مطالعه اثر تنش خشکی بر سیستم آنتی¬اکسیدانی آنزیمی وغیرآنزیمی برخی ارقام انگور

محورهای موضوعی : فیزیولوژی گیاهی

مجتبی قلی زاده ¹ , مهدی حدادی نژاد ^{2 *} , علی عبادی ³ , علی محمدی ترکاشوند ⁴

1 - دانشجوی دکتری، گروه علوم باغی و زراعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار، گروه علوم باغبانی، دانشکده علوم زراعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری
3 - استاد، گروه علوم باغبانی، دانشگاه تهران، کرج، ایران
4 - استاد، گروه علوم باغی و زراعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/12/08 تاریخ پذیرش : 1402/12/18 تاریخ انتشار : 1403/04/10

کلید واژه: آسکوربات پراکسیداز, پرولین, فنول, کاتالاز. ,

چکیده مقاله :

به¬منظور بررسی مطالعه اثر تنش خشکی بر سیستم آنتی¬اکسیدانی آنزیمی و غیرآنزیمی شش رقم انگور آزمایشی فاکتوریل بر پایۀ طرح کاملا تصادفی با سه تکرار تحت شرایط گلخانه¬ای اجرا شد. در این آزمایش، تیمارها شامل شش رقم انگور (عسگری، خلیلی، یاقوتی، پیکامی، ترکمن 4 و سوزک) و چهار سطح تنش خشکی ((شرایط نرمال (100 درصد ظرفیت مزرعه)، تنش کم (75 درصد ظرفیت مزرعه)، تنش متوسط (50 درصد ظرفيت مزرعه) و تیمار تنش شدید (25 درصد ظرفیت مزرعه)) بودند. نتایج نشان داد که صفات پرولین، مالون¬دی¬آلدئید، آنزیم¬های کاتالاز و آسکوربات¬پراکسیداز با افزایش شدت تنش، به¬طور معنی¬داری افزایش یافتند. درمقابل، محتوای فنول کل با افزایش شدت تنش، به¬طور معنی¬داری کاهش یافت. در میان ارقام مورد مطالعه، رقم یاقوتی از حیث شاخص¬های موردمطالعه نسبت به سایر ارقام انگور، مقاومت بیشتری نسبت به خشکی نشان داد. بیشترین میزان فعالیت آنزیم کاتالاز در رقم یاقوتی ثبت شد؛ به¬گونه¬ای که فعالیت آنزیم کاتالاز آن در سطوح 75، 50 و 25 درصد ظرفیت زراعی به¬ترتیب 13، 12 و 46 درصد نسبت به ظرفیت زراعی 100 درصد افزایش یافت. با توجه به نتایج این پژوهش به¬نظر می‌رسد که رقم یاقوتی نسبت به ارقام دیگر به خشکی متحمل‌تر است. ولی از آنجا که این تحمل ناشی از مکانیزم های فعال در برگ می باشد لازم است در زمان استفاده از این رقم به عنوان پایه آزمایش های تکمیلی انجام شود.

چکیده انگلیسی:

In order to investigate the effect of drought stress on the enzymatic and non-enzymatic antioxidant system of six grape varieties, a factorial experiment was conducted based on a completely randomized design with three replications under greenhouse conditions. In this experiment, the treatments included six grape varieties (Asgari, Khalili, Yaquti, Pikami, Turkmen 4 and Suzak) and four levels of drought stress (normal conditions (100% of the farm capacity), low stress (75% of the farm capacity), medium stress (50% of the farm capacity) and severe stress treatment (25% of the farm capacity). The results showed that the traits of proline, malondialdehyde, catalase enzymes and ascorbate peroxidase enzymes improved with increasing stress intensity. increased significantly. On the other hand, the content of total phenol decreased significantly with the increase of the intensity of stress. Among the cultivars studied, Yaqouti cultivar is more resistant to drought than other grape cultivars in terms of the studied indices. The highest amount of catalase enzyme activity was recorded in Yaqouti cultivar, so that its catalase enzyme activity at the levels of 75, 50 and 25% of the agricultural capacity increased by 13, 12 and 46% respectively compared to the 100% agricultural capacity. According to the results of this research, it seems that Yaghuti cultivar is more drought tolerant than other cultivars. Since this toleration mechanisms located in leaf of Yaghuti, it is necessary to carry out additional tests when using as rootstock.

