاهای شهری توجه محققان حوزه­های علوم اجتماعی، جغرافیا و برنامه­ریزی­شهری و شهرسازی را به خود جلب نموده است. محققان علوم اجتماعی بیشتر تلاش می­کنند اثرگذاری فاکتورهای اجتماعی و روانشناختی جرم و جنایت و امنیت در فضاهای شهری را مورد مطالعه و تحلیل قرار دهند. در مقابل، محققان جغرافیا و شهرسازی در تلاش هستند تا تأثیر فاکتورهای کالبدی و محیطی و نقشی که فضاهای بی­دفاع بر جرم و احتمال رخ­دادن آن دارند را مورد مطالعه قرار دهند.

نیومن⁴ (1972) در کتاب «فضاهای قابل دفاع» به چارچوب کالبدی و محیطـی یک محله مطلوب و امن، که در آن ساکنان بتوانند محیط پیرامون خانه­های خود که شامل خیابان­ها و فضاهای باز پیرامون ساختمان­ها و همچنین فضاهای داخلی از قبیل لابی، راهروها و پله­ها هستند را به سهولت مورد نظارت قرار داده، تمرکز نموده و فاکتورهای محدودکننده محیطی را مورد اشاره قرار می­دهد. (کروو،200 :46)

مري⁵ (1981) در تحقيقي با عنوان فضاهاي قابل دفاعِ بي­دفاع⁶، به بررسي رابطه­ي جرم و فضاها پرداخته است. فضاهاي پرت و دور افتاده­ي دور از ديد، فضاهاي تنگ و باريك، راهروهاي كم نور بين ساختمان­ها، شكاف­هاي موجود كه امكان برداشتن چيزي را مي­دهد، پياده­روهاي در امتداد خيابان كه با ستون­هاي بتوني و فرو رفتگي­هاي ممتد در هم ريخته و بي­نظم بود كه نيمي از جرائم رخ داده را به خود اختصاص داده بودند.

بیلر⁷ (2011) در تحقیقی به ارزیابی و سنجش امنیت در فضاهای عمومی شهر برلین پرداخته است. از شاخص­های مورد استفاده در این تحقیق می­توان به علائم، مالکیت، استراحتگاه، روشنایی، تزئینات بصری و هنری، دسترسی دوربین­های امنیتی و غیره اشاره کرد.

تیلور⁸ (2012) در پژوهشی با عنوان «جرائم و مکان مقیاس کوچک در لندن» چهار گزاره زیر را در شکل­گیری کانون­های جرم­خیز در لندن مؤثر دانسته است: الف: وجود امکانات و تسهیلات مناسب بزهکاری ب: ویژگی مکانی و عدم مدیریت اصولی. ج: وجود اموال یا اشیایی که مطلوب بزهکاران است. د: تعداد بیشتر بزهکاران

هيلـر⁹ (2014) معتقد اسـت، كـه الگوهـاي حركت توسط فضاهاي خصوصي شده، با مردمي كـه در اين فضاها حضور دارند، به وسيله ايمني اسـتفاده­كنندگان از اين فضاهاي شهري افزايش پيدا مـي­كنـد. وي با طرح عنوان «ميزان توانايي مكان­ها و فضـاهاي شهري در جلب مشـاركت­هـاي شـهروندان»، عنـوان مي­كند كـه بـين ميـزان ارتكـاب جـرائم اجتمـاعي و بزهكاري در گروه­هاي مختلف سني و نسلي و ايمني ايجاد شده بر اثر تعامـل مطلـوب شـهروندان ارتبـاط مستقيم وجود دارد.

سوهن¹⁰ (2016) در مقاله­ای با عنوان «جرایم مسکونی و محیط ساخته­شده محله؛ بررسی اثربخشی پیشگیری از جرم ازطریق طراحی محیطی (سی پی تی ای دی)¹¹ به این نتیجه رسیده است که تعداد طبقه ساختمان، تراکم در ایستگاه اتوبوس، تراکم خیابان، تراکم تقاطع­ها، متوسط درآمد خانوار در محله و فاصله محله از نزدیک­ترین ایستگاه پلیس به­طور قابل­توجهی با جرم و جنایت­های خیابانی مرتبط می­باشد.

 ها¹² و همکاران (2015) در مقاله­ای به مقایسه فضاهای قابل­دفاع در مسکن­های متناسب با رویکرد (سی پی تی ای دی) و مسکن­های بدون رعایت اصول رویکرد (سی پی تی ای دی) پرداخته­اند..

محسنی تبریزی و همکاران (1390) رابطه فضاهای بی­دفاع شهری و خشونت را در شهر تهران بررسی کردند. در این پژوهش فضاهای مورد مطالعه بر اساس نوع خشونت و با توجه به اهداف تحقیق و امکان دسترسی و محدودیت زمانی و مالی 12 فضای شهری عمومی از میان 108 فضای شهری عمومیِ آلوده یا جرم خیز تهران هستند، عدم پیوند ارتباطی با فضاهای نمایان، وجود نقاط فرو رفته و یا برآمده، داشتن مرز و محدوده مشخص و کم بودن ساختمان‌ها نیز از ویژگی‌های تفکیک­کننده‌ی فضاهای دارای نزاع و درگیری از دیگر فضاها هستند. توالی و امتداد نیز از ویژگی‌های متمایزکننده فضاهای دارای مزاحمت از دیگر فضاها هستند.

محسنی و همکاران (1395) به تبیین جامعه‌شناختی رابطه بین فضاهای بی‌دفاع شهری با خشونت‌های شهری در شهر تهران پرداختند. هدف اصلی این پژوهش، «سنجش رابطه‌ی بین فضاهای بی‌دفاع با خشونت‌های شهری» است.

