دوبیتیهای باباطاهر در خلاصة الاشعار تقی‌الدین کاشانی
محورهای موضوعی : زبان شناسی، گویش شناسی، فرهنگ عامه،ادبیات فارسی
1 - مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
کلید واژه: باباطاهر, خلاصة الاشعار, تقی‌الدین کاشانی, دوبیتی, زبان گورانی.,
چکیده مقاله :
خلاصة الاشعار و زبدة الافکار (مورخ حدود 1007 ق) تقی‌الدین کاشانی پس از جنگ موزۀ قونیه (مورخ 848 ق) دومین منبعی است که در آن 33 دوبیتی کهن و اصیل باباطاهر آمده است. نگارنده پس از بررسی این دوبیتیها آنها را از نظر مشکلات زبانی و معنایی به 3 دستۀ ساده (5 دوبیتی)، متوسط (16 دوبیتی) و مشکل (12 دوبیتی) تقسیم کرده و در این مقاله به خوانش و گزارش 9 دوبیتی مشکل پرداخته است. در این خوانش و گزارش نخست تصحیح علمی ـ انتقادی، آوانگاری و ترجمۀ فارسی هریک از دوبیتیها انجام شده و سپس وزن هجایی و عروضی، قافیه و ردیف و شرح واژگان و اصطلاحات، آموزه‌های اساطیری، مباحث مربوط به فرهنگ مردم و نکته‌های تطبیقی و ... شاهدها و مثالهای متنوعی از متون مختلف و گفتار مردم آمده است. پیرو بررسیهای انجام شده در این مقاله نتایج زیر به دست آمده است: 1) زیرساخت زبانی دوبیتیهای باباطاهر گورانی است که تحت تأثیر کردی، لکی، لری و فارسی قرار گرفته و در سایۀ اشراف بر زبانهای ایران باختری ابهامی در خوانش و فهم آنها باقی نمی‌ماند. 2) پیرو سنت شعری گورانی وزن دوبیتیها نیز هجایی است که در اثر دستکاریهای کاتبان و راویان به وزن عروضی نزدیک شده است.
خلاصة الاشعار و زبدة الافکار (مورخ حدود 1007 ق) تقی‌الدین کاشانی پس از جنگ موزۀ قونیه (مورخ 848 ق) دومین منبعی است که در آن 33 دوبیتی کهن و اصیل باباطاهر آمده است. نگارنده پس از بررسی این دوبیتیها آنها را از نظر مشکلات زبانی و معنایی به 3 دستۀ ساده (5 دوبیتی)، متوسط (16 دوبیتی) و مشکل (12 دوبیتی) تقسیم کرده و در این مقاله به خوانش و گزارش 9 دوبیتی مشکل پرداخته است. در این خوانش و گزارش نخست تصحیح علمی ـ انتقادی، آوانگاری و ترجمۀ فارسی هریک از دوبیتیها انجام شده و سپس وزن هجایی و عروضی، قافیه و ردیف و شرح واژگان و اصطلاحات، آموزه‌های اساطیری، مباحث مربوط به فرهنگ مردم و نکته‌های تطبیقی و ... شاهدها و مثالهای متنوعی از متون مختلف و گفتار مردم آمده است. پیرو بررسیهای انجام شده در این مقاله نتایج زیر به دست آمده است: 1) زیرساخت زبانی دوبیتیهای باباطاهر گورانی است که تحت تأثیر کردی، لکی، لری و فارسی قرار گرفته و در سایۀ اشراف بر زبانهای ایران باختری ابهامی در خوانش و فهم آنها باقی نمی‌ماند. 2) پیرو سنت شعری گورانی وزن دوبیتیها نیز هجایی است که در اثر دستکاریهای کاتبان و راویان به وزن عروضی نزدیک شده است.
کتابنامه
آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ، آتشکدۀ آذر، تصحیح سید جعفر شهیدی، تهران: علمی، 1337 ش.
ابوالفتوح رازی، حسین‌‌بن علی، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1408 ق.
ابوالقاسمی، محسن، دستور تاریخی زبان فارسی، تهران: سمت، 1383 ش.