منابع و مأخذ:


1) اسدی و. رسولی م. غلا‌می م. و م، ملکی. 1396. بررسی برخی ویژگی¬های ریخت شناختی و فیزیولوژیک چهار رقم انگور (.Vitis vinifera L) در شرایط تنش خشکی. مجله علوم باغبانی ایران، 48(4): 990-997.
2) سوخت¬سرایی، ر.، عبادی، ع.، سلامی، س.ع. و ح، لسانی. 1396. بررسی شاخص¬های اکسیداتیو در سه رقم انگور (Vitis vinifera L.) در شرایط تنش خشکی. مجله علوم باغبانی ایران، 48: 98-85.
3) فهیم، س.، قنبری، ع.ر.، ناجی، ع.م.، شکوهیان، ع.ا. و ح، ملکی لجایر. 1401. تاثیر تنش خشکی روی صفات مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی در برخی ارقام انگور ایرانی. فرآیند و کارکرد گیاهی، 11(47)، 249-266.
4) محسنی¬فرد، ا.، نجاتیان، م.ع.، حسینی¬سالکده، ق.، محمدپرست، ب. و ا، مویدی¬نژاد. 1398. تأثیر تنش خشکی بر برخی ویژگی¬های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی دو رقم انگور. فرآیند و کارکردهای گیاهی، 32: 377-390.
5) مهری، ح.ر.، قبادی، س.، بانی¬نسب، ب.، احسان زاده، پ و م، غلامی. 1393. بررسی برخی پاسخ¬های فیزیولوژیک و مورفولوژیک چهار رقم انگور ایرانی (Vitis vinifera L.) به تنش خشکی در شرایط درون شیشه¬ای. فرآیند و کارکرد گیاهی، 10(3)، 115-126.