شجاعیان و رحیم­پور (1396) رابطه کانون­های وقوع جرم و فضاهای بی­دفاع را بررسی کردند. هدف از این پژوهش شناسایی فضاهای بی‌دفاع و جرم‌خیز در محله‌های پردیس شهر اهواز با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی موردی و پیمایشی و تهیه نقشه شاخص‌های مورد مطالعه (میزان روشنایی، نوع کاربری، میزان و موقعیت جرائم، فاصله از معابر اصلی) در محیط ارک جی ای اس ¹³می‌باشد

طالب­پور (1396) در پژوهشی به مطالعه­ي ويژگي­هاي فضاهاي شهري و نقش آن در احساس امنيت شهروندان با استفاده از نظريات گوناگون جامعه شناسي، روان شناسي اجتماعي و طراحي شهري پرداخته است.

علیزاده و عنبری (1396) نقش فضاهای بی‌دفاع شهری در وقوع جرم را در پارک‌های منطقه 9 مشهد بررسی کردند.

فرهادی خواه و همکاران (1397) به ارزیابی فضاهای بی­دفاع شهری محله هرندی تهران با استفاده از مدل سافتی آیدیت ¹⁴پرداختند. 

ویژگی­های فضاهای بی­دفاع شهری

فضاهای بی­دفاع شهری حامل مفاهیم و نمادهای ویژه خود می­باشند و بدین ترتیب می­توانند اثرات قابل­توجهی بر تفسیر افراد از موقعیت خود و واکنش نسبت به آن موقعیت­ها بگذارند. به عنوان نمونه مکان­های عمومی از قبیل پارک­ها می­توانند در ساعت­های مختلف به عنوان فضای بی­دفاع به کار گرفته شوند؛ زیرا مردم غالبا مبتنی بر درک و شناخت نشانه­های محیطی رفتار می­کنند. این امر بر اساس مشاهداتی می­باشد که همان افراد در محیط­های کاملا متفاوت رفتار می­کنند. زیرا محیط با فراهم نمودن اشارات بر رفتار اثرگذار می­باشد و افراد با ویژگی­های شخصی خویش موقعیت­های اجتماعی را تفسیر و مورد قضاوت قرار می­دهند و بر اساس آن رفتار می­نمایند. به تعبیر دیگر، موقعیت اجتماعی منتج از تاثیر محیط، بر رفتار افراد اثرگذار است (قلیچ و عماری، 1394: 48). مشخصه اساسی فضاهای بی­دفاع شهری نبود یا کاهش امکان نظارت و کنترل اجتماعی و برقراری امنیت برای بروز انواع آسیب­های اجتماعی و جرایم می­باشد. خصیصه عمده این فضاها نبود مولفه نظارت و کنترل اجتماعی محسوب می­شود و در آن­ها رفت و آمد اندک می­باشد. فضاهای بی­دفاع از کژکارکردهایی برخوردار می­باشند که چند مورد از کم­ضررترین تا پرضررترین آن­ها را می­توان بدین شرح برشمرد: حاشیه­نشینی، کارتن­خوابی، انباشت زباله، تکدی­گری، مکان تجمع ولگردان، انواع سرقت­ها و آدم­کشی (قلیچ و عماری، 1394: 47). ضعف کنترل و نظارت و تعلق خاطر به فضاهاي بی­دفاع از اساسی­ترین خصوصیات اجتماعی این فضاها به شمار می­رود (یوسفی و جوهري، 1393: 131).

علاوه بر موارد فوق­الذکر، فضاهای بی­دفاع دارای اثرات اجتماعی دیگری نیز می­باشند که مهم­ترین آن­ها تقلیل امنیت اجتماعی و کاهش سلامت اجتماعی می­باشد که این خود ناشی از آسیب­های زیر می­باشد:

-       شیوع و گسترش آسیب­های اجتماعی

-       بروز و شیوع طیف متنوعی از جرم­ها

-       تقلیل اثرگذاری برنامه­های اجرایی کاهش آسیب­ها (قلیچ و عماری، 1393: 48).

در ادامه چند مورد از مهم­ترین خصوصیات فضاهای بی­دفاع شهری نام برده می­شود:

-       خصوصیاتی نظیر کمبود و فقدان نور، ساختمان­های مخروبه و متروکه، ساختمان­های نیمه­کاره، مشاهده بصری محدود و عدم نمایش بصری، بی­نظمی فیزیکی، (وجود محل­هایی با قابلیت) دام افتادن، فرصت محدود جهت نظارت و کنترل، وجود گوشه و کنار و کنج، پیچ ­و خم، مکان­های محصور مجاور با فضاهای غیر قابل مشاهده، تراکم ساختمانی، کمبود ساختمان، فقدان مرزها و محدوده­های قابل اندازه­گیری را می­توان به­عنوان خصوصیات فیزیکی فضاهای بی­دفاع به حساب آورد.

-       مهم­ترین مشخصه­های اجتماعی فضاهای بی­دفاع بدین شرح­اند: عدم استفاده یا عدم استفاده­ی مداوم، آرام و خلوت بودن، ازدحام بیش­ از حد، تراکم، فقدان حضور انسان، فقدان حضور مسئول کنترل و نظارت (نیروی حفاظتی) بی­نظمی و آشفتگی در فعالیت­ها، کاهش کنترل و نظارت توسط مردم، فقدان ارتباط بین فضا و مردم، و فقدان وجود این ارتباط در ساعت­های خاص و نیز تراکم فعالیتی.