ادیب طوسی، محمدامین، «فهلویات لری (باباطاهر)»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، 1337 ش، س 10، ش 1، ص 116.
اذکایی، پرویز، باباطاهرنامه، تدوین پرویز اذکایی، تهران: توس، 1375 ش.
اذکایی، پرویز، ماتیکان عین القضات همدانی، همدان: مادستان، 1381 ش.
اسفراینی، ابومظفر شاهفور، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم، تصحیح نجیب مایل هروی و علی‌اکبر الهی خراسانی، تهران: میراث مکتوب، 1390 ش.
اکبری مفاخر، آرش، مقدمه و یادداشتها بر جنگنامۀ رستم و زنون، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار و سخن، 1400 ش.
اکبری مفاخر، آرش، «زبان دوبیتیهای باباطاهر»، قفقاز و کاسپین، 1402، س 4، ش 1-2، ص 107-145.
الماس¬خان کندوله‌‌ای، شیرین و فرهاد، دستنویس ش 14960، کتابخانۀ مجلس، سدۀ 13 ق.
الهی، نورعلی، حاشیه بر حق الحقایق، تهران، بی‌تا.
اوحدی بلیانی، تقی‌الدین، عرفات العاشقین و عرصات العارفین، دستنویس ش 5324 کتابخانۀ ملک، سدۀ 11 ق.
اوحدی بلیانی، تقی‌الدین، عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر، 1388ش.
اوحدی بلیانی، تقی‌الدین، عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح ذبیح اللّه صاحبکاری و آمنه فخراحمد، تهران: میراث مکتوب، 1389 ش.
اورنگ، م.، سروده‌های باباطاهر همدانی، تهران: پرچم، 1350 ش.
باباطاهر، «رباعیات»، دستنویس شمارۀ 3853595، کتابخانۀ ابراهیم دهگان اراک.
باباطاهر عریان، دیوان، به کوشش وحید دستگردی، طهران: ارمغان، 1311 ش.
برزنجه، دورۀ برزنجه و ابتدای دورۀ پردیور، به کوشش امراللّه شاه‌‌ابراهیمی، كرمانشاه: صحنه، 1373 ش.
بێسارانی، مصطفی، دیوان، به کوشش حه‌کیم مه‌لا سالح، سنندج: مهرگان، 1375 ش.
بێسارانی، مصطفی، دیوان، به کوشش عبداللّه حبیبی، سنندج: کردستان، 1395 ش.
پرتو کرمانشاهی، کوچه‌باغیها، با مقدمه و اهتمام محمدعلی سلطانی، تهران: سها، 1377 ش.
پورجوادی، نصراللّه، باباطاهر، شرح احوال و نگاهی به آثار ابومحّمد طاهر جصّاص همدانی، تهران: فرهنگ معاصر، 1394 ش.
تذکرۀ اعلی، سرانجام خاندان آتش‌بگی اهل حق، تصحیح محمدعلی سلطانی، هه‌ولێر، 2017 م.
«تذکرۀ اعلی»، مجموعۀ رسائل و اشعار اهل حق، به اصلاح ایوانف، بمبئی: قادری، 1950 م.
تقی‌الدین کاشانی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، دستنویس ش HL 218 کتابخانۀ پتنه هند، مورخ حدود 1007 ق.
ته‌خته‌یی، موسته‌فا، دیوان، ﻛﯚکردنه‌وه له‌سه‌ر ئه‌ساسی دستنووسی مه‌حموود پاشای جاف، لێکدانه‌وه‌ی وشه‌کان: موحه‌ممد ڒه‌شید ئه‌مینی، سنندج: کردستان، 1398 ش.
جنگ اشعار اهل حق، دستنویس ﺷﻤ 17450 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
جنگ اشعار گورانی:
"Gorānī poems including chronograms and muqaṭṭa’āt", Authour: Shaykh Ahmad ibn Muṣṭafā, (BL. MS. Or. 6444, (Oriental Manuscripts, British Library), part 2, 1196-1198 AH, ff. 8v- 54v.