6) Aebi, H. 1984. Catalase in vitro. Methods Enzymology, 105: 121-126.
7) Altinci, N.T. and R, Cangi, R. 2019. Drought tolerance of some wine grape cultivars under in vitro conditions. Journal of Agricultural Faculty of Gaziosmanpasa University, 36: 145-151.
8) Arora, A., Sairam, R.K. and G.C, Srivastava. 2002. Oxidative stress and antioxidant system in plants. Plant Physiology, 82: 1227-1237.
9) Beis A. and A, Patakas. 2015. Differential physiological and biochemical responses to drought in grapevines subjected to partial root drying and deficit irrigation. European Journal of Agronomy, 62: 90-97.
10) Bertamini, M., Zulini, L., Muthuchelian, K. and N, Nedunchezhian. 2006. Effect of water deficit on phostosynthetic and other physiological responses in grapevine (Vitis vinifera L. cv. Riesling) plants. Photosynthetica, 44: 151-154.
11) Choudhury, F.K., Rivero, R.M., Blumwald, E. and R, Mittler. 2017. Reactive oxygen species, abiotic stress and stress combination. Physiology Plants, 90(5): 856-867.
12) Dacosta, M. and B, Huang. 2007. Changes in antioxidant enzyme activities and lipid pero×idation for bentgrass species in responses to drought stress. Journal of the American Society for Horticultureal Science, 132: 319-326.
13) Esmaeilizadeh, M., Lotfi, A., Mirdehghan, S.H. and M, Shamshiri. 2018. Effects of irrigation intervals on some physiological and biochemical characteristics in four Iranian grapevine cultivars. Crops Improvement, 20: 3-14.
14) Esmaeilizadeh, M., Lotfi, A., Mirdehghan, S.H. and M, Shamshiri. 2018. Effects of irrigation intervals on some physiological and biochemical characteristics in four Iranian grapevine cultivars. Crops Improvement, 20: 3-14.
15) Haider, M.S., Zhang, C. and M.M, Kurjogi. 2017. Insights into grapevine defense response against drought as revealed by biochemical, physiological and RNA-Seq analysis. Scientific reports, 7: 13134.
16) Hasanuzzaman, M., Bhuyan, M.H.M.B., Zulfiqar, F., Raza, A., Mohsin, S.M., Mahmud, J.A., Fujita, M. and V, Fotopoulos. 2020. Reactive Oxygen Species and Antioxidant Defense in Plants under Abiotic Stress: Revisiting the Crucial Role of a Universal Defense Regulator. Antioxidants (Basel), 9(8): 681.
17) Isfendiyaroglu, M. and E, Zeker. 2002. The relation between phenolic compound and seed dormancy in Pistacia spp. In: AKB E (ed.). 11 Grema Serr Pistachios and Almond. Chieres Optins Mediterraneenes, 232-277.
18) Jalili marandi, R., Hassani, A., Dolati baneh, H., Azizi, H. and R, Haji taghiloo. 2011. Effect of different levels of soil moisture on the morphological and physiological characteristics of three grape cultivars (Vitis vinifera L.). Journal of Horticultural Science, 42: 31-40.
19) Khochert, G. 1987. Carbohydrate determination by phenol- solphoric acid methods. In: Hellebust J. A. and Garigie J. S. (Eds.) pp. 95-97. Handbook of Physiological Methods, Cambridge University Press. UK.
20) Mhamdi, A., Queval, G., Chaouch, S., Vanderauwera, S., Breusegem, F. and G, Noctor. 2010. Catalase function in plants: a focus on Arabidopsis mutants as stress-mimic models. Journal of Experimental Botany, 61(15): 4179-4220.
21) Mishra, N., Jiang, Ch., Chen, L., Paul, A., Chatterjee, A. and G, Shen. 2023. Achieving abiotic stress tolerance in plants through antioxidative defense mechanisms. Frontiersin Plant Science, 14: 1110622. doi: 10.3389/fpls.2023.1110622.
22) Mukarram, M., Choudhary, S., Kurjak, D., Petek, A. and M.M.A, Khan. 2021. Drought: Sensing, signalling, effects and tolerance in higher plants. Physiology Plant, 172: 1291–1300.
23) Paquin, R. and P, Lechasseur. 1979. Observations sure one method de dosage de la proline libber dens les extra its de plants. Canadian Journal of Botany, 57: 1851-1854.
24) Ranieri, A., Castagna, J., Pacini, B., Baldan, A. and G.F, Mensuali Sodi. 2003. Soldatini Early production and scavenging of hydrogen peroxide in the apoplast of sunflowers plants exposed to ozone. Journal of Experimental Botany, 54: 2529-2540.
25) Singh, S.K., Sharma, H.S., Datta, S.B. and S.P, Singh. 2000. In vitro growth and leaf compsition of grapevine cultivars as affected by sodium chloride. Biologia Plantarum, 43: 283-286.
26) Sofo A., Dichio B., xiloyannis, C. and A, Masia. 2004. Effects of different irradiance levels on some antioxidant enzymes and on malondialdehyde content during rewatering in olive tree. Plant Science, 166(2): 293-302.
27) Sorori, Sh., Asgharzadeh, A., Marjani, A. and M, Samadi-Kazemi. 2022. Evaluation of Drought Stress Tolerance among some of Grape Cultivars Using Physiological and Biochemical Studies. Journal of Horticultural Science, 36(2): 373-388. http://doi.org/10.22067/JHS.2021.67767.1004
28) Tsugane, K., Kobayarabidopsis shi, K., Niwa, Y., Ohba, Y., Wada, K. and H, Kobayashi. 1999. A recessive Arabidopsis mutant that grows photoautotrophically under salt stress shows enhanced active oxygen detoxification. The Plant Cell, 11: 1195-1206.
29) Wang, F., Zeng, B., Sun, Z. and C, Zhu. 2009. Relationship between prolion and Hg2+ induced oxidative stress in a tolerant rice mutant. Archives of Environmental Contamination and Toxicology, 56(4): 723-731.