-       مهم­ترین مشخصه­های فیزیکی- اجتماعی فضاهای بی­دفاع را می­توان بدین شرح برشمرد: فضاهای متروک و رهاشده، نبود علائم و نشانه­های شناسایی، هویت و تعریف ضعیف و نارسا، فقدان نور و روشنایی، فقدان معنی­دار بودن منظره یا ضعف در این منظره، ساختار پیچیده و درهم، تنوع فعالیت­ها، تناسب ضعیف و نارسا یا عدم وجود تناسب، باریك و تنگ بودن، نبود تفکیك فضاهای عمومی و خصوصی، ارتباط ضعیف ساختمان­ها با خیابان یا با سایر فضاهای باز (دریابری،2014 :328) 

هدف اساسی برنامه­ریزی شهری فراهم نمودن شرایط مطلوب جهت رشد و توسعه جامعه و رفاه شهروندان می­باشد؛ بنابراین هر گونه برنامه­ریزی برای شهر بدون درک و شناخت خصوصیات انسانی و محیطی امکان­پذیر نخواهد بود. درواقع، مبنای هر پژوهش شهري مطلوب، ارزيابي و شناخت مشخصه­های طبيعی، انسانی و کالبدي آن شهر ممحسوب می­شود. بدین ترتیب جهت بررسی می­بایست تمامی مولفه­ها و عناصر شهري به صورت نظام­مند مورد ارزیابی واقع شوند. انجام تغییرات و دگرگونی در طراحی کالبدی محیط به رهاشدن یا آزادسازی رفتارهای پنهانی ساکنین منجر می­شود و آنها را تشویق می­نماید تا جهت حفظ آزادی و اموال خود تمهیدات و تدابیری رفتاری را اتخاذ کنند که این فعالیت­های رفتاری مانع اساسی در برابر ناهنجاری­های اجتماعی در محل به شمار آیند (علیمردانی و همکاران، 1395: 18).

 همگام با افزایش شدید جمعیت شهر تبریز، توسعه کالبدی آن نیز با سرعت بالایی اتفاق افتاده است؛ به طوری که وسعت شهر تبریز که در سال 1335 بالغ بر 1770 هکتار بود در سال 1355 به حدود 4580 هکتار و در سال 1365 به حدود 14000 هزار هکتار رسید. ارقام نشان می­دهد که مساحت شهر تبریز بین سال­های 65-1335 قریب به هشت برابر افزایش پیدا نموده است و به­ویژه شدّت این رشد  و توسعه به طور عمده بین سال­های 65ـ1355 صورت گرفته است، به گونه­ای که مساحت شهر در طی این دوره زمانی از 4580 هکتار به 14000 هکتار بالغ شد. این رشد شتابان موجب گردیده تا علاوه بر ایجاد کوی­ها و شهرک­های جدید در پیرامون شهر، شماری از روستاهای حوزه نفوذ (همراه با اراضی کشاورزی و بایر همراه آنها) نیز با جذب جمعیت، در آن ادغام گردیده و جزو محدوده شهری به شمار آید. مطالعات بیانگر این است  که در نتیجه رشد و توسعه کالبدی- فیزیکی شهر تبریز، زمین­های زراعی حاصلخیز، باغات و به همین نحو تقریبا 10 روستا در داخل بافت فیزیکی شهر جای گرفته و سرانجام با رشد فیزیکی شهر در آن ادغام شده­اند؛ به عنوان مثال روستاهای بارنج در شرق، لاله، لواسان امامیّه و... در جنوب و جنوب غربی، قراملک در سمت غرب و ائل­گلی (شاه­گلی) در جنوب شرقی را می­توان برشمرد و به آهستگی باسمنج نیز جذب تبریز می­گردد (سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان شرقی ،1396).

روش پژوهش 

در پژوهش حاضر با توجه به شاخص­های مورد استفاده در ارزیابی فضاهای بی­دفاع منطقه یک شهرداری تبریز، پرسش­نامه­هایی تنظیم گردیده و در سطح محلات مختلف منطقه یک شهر توزیع شد. پس از اجرای فرایند پرسشگری، اطلاعات حاصله مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. به این ترتیب که در مورد هر فرضیه تحقیق، آزمون­های تی تک نمونه­ای¹⁵ و تحلیل واریانس یک­طرفه (آنوا) مورد استفاده قرار گرفت. همچنین برای رتبه­بندی محلات شهر تبریز از نظر فراوانی فضاهای بی­دفاع شهری از روش ویکور استفاده به عمل آمد.  

جامعه آماری پژوهش حاضر مشتمل بر جوانان و میان­سالانی هستند که در سطح منطقه یک شهر تبریز سکونت دارند. کل جمعیت منطقه یک شهرداری تبریز مطابق داده‌های آماری موجود در سرشماری‌ها عمومی نفوس و مسکن سال 1395 برابر با 218647 نفر می­باشد.

اندازه یا حجم نمونه  بر این اساس در پژوهش حاضر به منظور دسترسی به جامعه آماری مربوطه از نمونه­گیری سیستماتیک بهره گرفته شد که در آن انتخاب واحد نمونه­گیری بر اساس تصادف مشخص می­گردد.

نحوه جمع­آوری داده­ها : در این پژوهش تعداد 131 پرسشنامه در سطح محلات منطقه یک شهرداری تبریز توزیع گردید. برای پاسخ­گویی به سوالات طیف لیکرت پنج­گزینه­ای به کار بسته شد. در این پژوهش گزینه­های پاسخنامه به صورت جداول ... می­باشد.

روش تحلیل اطلاعات: در تحقیق حاضر، روش تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع­اوری شده مبتنی بر روش­های آماری و توصیفی است. به منظور تحلیل داده­ها، از آزمون­های تی‌تک نمونه­ای و تحلیل واریانس و همچنین به منظور سطح­بندی محلات از روش ویکور استفاده به عمل آمد.

بعد از گردآوری و طبقه­بندی داده‌ها دراین پژوهش، داده­های حاصل از پرسشنامه­ها دسته­بندی و تجزیه­ و تحلیل شده است. ابتدا یافته‌هایی بر اساس آمار توصیفی ارائه شده و سپس با استفاده از آزمون­های آماری به بررسی فرضیه­های پژوهش پرداخته شده است. در نهایت با استفاده از روش ویکور محلات منطقه یک شهرداری تبریز از نظر پراکندگی فضاهای بی­دفاع شهری رتبه­بندی می­گردند.

بررسی ویژگی­های توصیفی جمعیت­شناختی پاسخ­گویان

سطح تحصیلات: یافته­های حاصل از پرسشنامه­ها در جدول (1) نشان می­دهد که بیشترین فراوانی از نظر سطح مدرک دانشگاهی را افراد با مدرک لیسانس با 82  فراوانی تشکیل می­دهند و کمترین فراوانی مربوط به مدرک دکتری می­باشد. 