جنگ موزۀ قونیه، دستنویس ش 2546، گردآوری بهاء‌الدین قمی، میکروفیلم ش 321 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، مورخ 847-848 ق.
جنگنامۀ رستم و زنون، به کوشش آرش اکبری مفاخر، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار و سخن، 1400 ش.
جیحون‌‌آبادی، نعمت‌‌اللّه، شاهنامۀ حقیقت یا حق الحقایق، به كوشش محمد مكری، تهران: انستیتو ایران و فرانسه، 1345 ش.
جیحون‌‌آبادی، نعمت‌‌اللّه، حق الحقایق (شاهنامۀ حقیقت)، به كوشش نورعلی الهی، تهران: جیحون، 1363 ش.
حافظ، شمسالدین محمد، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، قم: نگاران قلم، 1383 ش.
حسن‌‌دوست، محمد، فرهنگ ریشه‌‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1393 ش.
حسن غزنوی، دیوان، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: اساطیر، 1362 ش.
حسینی آبباریکی، آرمان، «بررسی ویژگیهای زبانی و دستوری دوبیتیهای باباطاهر همدانی»، پیام بهارستان، 1392 ش، س 5، ش 20، ص 39-61.
حمدالله مستوفی قزوینی، نزهة‌‌القلوب، به سعی و اهتمام گای لسترنج، تهران: دنیای کتاب، 1362 ش.
خاقانی شروانی، افضل‌الدین، دیوان، به کوشش ضیاء‌الدین سجادی، تهران: زوار، 1382 ش.
خانای قبادی، خسرو و شیرین، به کوشش م. اورنگ و صفیزاده، تهران: مهر، 1348 ش.
خانلری، پرویز ناتل، «دوبیتیهای باباطاهر»، پیام نو، 1324 ش، س 1، ش 8، ص 26-30، ش 9، ص 37-39، 60.
خسرو و شیرین و شیرین و فرهاد، رونوشت اسداللّه صفری، بی¬شماره، کرمانشاه: کتابخانۀ رازی.
داستان برزو و رستم، به کوشش آرش اکبری مفاخر، زیر چاپ.
دانش¬پژوه، محمدتقی، «دفتر سرانجام اهل حق و باباطاهر همدانی»، راهنمای کتاب، 1354 ش، س 18، ش 10-12، ص 941-948.
دانشفر، حسن، اسپیده¬باز، سیری در احوال و اشعار باباطاهر همدانی، تهران: اقبال، 1371 ش.
دبیرمقدم، محمد، رده‌‌شناسی زبانهای ایرانی، تهران: سمت، 1392 ش.
دورۀ دامیاری، صیاد الهی و شاهباز الهی یا دورۀ دامیاری، تصحیح و ترجمۀ محمد مکری، آلمان: ویسبادن، 1967 م.
دورۀ دیوانه گوره یا دیوان عالی یاران حقیقت بر فراز کوه شاهو، تصحیح محمد مکری، پاریس: مرکز تتبعات علمی، 1977 م.
دهخدا، علی‌‌اكبر، لغت‌‌نامه، تهران: دانشگاه تهران، 1377 ش.
دینكرد ← The Complete of The Pahlavi Dinkard, ed. Madan
دینكرد پنجم ← کتاب پنجم دینکرد، چ ژاله آموزگار و احمد تفضلی.
دیوان گوره، به کوشش محمد حسینی، کرمانشاه: باغ نی، 1382 ش.
ذهبی، شمسالدین، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تصحیح عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، 1990 م.
ذهبی، شمسالدین، سیر أعلام النبلاء، تصحیح بشار عوادمعروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1982 م.
راوندی، محمدبن علی¬بن سلیمان، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، به سعی و تصحیح محمد اقبال، تهران: اساطیر، 1386 ش.
رحیمیان، هرمز، «باباطاهر»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1380 ش، ج 1، ص 751-755.
رزمنامۀ کنیزک (حماسه‌ای به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران)، ویراست 2، به کوشش آرش اکبری مفاخر، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1397 ش.
زرین‌کوب، عبدالحسین، جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر، 1379 ش.