متن کامل:



گیاه و زیست فناوری ایران Iranian Journal of Plant & Biotechnology (IJPB)

مقاله پژوهشی

 

 مطالعه اثر تنش خشکی بر سیستم آنتی­اکسیدانی آنزیمی وغیرآنزیمی برخی ارقام انگور (Vitis vinifera L.)

مجتبی قلی‌زاده1، مهدی حدادی‌نژاد (نویسنده مسئول)2*، علی عبادی3، علی محمدی‌ترکاشوند4

1- دانشجوی دکتری، گروه علوم باغی و زراعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران،[e-mail]

2- استادیار، گروه علوم باغبانی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران، [e-mail]  

3- استاد، گروه علوم باغبانی، دانشگاه تهران، کرج، ایران، [e-mail]

4- استاد، گروه علوم باغی و زراعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران،[e-mail]

تاریخ دریافت: اسفند 1402 تاریخ پذیرش: خرداد 1403

Studying the effect of drought stress on enzymatic and non-enzymatic antioxidant system of some grape cultivars (Vitis vinifera L.)

Mojtaba Gholizadeh1, Mehdi Hadadinezhad (Corresponding author)2*, Ali Ebadi3, Ali Mohamadi Torkashvand4

1- Ph.D Student, Department of Horticultural and Agricultural Science, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran, [e-mail]

2- Assistant Professor, Department of Horticultural Science, Sari Agricultural Sciences and Natural Resources University, Sari, Iran, [e-mail] 

3- Professor, Department of Horticultural Science, University of Tehran, Karaj, Iran, [e-mail]

4- Professor, Department of Horticultural and Agricultural Science, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran, [e-mail]

Received: March 2024 Accepted: June 2024

چکیده به­منظور بررسی مطالعه اثر تنش خشکی بر سیستم آنتی­اکسیدانی آنزیمی و غیرآنزیمی شش رقم انگور آزمایشی فاکتوریل بر پایۀ طرح کاملا تصادفی با سه تکرار تحت شرایط گلخانه­ای اجرا شد. در این آزمایش، تیمارها شامل شش رقم انگور (عسگری، خلیلی، یاقوتی، پیکامی، ترکمن 4 و سوزک) و چهار سطح تنش خشکی ((شرایط نرمال (100 درصد ظرفیت مزرعه)، تنش کم (75 درصد ظرفیت مزرعه)، تنش متوسط (50 درصد ظرفيت مزرعه) و تیمار تنش شدید (25 درصد ظرفیت مزرعه)) بودند. نتایج نشان داد که صفات پرولین، مالون­دی­آلدئید، آنزیم­های کاتالاز و آسکوربات­پراکسیداز با افزایش شدت تنش، به­طور معنی­داری افزایش یافتند. در مقابل، محتوای فنول کل با افزایش شدت تنش، به­طور معنی­داری کاهش یافت. در میان ارقام مورد مطالعه، رقم یاقوتی از حیث شاخص­های موردمطالعه نسبت به سایر ارقام انگور، مقاومت بیشتری نسبت به خشکی نشان داد. بیشترین میزان فعالیت آنزیم کاتالاز در رقم یاقوتی ثبت شد؛ به­گونه­ای که فعالیت آنزیم کاتالاز آن در سطوح 75، 50 و 25 درصد ظرفیت زراعی به­ترتیب 13، 12 و 46 درصد نسبت به ظرفیت زراعی 100 درصد افزایش یافت. با توجه به نتایج این تحقیق می­توان نتیجه‌گیری کرد که سامانه تحمل به تنش خشکی در برگ رقم یاقوتی نسبت به ارقام دیگر متحمل‌تر است.  کلمات کلیدی: آسکوربات­پراکسیداز، پرولین، فنل، کاتالاز فصلنامه گیاه و زیست فناوری ایران                       تابستان 1403، دوره 19، شماره 2، صص 21-10