                                 جدول 1. توزیع فراوانی سطح تحصیلات پاسخ­گویان

شرح	فراوانی	درصد
سیکل	27	3/12
دیپلم	35	9/15
فوق دیپلم	17	7/7
لیسانس	82	3/37
فوق‌لیسانس	55	25
دکتری	4	8/1
جمع	220	100

منبع : یافته های پژوهش

شغل: از آمار و ارقام جدول (2) چنین استنباط می‌شود که از کل پاسخگویان،  1/54 درصد دارای شغل آزاد و 4/21 درصد دارای شغل دولتی و 5/24 درصد محصل و دانشجو می‌باشند. بیشترین فراوانی متعلق به مشاغل آزاد می­باشد.

شرح	فراوانی	درصد
آزاد	119	1/54
دولتی	47	4/21
محصل	54	5/24
جمع	220	100

جدول 2.  توزیع فراوانی وضعیت شغلی پاسخ­گویان

منبع : یافته های پژوهش

تحلیل ابعاد و زمینه­های موثر در فضاهای بی­دفاع شهری در منطقه یک شهر تبریز

آزمون­های مقایسه میانگین به سه دسته تقسیم می­شوند: تی تک نمونه­ای، تی دو نمونه مستقل و آزمون تی زوجی. آزمون تی تک ­نمونه­ای جزء آزمون­های مقایسه میانگین به شمار می­رود

در این پژوهش زمینه­های موثر در فضاهای بی­دفاع شهری در 3 گروه دسته­بندی گردید: معیارهای محیطی، کالبدی و اقتصادی- اجتماعی. تعداد مولفه­های معیار محیطی 4 مورد می­باشد که عبارتند از: وجود بن­بست­ها، ساختمان­های نیمه­ تمام و متروک، معابر کم عرض و عدم نمایانی فضا. مولفه­های معیار کالبدی نیز شامل عدم استفاده از نور، عدم خوانایی فضا و درهم ریختگی و آشفتگی فضا می­باشد. عدم حس تعلق، ساکنان کم درآمد، وضعیت اقتصادی ساکنین، سواد ساکنین و رضایت از خدمات نیز مولفه­های معیار اقتصادی- اجتماعی می­باشند.

در این قسمت از پژوهش با استفاده از آزمون t در نرم­افزار مینی­تب به بررسی تاثیر وجود بن­بست­ها، فضاهاي کنج و زیرگذرها بر فضاهاي بی­دفاع شهری در منطقه یک شهر تبریز پرداخته شده است. لازم به توضیح است که در زمینه آزمون­های مربوط به مقایسه میانگین، تفاوتی بین نرم­افزار مینی تب¹⁶ و اس پی اس اس¹⁷ وجود دارد و می­توان گفت که مینی تب از قابلیت­های بیشتری نیز برخوردار می­باشد. به عنوان مثال در آزمون تی تک نمونه­ای، تعداد گزینه­های مربوط به فرض جانشین 3 مورد بوده و دو مورد بیشتر از اس پی اس اس می­باشد. به همین دلیل در این پژوهش جهت تجزیه و تحلیل آماری داده­های گردآوری شده از طریق پرسشنامه از نرم­افزار مینی تب استفاده شد. فرض صفر و جانشین این آزمون به صورت زیر نوشته می­شود:

فرض صفر: وجود بن­بست­ها، فضاهای کنج و زیرگذرها بر فضاهای بی­دفاع شهری تاثیر ندارد. 

فرض جانشین: وجود بن­بست­ها، فضاهای کنج و زیرگذرها بر فضاهای بی­دفاع شهری تاثیر دارد. 

با توجه به نتایج حاصل از بررسی وجود بن­بست­ها و فضاهای کنج بر فضاهای بی­دفاع شهری در جدول (3) می­توان نتیجه­گیری نمود که با توجه به این که میانگین به دست آمده 23/3 است بنابراین وجود بن بست­ها، فضاهاي کنج و زیرگذرها بر ناامنی فضاهاي شهری در منطقه یک شهر تبریز تاثیر دارد. با این حال اتکا به میانگین از نظر آماری صحیح نمی­باشد؛ بنابراین لازم است به بررسی مقدار سطح معناداری نیز پرداخته ­شود؛ به این ترتیب با توجه به اینکه سطح معناداری به دست آمده (046/0) کوچکتر از آلفا در سطح 05/0 است در نتیجه فرض صفر رد می­شود و فرض جانشین (تحقیق) پذیرفته می­شود. لذا با 95% اطمینان می­توان نتیجه گرفت که عوامل یاد شده بر ناامنی فضاهای شهری تاثیر دارد. گذشته از این، زمانی که مقدار T مشاهداتی با T بحرانی نیز مقایسه می­گردد نتایج قبلی تایید می­شود. مقدار بحرانی با استفاده از جدول آماری مربوطه، 645/1 به دست می­آید که کوچکتر از 71/1 می­باشد. بنابراین فرض صفر رد می­شود.