سرانجام (سه‌‌رئه‌‌نجام)، مجموعۀ کلامهای یارسان، به کوشش طیّب طاهری، سلیمانیه: انستیتو فرهنگی کرد، 2007 م.
سرودهای دینی یارسان، به‌کوشش ماشاءالله سوری، تهران: امیرکبیر، 1344 ش.
سعدی، شیخ مصلح الدین، کلیات، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: طلوع، 1373 ش.
سعدی، مصلح¬بن عبدالله، گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی، 1391 ش.
سفینۀ تبریز، گردآوری و به خط ابوالمجد محمدبن مسعود تبریزی، مورخ 721-723 ق، دستنویس شمارۀ 90084 کتابخانۀ مجلس.
سفینۀ تبریز، گردآوری و به خط ابوالمجد محمدبن مسعود تبریزی، مورخ 721-723 ق، چاپ عکسی دستنویس کتابخانۀ مجلس، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1381 ش.
سفینۀ تذکرة الشعراء، دستنویس جنگ ش 900 مجلس، سدۀ 8 ق.
سمعانی، عبدالکریم، الأنساب، تصحیح عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی و دیگران، قاهرة: مکتبة ابن‌تیمیة، 1992 م.
شرفكندی (هه‌ژار)، عبدالرحمن، فرهنگ كردی فارسی هه‌ژار، تهران: سروش، 1385 ش.
شمس قیس رازی، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به کوشش سیروس شمیسا، تهران: فردوس، 1373 ش.
صفا، ذبیح¬الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس، 1370 ش.
صفدی، صلاح‌الدین، الوافی بالوفیات، تصحیح وداد قاضی، بیروت: دار البشائر الإسلامیة، 2006 م.
صه‌یدی، دیوان، دستنویس کتابخانۀ دولتی برلین، شمارۀ Hs. Or. 9872
صه‌یدی، دیوان، ﮐﯚکردنه‌وه‌و شی‌کردنه‌وه‌ی محمدامین کاردوخی، سلیمانی: کاردوخی، 1971 ش.
عتیق نیشابوری، ابوبکر، تفسیر سورآبادی، به کوشش سعیدی سیرجانی، تهران: فرهنگ نشر نو، 1381 ش.
عین‌القضات همدانی، نامه‌ها، به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران: منوچهری و زوار، 1362 ش.
غلامی، سالومه، «گویش‌شناسی اشعار باباطاهر و اهمیت آن در بازسازی زبان بومی پیشین همدان»، پژوهشهای زبانشناسی تطبیقی، 1399 ش، س 10، ش 20، ص 45-78.
فرهنگ فارسی ـ کردی دانشگاه کردستان، به کوشش محمدماجد مردوخ روحانی، سنندج: دانشگاه کردستان، 1385 ش.
فیروزبخش، پژمان، فهلویات، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار و سخن، 1402 ش.
کتاب پنجم دینکرد، به کوشش ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: معین، 1386 ش.
کشکول الفقرا، گردآوری محمدامین ابن صدرالدین محمد ساوینی، مورخ 1086 ق، کتابخانۀ فاتح استانبول.
کوکب، میرزا مهدی خان، اشعار باباطاهر همدانی، بمبئی، 1904 م.
کهﺷﮑﯚڵه شیعرێکی کوردی «ﮔﯚرانی»، دستنووسی ژماره Or. 6444 ﮐتێبخانه‌ی بریتانیا، ساغ کردنه‌وه‌و سه‌رتانووسینی ئه‌نوری سوڵتانی، له‌نده‌ن: تراستی ﺳﯚن ﺑﯚ کوردستان، 1998 م.
کهﺷﮑﯚڵی مه‌حموود پاشای جاف،(گردآوری 1377-1336 ق)، ئاماده‌کردن و لێکۆڵینه‌وه: حه‌سه‌ن جاف، به‌یروت، 2014 م.
گنجینۀ یاری، رونوشت كاظم نیك‌‌نژاد، نسخۀ عكسی، ش ثبت 118574، مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، بی تا.