Abstract In order to investigate the effect of drought stress on the enzymatic and non-enzymatic antioxidant system of six grape varieties, a factorial experiment was conducted based on a completely randomized design with three replications under greenhouse conditions. In this experiment, the treatments included six grape varieties (Asgari, Khalili, Yaquti, Pikami, Turkmen 4 and Suzak) and four levels of drought stress (normal conditions (100% of the farm capacity), low stress (75% of the farm capacity), medium stress (50% of the farm capacity) and severe stress treatment (25% of the farm capacity). The results showed that the traits of proline, malondialdehyde, catalase enzymes and ascorbate peroxidase enzymes improved with increasing stress intensity. increased significantly. On the other hand, the content of total phenol decreased significantly with the increase of the intensity of stress. Among the cultivars studied, Yaqouti cultivar is more resistant to drought than other grape cultivars in terms of the studied indices. The highest amount of catalase enzyme activity was recorded in Yaqouti cultivar, so that its catalase enzyme activity at the levels of 75, 50 and 25% of the agricultural capacity increased by 13, 12 and 46% respectively compared to the 100% agricultural capacity. According to the results of this research, it seems that Yaghuti cultivar is more drought tolerant than other cultivars. Keywords: Ascorbate-peroxidase, Catalase, Phenol, Proline   Iranian Journal of Plant & Biotechnology Summer 2024, Vol 19, No 2, Pp 10-21

 

 