جدول3. نتایج حاصل از آزمون T برای تاثیر معیارهای کالبدی برشکل­گیری فضاهاي بی­دفاع شهری

مؤلفه	میانگین	انحراف	خطای استاندارد میانگین	آماره T	پی-ولیو18
وجود بن بست­ها	234/3	1.095	0.137	71/1	0.046
ساختمان­های نیمه تمام	109/3	114/1	139/0	79/0	218/0
معابر کم عرض	281/3	266/1	158/0	78/1	04/0
عدم نمایانی فضا	625/2	882/0	11/0	40/3-	999/0

 

منبع : یافته های پژوهش

دومین معیار مورد بررسی تاثیر ساختمان­هاي نیمه­تمام و رهاشده یا متروك بر فضاهای بی­دفاع شهری منطقه یک شهر تبریز است. با توجه به اینکه مقدار سطح معنی­داری به دست آمده 218/0 می­باشد و این مقدار بزرگتر از آلفا در سطح 05/0 است بنابراین فرض جانشین یا همان فرض تحقیق رد می­شود. بنابراین علی­رغم اینکه میانگین بزرگتر از 3 می­باشد ولی معنی­دار نیست و نمی­توان نتیجه­گیری کرد که ساختمان­هاي نیمه تمام و رهاشده بر ناامنی­فضای شهری در این منطقه تاثیر معنی­داری دارد. سومین عامل کالبدی بررسی شده در این پژوهش نقش شبکه معابر کم عرض­ می­باشد. میانگین این عامل برابر با 281/3 می­باشد که با توجه به سطح معناداری آن تاثیر این عامل معنادار می­باشد. بنابراین چون مقدار سطح معناداری این عامل 04/0 و کوچکتر از 05/0 است فرض صفر رد می­شود و معنادار بودن فرض تحقیق تایید می­شود. عامل دیگر جهت تایید یا رد فرض صفر، مقایسه مقدار T مشاهداتی با بحرانی است که بزرگتر بودن مقدار مشاهداتی از بحرانی نشان­دهنده رد فرض صفر می­باشد. در بین عوامل مورد بررسی، میانگین عامل نمایانی فضا کمتر از عدد 3 می­باشد بنابراین این عامل تاثیر کمتری بر فضاهای بی­دفاع شهری دارد. با توجه به اینکه آزمون انجام شده یک دامنه­ای (وان تایلد)¹⁹ می­باشد بنابراین بهتر است به مقدار آماره آزمون نیز توجه شود. پس با توجه به مقدار آماره T نیز فرض­های آماری مطرح شده بررسی می­شود. لازم به ذکر است که قدر مطلق آماره محاسباتی با مقدار بحرانی جدول مقایسه می­شود بنابراین در مورد عامل عدم نمایانی فضا، مقدار آماره T به دست آمده بزرگتر از مقدار بحرانی است و فرض صفر رد می­شود.

با توجه به جدول فوق، در بین 4 معیار مورد بررسی موثر در فضاهای بی­دفاع شهری میانگین عامل عدم نمایانی فضا پایین­تر از 3 می­باشد. در نتیجه این عامل تاثیر کمی بر فضاهای بی­دفاع در منطقه یک شهر تبریز دارد.

این موضوع نشان دهنده این است که احتمالا میانگین جامعه مورد نظر مساوی مقدار تست شده باشد. چنین وضعیتی برای سایر مولفه­های مربوط به معیار کالبدی به استثنای مولفه معابر کم عرض صدق می­کند. در هیستوگرام مربوط به این مولفه عدد مبنا در خارج از بازه اطمینان قرار می­گیرد و کوچکتر از آن است. بنابراین می­توان گفت که میانگین جامعه بزرگتر از 3 است.

جدول 4.  نتایج آزمون T برای تاثیر معیارهای محیطی بر فضاهاي بی­دفاع  شهری

مؤلفه	میانگین	انحراف معیار	خطای استاندارد میانگین	آماره T	پی- ولیو
عدم استفاده از نور	334/3	1.211	0.151	27/2	0.013
عدم خوانایی فضا	875/2	1	125/0	1-	839/0
آشفتگی فضا	031/3	054/1	132/0	24/0	407/0

منبع : یافته های پژوهش

آزمون تی برای سه مولفه مربوط به معیارهای محیطی نیز انجام شد. با توجه به جدول (4) نتایج نشان داد میانگین مولفه عدم استفاده از نور و روشنایی و آشفتگی فضا بیشتر از عدد 3 می­باشد. با مقایسه مقادیر T محاسباتی با T بحرانی جدول مشخص می­شود که تاثیر عامل عدم استفاده از نور معنی­دار می­باشد در حالی که با توجه به اینکه مقدار آمارآزمون برای عامل آشفتگی فضا از مقدار بحرانی کمتر می­باشد در نتیجه فرض صفر پذیرفته می­شود و نتیجه گرفته می­شود که این عامل بر فضاهای بی­دفاع شهری تاثیر معنی­داری ندارد. میانگین عدم خوانایی فضا برابر با 87/2 می­باشد که نشان دهنده تاثیر کمتر این عامل در منطقه یک شهر تبریز بر فضاهای بی­دفاع می­باشد.

جدول 5.  نتایج آزمون T برای تاثیر معیارهای اقتصادی- اجتماعی بر فضاهاي بی­دفاع  شهری

مؤلفه	میانگین	انحراف معیار	خطای استاندارد میانگین	آماره T	پی- ولیو
عدم حس تعلق	28/3	027/1	128/0	72/1-	886/0
ساکنان کم درآمد	75/2	414/1	177/0	41/1-	919/0
وضعیت اقتصادی ساکنین	844/2	383/1	173/0	9/0-	815/0
سواد ساکنین	828/2	203/1	15/0	14/1-	871/0
رضایت از خدمات	766/2	192/1	149/0	57/1-	94/0

منبع : یافته های پژوهش

در بین معیارهای اقتصادی- اجتماعی موثر بر فضاهای بی­دفاع شهری در جدول (5) ، به استثنای مولفه عدم حس تعلق، میانگین همه مولفه­ها پایین­تر از عدد 3 می­باشد که نشان می­دهد از نظر پاسخ­دهندگان پرسشنامه­ها این عوامل بر شکل­گیری فضاهای بی­دفاع شهری تاثیر کمی دارند. در میان مولفه­های مورد بررسی، عدم حس تعلق بر شکل­گیری فضاهای بی­دفاع شهری تاثیر معناداری دارد به دلیل این­که مقدار آماره آزمون 72/1 است که بزرگتر از مقدار بحرانی (645/1) در سطح اطمینان 05/0 می­باشد.