لغات کردی، دستنویس ش 128137، کتابخانۀ مجلس، 1303 ق.
لغات کردی، دستنویس ش 128137، کتابخانۀ مجلس، 1303 ق.
لغت کردی ـ فارسی ـ عربی، چ سنگی، ش 14230، کتابخانۀ مجلس، بی‌تا.
مصطفوی، اسداللّه، دیوان باباطاهر عریان همدانی، عارف سوته دل همدان، تهران: بی‌نا، 1352 ش.
مقصود، جواد، شرح احوال و آثار و دوبیتیهای باباطاهر عریان ...، تهران: انجمن آثار ملی، 1354 ش.
مکری، محمد، گورانی یا ترانه‌های کردی، تهران: بی‌نا، 1329 ش.
موسوی، سیدحشمت الله، هزار سال گمگشتگی، تهران: پیشرو مبتکران، 1393 ش.
مه‌ردوخی کردستانی، موحه‌ممد، فه‌رهه‌نگی مه‌ردوخ، سنندج: پرتو بیان، 1385 ش.
مه‌وله‌وی، دیوان، دستنویس کتابخانۀ آستان قدس رضوی مشهد، ش 11092، مورخ 1300 ق.
مه‌وله‌وی، عبدالرحیم بن سعید معدوم کرد، دیوان، به کوشش مه‌لا عبدالکریمی مدرس، سنندج: کردستان، 1378 ش.
مینورسکی، ولادمیر و پرویز اذکایی، «باباطاهر»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1375 ش، ج 1، ص 38-44.
مینوی، مجتبی، «از خزاین ترکیه (1)»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، 1335 ش، س 4، ش 2، ص 42-75.
نامۀ سرانجام، به کوشش صدیق صفیزاده، تهران: هیرمند، 1375 ش.
نفیسی، سعید، «پور فریدون»، پیام نو، 1324 ش، س 1، ش 11، ص 22-23، 25.
نوری عارف، محمد، وشه‌و زاروه‌کانی باباتاهیر و به‌راورد کردنیان له‌گه‌ڵ شێوه‌کانی زمانی کوردی‌دا، هه‌ولێر، 1997 م.
والۀ داغستانی، علیقلی خان، تذکرۀ ریاض الشعرا، تصحیح و مقدمه: ابوالفاسم رادفر، گیتا اشیدری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1391 ش.
هدایت، رضاقلی خان، ریاض العارفین، به کوشش مهرعلی گرگانی، تهران: کتابفروشی محمودی، 1344 ش.
هدایت، رضاقلی خان، مجمع الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر، 1382 ش.
de Gobineao, A., Trois ans en Asie, Paris, 1895.
Elwell-Sutton, L. P., "Bābā Ṭāher ʻOryān", Encyclopedia Iranica, 1988, III/ p. 296-297.
Hadank, K., "Die sprache der vierzeller des Bâbâ Tâhir", KurdischPersishe Forschungen von Oskar Mann, Berlin, 1926, pp. xxxvii-lv.
Heron A., The Lament of Bābā Ṭāhir, London, 1902.
Huart, C., "Les Quatrains de Bâbâ Tâhir ʻOryân en Pehehlevi musulman", Journal Asiatique, paris, 1885, VI, pp. 502-545.
Mackenzie, D. N., The Dialect of Awroman (Hawrâmân Luhōn), Kobenhaven, 1966.
Minorsky, V., "The Gūrān", BSOAS , 1943, vol, 11, pp. 75-103.
Minorsky, V., "Bābā Ṭāhir", The Encyclopedia of Islam, Leiden, 1986, I/ pp. 839-842.
Mokri, M., Le Chasseur de Dieu et le mythe du RoiAigle (Dawra-y Dāmyārī), Wiesbaden, 1967.
Sa’īd Khan ]Kurdestani[, "The Sect of AhliHaqq (Ali Ilahis), 1927, 17(1), pp. 31-42.
The Complete of The Pahlavi Dinkard, ed. D. M. Madan, Bombay, 1911.
Wolff, F., Glossar zu Firdosis Schahname, Berlin, 1965.