مقدمه و کلیات

خشکسالی یکی از مهم­ترین مشکلاتی است که کشاورزی را در سراسر جهان تهدید می­کند. تنش خشکی بر جذب مواد مغذی، فتوسنتز، تنفس و متابولیسم انرژی در گیاهان تأثیر منفی می­گذارد و در نتیجه رشد، نمو، عملکرد محصول وبهره­وری گیاهان را کاهش می­دهد (Mishra et al., 2023). بسته شدن روزنه­ها طی تنش خشکی معمولاً تثبیت دی­اکسید کربن را کاهش داده، زنجیره انتقال الکترون را مختل می­سازد و باعث تولید مقادیر زیادی از گونه­های واکنش­گر اکسیژن در کلروپلاست و میتوکندری می­شود (Sofo et al., 2004)، اما تولید بیش از حد آن­ها طی تنش خشکی به بروز تنش اکسایشی در گیاه منجر می‌گردد (Arora et al., 2002). تولید نامتعادل و تخریب گونه‌های اکسیداتیو فعال (ROS)، مانند پراکسید هیدروژن (H2O2)، رادیکال‌های سوپراکسید (-O2) و رادیکال‌های هیدروکسیل (HO)، باعث تجمع بیش از حد ROS تحت تنش خشکی می‌شود (Choudhury et al., 2017). ROS اضافی به­طور جدی به رنگدانه‌های فتوسنتزی، لیپیدهای غشا، پروتئین‌ها، مولکول‌های RNA و DNA آسیب می‌زند و منجر به مرگ برنامه‌ریزی‌شده سلولی می‌شود (Mukarram et al., 2021). با گذشت زمان، گیاهان استراتژی­های مختلفی را برای مقابله با کمبود آب و در نتیجه حفظ رشد و نمو ایجاد کرده­اند. تنظیم اسمزی رایج­ترین واکنش برای غلبه بر اثرات نامطلوب خشکسالی در نظر گرفته می­شود. در شرایط خشکی، گیاهان با جذب مقادیر زیادی از املاح فعال اسمزی پتانسیل اسمزی را در سلول­ها کاهش می­دهند و در نهایت باعث حفظ تورژسانس سلولی می­شوند (Choudhury et al., 2017). علاوه بر این، ROS سمی تولید شده در طول تنش خشکی می­تواند از طریق مکانیسم­های آنزیمی و غیر آنزیمی حذف شود. آنزیم­های آنتی­اکسیدانی مانند سوپراکسید دیسموتاز (SOD)، پراکسیداز (POD)، کاتالاز (CAT) و آسکوربات پراکسیداز (APX)، می­توانند تحت تنش خشکی فعال شوند. اسید اسکوربیک (AsA)، گلوتاتیون (GSH)، توکوفرول و فنولیک­ها چندین آنتی­اکسیدان غیر آنزیمی هسته­ای هستند (Hasanuzzaman et al., 2020؛ Mukarram et al., 2021). سیستم دفاعی آنتی­اکسیدانی تقریباً در تمام سایت‌های اصلی تولیدکننده ROS، مانند کلروپلاست‌ها، میتوکندری‌ها و هسته‌ها وجود دارد و نقشی حیاتی در پاسخ به تنش خشکی ایفا می‌کند (Mukarram et al., 2021). آنتی­اکسیدان­های آنزیمی و غیرآنزیمی هر دو به عنوان سیستم‌های آنتی­اکسیدانی متعارف شناخته می­شوند زیرا به­طور خاص بر روی یک نوع ROS و مولکول­های منفرد عمل می­کنند. توانایی گیاهان در از بین بردن گونه­های واکنش­گر اکسیژن و کاهش اثرات مضر آن­ها ممکن است با تحمل آن­ها در برابر تنش خشکی ارتباط داشته باشد (Tsugane et al., 1999). علاوه بر این، گیاهان بسته به شدت و طول دوره تنش، گونه گیاهی و مرحله نموی آن، واکنش­های متفاوتی در برابر تنش خشکی بروز می­دهند (Dacosta and Huang, 2007). انگور (.‌Vitis vinifera L) یکی از مهم­ترین درختان میوه پس از پسته در جایگاه دومین محصول با سطح کشت بالا قرار گرفته است که سهم زیادی در صادرات غیرنفتی کشور ایفا می­کند. با این حال، قابلیت دسترسی به آب ‌مهم‌ترین عامل محدودکننده تولید این محصول در کشور است (اسدی وهمکاران، 1396). مطالعات زیادی در مورد تأثیر خشکی در ارقام مختلف انگور گزارش شده است. Sorori و همکاران (2022) گزارش کردند که سازگاری گیاه انگور به تنش خشکی نتیجه تغییرات در بسیاری از مکانیسم های مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی است که باعث تغییر در محتوای پرولین، مواد جامد محلول، سرعت فتوسنتز، فعالیت های آنزیمی و غیره می­شود. به­طوری که رقم گرمه با بیشترین میزان پراکسیداز و کاتالاز از مقاوم‌ترین ارقام معرفی گردید. Altinci و Cangi (2019) طی مطالعاتی کاهش صفات رشدی و افزایش فعالیت آنزیم­های آنتی­اکسیدان را طی تنش خشکی در ارقام مختلف انگور گزارش کردند. Singh و همکاران (2000) در بررسی ارقام انگور تحت تنش، کاهش میزان کلروفیل و افزایش میزان پرولین و کل قند محلول را با افزایش تنش گزارش کردند. فهمیم و همکاران (1401) گزارش کردند که با افزایش سطح تنش خشکی  میزان نشت یونی، مالون دی­آلدئید، کل قند محلول، پرولین و میزان فعالیت آنزیم­های آنتی­اکسیدان در بیشتر ارقام انگور افزایش معنی­داری پیدا کرد. در بررسی تأثیر تنش خشکی بر برخی ویژگی­های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی دو رقم انگور توسط محسنی­فرد و همکاران (1398) مشخص شد که تنش خشکی به­طور معنیداری فعالیت آنزیمهای کاتالاز، پراکسیداز و سوپراکسید دیسموتاز افزایش داد. طی تحقیقی توسط مهری و همکاران (1393) مشخص شد که افزایش تنش خشکی باعث کاهش صفات رشدی و میزان رطوبت نسبی آب برگ و افزایش معنی­دار در میزان پرولین، مالون دی­آلدئید و همچنین فعالیت آنزیم آنتی­اکسیدان کاتالاز می­شود. هدف از این پژوهش، بررسی سیستم آنتی­اکسیدانی آنزیمی وغیرآنزیمی ژنوتیپ­های کاندید انگور در تنش ملایم، متوسط و شدید به­منظور شناسایی ژنوتیپ‌های متحمل­تر به خشکی است به‌طوری که بتوان در برنامه­های آینده بهنژادی از آن‌ها استفاده کرد.