جدول 6. گروه­بندی محلات با استفاده از آزمون توکی

نام محله	گروه	نام محله	گروه
ایده لو	B C D	شهید بهشتی	A B
بیلانکوه	C D E	گلپارک	B C
پل سنگی	C D E	عباسی	A B C
سیلاب قوشخانه	A B C	کلانتر کوچه	E
ملا زینال	B C D	باغمیشه	A B C
ولیعصر	E	گلکار	A
یوسف آباد	D E

منبع : یافته های پژوهش

در جدول (6) با استفاده از آزمون توکی محلات مختلف منطقه یک شهر تبریز گروه­بندی شدند. نتایج حاصل از گروه­بندی محلات به صورت زیر می­باشد. لازم به ذکر است که محلاتی که حرف مشترک دریافت نکرده­اند وضعیت متفاوتی دارند. دریافت حرف مشترک به معنای داشتن وضعیت مشابه می­باشد. در بین 13 محله منطقه یک شهر تبریز میانگین فضاهای بی­دفاع (59/2) در محله گلکار بالاترین و در محله ولیعصر (55/1) پایین­ترین می­باشد. می­توان بر حسب میانگین فضاهای بی­دفاع (از بیشتر به کمتر) ترتیب محلات را به این صورت نوشت: گلکار، شهید بهشتی، سیلاب قوشخانه، باغمیشه، عباسی، گلپارک، ملازینال، ایده­لو، بیلانکوه، پل سنگی، یوسف­آباد، کلانتر کوچه و ولیعصر.

به این ترتیب 13 محله منطقه یک شهر تبریز از نظر فضاهای بی­دفاع به 5 گروه طبقه­بندی شدند. در گروه اول محله گلکار، شهید بهشتی، سیلاب قوشخانه، باغمیشه و عباسی جای گرفته­اند. گروه دوم شامل محلات شهید بهشتی، سیلاب قوشخانه، باغمیشه، عباسی، گلپارک و ملا زینال می­شود. تعداد محلاتی که در گروه سوم جای گرفته­اند بیشتر از گروه­های دیگر می­باشد. محلات سیلاب قوشخانه، باغمیشه، عباسی، گلپارک، ملا زینال، ایده­لو، پل سنگی و بیلانکوه در این گروه جای گرفته­اند. محلات ملا زینال، ایده­لو، پل سنگی، بیلانکوه و یوسف آباد جزء گروه چهارم هستند. محلات پل سنگی، بیلانکوه، یوسف آباد، کلانتر کوچه و ولیعصر در گروه پنجم واقع شدند. به این ترتیب محلاتی که وضعیت متفاوتی دارند محله گلکار و ولیعصر می­باشند و وضعیت این دو محله از نظر فضاهای بی­دفاع با یکدیگر متفاوت است.

رتبه­بندی نواحی منطقه یک شهر تبریز براساس شاخص­های فضاهای بی­دفاع

در پژوهش حاضر، مدل ویکور در راستای رتبه­بندی کردن گزینه­های مختلف به کار بسته شد. ویکور ، یکی دیگر از روشهای تصمیم گیری چند معیاره برای حل یک مسئله تصمیم گیری گسسته با معیارهای نامتناسب واحدهای اندازه گیری مختلف و متعارض توسط اپروکویک و تیزنگ ایجاد شده است.( پوراحمد، شهبازپور،94 :55) . در این مدل رتبه­بندی محلات منطقه یک شهرداری تبریز براساس شاخص­های فضاهای بی­دفاع شهری به شرح در جدول (7)  بررسی شده است.

جدول7.  تعیین شاخص مطلوبیت (S) و شاخص نارضایتی (R) و مقدار Q

	بن بست ها	عدم حس تعلق	عدم روشنایی	ساختمان های نیمه تمام	معابر کم عرض	ساکنان کم درآمد	عدم نمایانی فضا	عدم خوانایی فضا	آشفتگی فضا	وضعیت اقتصادی ساکنان	سواد ساکنان	رضایت از خدمات	S	R	Q
ایده لو	0.023	0.007	0.000	0.000	0.001	0.000	0.005	0.005	0.024	0.007	0.011	0.005	0.087	0.024	1.000
بیلانکوه	0.089	0.012	0.045	0.103	0.011	0.119	0.028	0.022	0.058	0.038	0.028	0.008	0.559	0.119	0.452
پل سنگی	0.082	0.007	0.159	0.124	0.013	0.119	0.037	0.024	0.096	0.051	0.040	0.011	0.763	0.159	0.216
سیلاب قوشخانه	0.039	0.003	0.021	0.021	0.000	0.000	0.000	0.000	0.008	0.000	0.007	0.000	0.099	0.039	0.949
ملازینال	0.000	0.001	0.016	0.103	0.001	0.000	0.009	0.011	0.012	0.001	0.000	0.002	0.156	0.103	0.724
ولیعصر	0.133	0.019	0.191	0.186	0.015	0.166	0.025	0.027	0.096	0.070	0.039	0.012	0.978	0.191	0.000
یوسف آباد	0.033	0.010	0.032	0.153	0.002	0.033	0.017	0.007	0.019	0.002	0.004	0.004	0.317	0.153	0.485
کوی شهید بهشتی	0.052	0.004	0.057	0.087	0.007	0.090	0.020	0.010	0.038	0.016	0.022	0.006	0.408	0.090	0.622
گل پارک	0.047	0.007	0.048	0.062	0.006	0.095	0.014	0.024	0.048	0.035	0.029	0.008	0.421	0.095	0.601
عباسی	0.039	0.000	0.106	0.117	0.004	0.079	0.006	0.015	0.024	0.029	0.022	0.008	0.449	0.117	0.517
کلانترکوچه	0.089	0.013	0.108	0.153	0.012	0.147	0.024	0.025	0.086	0.060	0.031	0.007	0.756	0.153	0.239
باغمیشه	0.080	0.013	0.070	0.004	0.009	0.138	0.013	0.022	0.077	0.069	0.048	0.006	0.549	0.138	0.401
گلکار	0.012	0.005	0.032	0.041	0.004	0.047	0.009	0.018	0.000	0.029	0.029	0.008	0.234	0.047	0.847

منبع : یافته های پژوهش

در شکل1،  رتبه­بندی محلات منطقه یک شهر تبریز از نظر فراوانی فضاهای بی­دفاع شهری ارائه شده است. بر این اساس، محله ایده­لو و سپس محله سیلاب قوشخانه از بالاترین میزان فضاهای بی­دفاع شهری برخوردار می­باشند. این در حالی است که محلات ولی­عصر و پل­سنگی دارای کمترین فضاهای بی­دفاع شهری می­باشند.