فرآیند پژوهش

این پژوهش در خراسان شمالی، شهرستان اسفراین (طول جغرافیایی56، عرض جغرافیایی36، ارتفاع از سطح دریا 1260 متر) در محیط گلخانه با میانگین دمای 27-30 درجه سانتی­گراد، انجام گرفت. مواد گیاهی شامل (عسگری، خلیلی، یاقوتی، پیکامی، ترکمن 4 و سوزک) از شرکت کشت و صنعت جوین تهیه و سپس به صورت نهال‌های ریشه­دار یکساله، در گلدان‌هایی به قطر دهانه 30 سانتی­متر قرار گرفتند. براي كشت ارقام، مخلوطي از خاك‌هاي رس، ماسه و ماده آلي به ترتيب با نسبت 1:1:2 تهیه شدند. آزمایش به­صورت فاكتوريل در قالب طرح كاملاً تصادفي در فصل تابستان سال 98-99 انجام شد. این مطالعه شامل چهار تیمار آبیاری کامل (رطوبت خاک در حد ظرفیت مزرعه)، تنش کم (رطوبت خاک در حد 75 درصد ظرفیت مزرعه)، تنش متوسط (رطوبت خاک در حد 50 درصد ظرفیت مزرعه) و تنش شدید (رطوبت خاک در حد 25 درصد ظرفیت مزرعه) با سه تكرار و در هر تكرار سه واحد آزمايشي (گلدان30 در 50) اجرا شد. تنش رطوبتي به­وسيله وزن كردن روزانه گلدان‌ها اعمال شد. به­طوري كه رطوبت گلدان‌هاي حاوي تيمار تنش کم در حد 75 درصد ظرفیت مزرعه، تنش متوسط در حدود 50 درصد ظرفيت مزرعه و تیمار تنش شدید، 25 درصد ظرفیت مزرعه حفظ شد. همچنین، درصد رطوبت در گلدان‌هاي بدون تنش در حد ظرفيت مزرعه حفظ شد. قابل ذكر است كه براي بدست آوردن ميزان آب لازم براي رسيدن به حد ظرفيت مزرعه از رابطه زير استفاده می‌گردد (Jalili Marandi et al., 2011):

   100* وزن خاک خشک شده در آون / (وزن خاك خشك شده در آون- وزن خاك در ظرفيت مزرعه)