 

شکل1. رتبه­بندی محلات منطقه یک شهرداری تبریز از نظر فراوانی فضاهای بی­دفاع شهری با استفاده از مدل ویکور منبع : یافته های پژوهش

نتیجه گیری :

در بخش اول پژوهش 13 محله منطقه یک شهر تبریز از نظر فضاهای بی­دفاع به صورت کلی و ترکیبی مورد بررسی قرار گرفتند. یافته­های حاصل از آنالیز واریانس نشان داد که از نظر فضاهای بی­دفاع 13 محله منطقه یک شهر تبریز در 4 گروه قابل تقسیم­بندی می­باشند. در بین محلات مورد بررسی تنها محله گلکار و ولیعصر در هیچ گروه­بندی وارد نشدند و بنابراین با یکدیگر از نظر فضاهای بی­دفاع اختلاف معنی­داری دارند. حداقل فضاهای بی­دفاع در محله ولیعصر و حداکثر آن در محله گلکار مشاهده شده است.

در بخش دوم پژوهش حاضر پس از تفکیک انواع فضاهای بی­دفاع بر حسب محلات مختلف، با استفاده از آنالیز واریانس یک طرفه محلات مختلف از نظر هر یک از فضاهای بی­دفاع با یکدیگر مورد مقایسه قرار گرفتند. از بین 9 فضای بی­دفاع مورد بررسی، 13 محله از نظر فضای بی دفاع از نوع ساختمان نیمه­تمام، ساختمان بدون متولی، طرح­های در دست اجرا یا رها شده و فضاهای بدون کارکرد با یکدیگر اختلاف معنی­داری نداشتند و همه در یک گروه قرار گرفتند. در حالی که از نظر 5 نوع فضای بی­دفاع دیگر (فضای گم، کنج­ها، نبود روشنایی، سطوح L شکل و U شکل خیابان­ها و کوچه­ها و زیرگذرها و پل­ها) 13 محله به گروه­های مختلف تقسیم­بندی شدند. لازم به ذکر است که هر چقدر تعداد گروه­های حاصل از تقسیم­بندی بیشتر باشد نشان دهنده اختلاف بیشتر محلات می­باشد.

عوامل مورد بررسی در 3 گروه به نام معیارهای کالبدی، محیطی و اقتصادی- اجتماعی دسته­بندی شدند. عواملی که میانگین بالاتر از 3 کسب نمودند به عنوان عوامل دارای تاثیر بیشتر بر شکل­گیری فضاهای بی­دفاع شناخته شدند. نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونه­ای جهت استخراج عوامل موثر در شکل­گیری فضاهای بی­دفاع نشان داد که عواملی مانند وجود بن­بست­ها، معابر کم عرض، عدم استفاده از نور و روشنایی، آشفتگی فضا و عدم حس تعلق و به بیان ملموس­تر نداشتن علاقه به یک مکان از زمینه­های موثر در شکل­گیری فضاهای بی­دفاع می­باشند. در حالت کلی، می­توان بیان داشت که مولفه­های کالبدی و محیطی بیش از شرایط اقتصادی- اجتماعی بر شکل­گیری فضاهای بی­دفاع در سطح محلات منطقه یک شهر تبریز دخالت دارند. رتبه­بندی محلات منطقه یک شهر تبریز با استفاده از مدل ویکور نیز نشان داده که بیشترین فضاهای بی­دفاع در محلاتی پراکنده می­باشند که از شرایط نامناسب کالبدی، از قبیل فقدان یا کافی نبودن نورپردازی، وجود کوچه­های بن­بست، آشفتگی فضا و ناخوانایی فضا برخوردار می­باشد.

پیشنهادات پژوهش

با توجه به بررسی­های انجام شده، جهت پیشگیری از بروز فضاهای بی­دفاع و افزایش امنیت در سطح محلات مختلف شهری موارد زیر پیشنهاد می­گردد:

-       نورپردازی مناسب و از بین بردن فضاهای تاریک فاقد نور.

-       ساماندهی مناسب و استقرار عناصر مختلف مبلمان شهری با الگوی توزیع یکنواخت در سطح محلات.

-       انجام اقدامات مربوط به بهسازی کالبدی در محلات مختلف شهر.

-       استفاده از جملات آموزشی در ارتباط با وظایف شهروندی در انظار عمومی.

-       استفاده از حفاظ­های قابل دید به جای دیوار و عناصر غیر قابل رویت جهت بالا بردن امنیت.

منابع:

-       ایزدی، محمدسعید وحقی، محمدرضا.( 1394) . "ارتقای احساس امنیت در فضاهای عمومی با بهره­گیری از طراحی شهری نمونه مطالعه: میدان امام شهر همدان" . نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره 20،  شماره2. صص 5- 12.

-       آقابابالو، امید و فلاح زاده، مریم و ضیابخش، ندا.( 1393). " ارتقاي امنیت فضاهاي بی­دفاع شهري تأثیر آن بر حضور اجتماعی افراد"، دومین همایش ملی پژوهشهاي کاربردي در عمران، معماري و مدیریت شهري. تهران: دانشگاه جامع علمی کاربردي.

-       آهنگر سریزدی، ندا .(1394) . "شناسایی و تدوین راهکارهای ارتقاء امنیت اجتماعی بانوان در فضاهای بی­دفاع شهری (محدوده مورد مطالعه: محله نواب)". پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی.واحد شهر قدس.

-       پوراحمد، احمد و شهبازپور، احمد و خلیجی، محمدعلی.( 1394). "بهره­گیری از مدل­های تصمیم­گیری چندمعیاره در ارزیابی قابلیت­های گردشگری نمونه­ی موردی استان سمنان". مطالعات جغرافیایی مناطق خشک،  سال ششم. شماره بیست و یکم، صص 50-66.

-       راپوپورت، آموس.( 1384). معنی محیط ساخته شده. ترجمه فرح حبیب، نشر پردازش و برنامه­ریـزی شهری.

-       سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان شرقی .(1396). چکیده نتایج جمعیتی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395. استانداری آذربایجان شرقی.

-       سلیمانی، علیرضا و آقایی، نرمین و احمدزاده، طاهر.( 1394). "تحلیل تأثیر عوامل فیزیکی-اجتماعی بر نوع جرائم در فضاهاي بی­دفاع شهر ارومیه". فصلنامۀ دانش انتظامی، سال هشتم، شمارة 26، صص 1-17. آذربایجان غربی: دفتر تحقیقات کاربردي.

-       شجاعیان، علی؛ رحیم­پور، نگار.( 1396). "بررسی رابطه کانون­های وقوع جرم و فضاهای بی­دفاع با استفاده از GIS (مورد مطالعه: محله­های پردیس شهر اهواز)". پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، سال پنجم، شماره هفدهم. صص 101-130.

-       طالب­پور، اکبر.( 1396). "رابطه­ي فضاهاي بي دفاع شهري با احساس امنيت اجتماعي (مطالعه ي موردي: شهروندان شهر تهران)". مطالعات جامعه شناختي شهري (مطالعات شهري). دوره 7، شماره 22، صص 135-156.

-       عزیزي، محمدمهدي و شعبان جولا، الهه.( 1393)." ارزیابی کالبد محله­هاي قدیمی شهري در پاسخ­دهی به احساس امنیت (نمونۀ موردي : محلۀ ملک­آباد شهر قزوین)". پژوهش­هاي جغرافیاي انسانی، شمارة 4، صص 791-808 .

-       علیمردانی، مسعود و شرقی، علی و مهدنشین، نیره .(1395) . "بررسی نقش امنیت در سرزندگی و حیات شبانه فضاهای عمومی شهری (نمونه موردی: خیابان امام مرند حد فاصل خیابان شهید رنجبری و خیابان هفت تیر)". دو فصلنامه هنرهای کاربردی، شماره 18، 26-15.

-       فرهادی خواه، حسین  و زیاری، کرامت­اله و کلانتری، محسن.( 1397). "ارزیابی فضاهای بی­دفاع شهری با استفاده از مدل Safety audit (مطالعه موردی: محله هرندی تهران)". فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، دوره 13، شماره 1 (پیاپی 42)، صص 19-36.

-       محســنی تبریــزی، علیرضــا و قهرمــانی، ســهراب و یاهــک، ســجاد.(1390). "فضــاهای بــی­دفــاع شــهری و خشونت (فضاهای بی­دفاع شهر تهران)".جامعه­شناسی کاربردی، سال بیست ودوم، شماره 4 صص 51-70. 

-       محسنی، رضاعلی و میکائیلی، جعفرو طالب­پور، اکبر.( 1395)." تبیین جامعه‌شناختی رابطه بین فضاهای بی‌دفاع شهری با خشونت‌های شهری(مورد مطالعه شهر تهران)". دو فصلنامه پژوهش­های جامعه­شناسی معاصر، دوره 5، شماره 9، صص 125-154.

-       یوسفی، علی و جوهری، لیلا.( 1392). "فضاهای بی­دفاع شهری و برخی از آثار آن در کلان­شهر مشهد". اولین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار. تهران.

-       Beeler, J. (2011), Security Planning for Public Space. Testing a proposed CPTED Rating in strument in Berlin, Germany. European Journal on Criminal Policy and Research. Vol. 17: 7-28.

-       Crowe, T. (2000). Crime Prevention Through Environmental Design: Applications of Architectural Design and Space Management Concepts, 2nd ed., Butterworth-Heinemann, Oxford.

-       Daryabari, Jamal. (2016). Urban Defenseless Spaces, Threatening Factor to the Urban Sustainable Development, MARTINIA, VOL.5 NO.2 Page: 323-332.

-       Ha, Taehoon; Oh, Gyeong-Seok; Park, Hyeon-Ho. (2015). Comparative analysis of Defensible Space in CPTED housing and non-CPTED housing. International Journal of Law, Crime and Justice 43, 496-511.

-       Hiller, B. (2014). Do burgles understand defensible space? New evidence on the relation insecurity, Chicago School. In The Oxford Handbook of Criminology, (eds) Maguire, R Moranand R Reiner. Clarendon Press, Oxford.

-       Merry, Sally. (1981). Defensible Space Undefended: Social Factors in Crime Control Through Environmental Design. Urban Affairs Review, Volume 16, Issue 4, pp. 397-422.

-       Sohn, D,W.( 2016). Residential crimes and neighbourhood built environment: Assessing the effectiveness of crime prevention through environmental design (CPTED), Cities 52 (2016) 86–93.

-       Tabrizia, R. L. & A. Madanipour (2006). Crime and the City: Domestic Burglary and the Built Environment in Tehran. Habitat International. Vol. 30. Issue 4. Pp. 932-944.

-       Taylor, R.(2012). Crime and Small Scalle Place.What we need to know Crime and Place. Plenary paper of tne.

---

[1] - Daryabari

[2]  -Crow

[3] - tabrizi

[4]  - Newman

[5]  - Merry

[6]  - defensible space undefensible

[7]  - Beeler

[8]  - Taylor

[9]  - Hiller

[10]  - Sohn

[11]  -CPTED

[12]  - Ha

[13]  - ArcGIS

[14]  - Safety audit

[15]  - One sample T-test

[16] -  MINITAB

[17]  - SPSS

[18]  - P- value

[19]  - one-tailed

---