در اين آزمايش به­منظور خارج كردن اثر افزايشي وزن گياه و كاهش خطا در تنظيم مقدار آب خاك به­روش وزني، از گلدان‌هاي فاقد گياه كه فقط حاوي خاك آزمايش و هم وزن با گلدان‌هاي اصلي هستند، استفاده شد تا اختلاف وزني گلدان‌هاي فاقد گياه و حاوي گياه، مقدار اثر وزن گياه را از آزمايش خارج كند و مقدار تنظيم رطوبت خاك گلدان‌ها بر اساس روش وزني باشد. غلظت ترکیبات فنلی طبق روش Isfendiyaroglu و Zeker (2002) تعیین شد بدین صورت که 1/0 گرم نمونه برگی با ازت مایع هموژن شده و 1 میلی­لیتر اتانول خالص به هر نمونه افزوده شد. بعد از سانتریوفیوژ با 3000 دور به‌مدت 15 دقیقه، 25 میکرولیتر عصاره، 1 میلی لیتر آب مقطر و 50 میکرولیتر معرف فولین شیکالتو مخلوط و بعد از 5 دقیقه استراحت، 300 میکرولیتر کربنات­سدیم 20 درصد به آن افزوده شد. پس از گذشت 30 دقیقه، جذب نمونه­ها در طول موج 765 نانومتر با دستگاه اسپکتوفتومتر قرائت شد. در راستای برآورد میزان پرولین، 5/0 گرم برگ تازه با 10 میلی­لیتر اسیدسولفوسالیسیلیک 3/3 درصد سائیده و به‌مدت 15دقیقه در 4000 دور در دقیقه سانتریفیوژ شد . 2 میلی لیتر از عصاره حاصل با 2 میلی­لیتر معرف ناین هیدرین و 2 میلی­لیتر اسیداستیک خالص مخلوط گردیده و به‌مدت یک ساعت در حمام آب جوش قرار گرفت. سپس نمونه­ها به داخل مخلوط آب و یخ منتقل شدند. در این مرحله با افزودن تولوئن به هر یک از لوله‌هاي آزمایش، میزان جذب نور فاز فوقانی در طول موج 520 نانومتر توسط دستگاه اسپکتروفتومتر قرائت شد (Paquin and Lechasseur,1979). در این مطالعه، میزان مالون دی­آلدئید به روش Wang  و همکاران (2009) تعییین شد (Wang et al., 2009). در این روش 2/0 گرم برگ تازه در 5 میلی­لیتر تری­کلرواستیک اسید (TCA) یک درصد ساییده شده، سپس به مدت 10 دقیقه در 8000 دور سانتریفیوژ شد. بعد از سانتریوفیوژ مجدد به مدت 5 دقیقه با 8000 دور، جذب در دو طول موج 532 و 600 نانومتر توسط دستگاه اسپکتوفتومتر اندازه­گیری شد. به منظور سنجش فعالیت آنزیم­های کاتالاز و آسکوربات پراکسیداز، ابتدا عصاره­گیری از نمونه­ها در یک میلی­لیتر بافر پتاسیم فسفات 50 میلی مولار (pH= 7.5)، حاوی 50 میلی­مولار EDTA و پلی ونیل پیرولیدین یک درصد صورت گرفت (Aebi, 1984).

فعالیت آنزیم کاتالاز با روش Aebi (1984) تعیین شد. به طور خلاصه، محلول واکنش حاوی بافر 50 میلی­مولار با pH= 4/7، 100 میکرولیتر عصاره آنزیمی و 100 میکرولیتر آب اکسیژنه بود. تجزیه آب اکسیژنه یا کاهش جذب طی مدت 60 ثانیه در طول موج 240 نانومتر اندازه­گیری شد و میزان فعالیت آنزیم از روی میزان تغییرات H2O2 تخمین زده شد. فعالیت آنزیم آسکوربات­پراکسیداز با روش Ranieri و همکاران (2003) تعیین شد. به­طور خلاصه، مخلوط واکنش سنجش فعالیت آسکوربات­پراکسیداز حاوي بافر پتاسیم فسفات 50 میلی­مولار (pH= 5/7)، 100 میکرولیتر آسکوربات 5/0 میلی­مولار، 200 میکرولیتر آب اکسیژنه 1 درصد، 100 میکرولیتر EDTA 1/0 میلی­مولار و 100 میکرولیتر عصاره آنزیمی بود. فعالیت آسکوربیک­پراکسیداز براساس اکسیداسیون آسکوربیک اسید و کاهش در جذب در طول موج 290 نانومتر به‌مدت 2 دقیقه اندازه­گیری شد. برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها از نرم افزار SAS استفاده شد. همچنین، مقایسه میانگین به روش آزمون چند دامنه‌ای دانکن در سطح احتمال 5 درصد انجام شد.

نتایج و بحث

تجزیه واریانس داده­ها آشکار ساخت که تغییرات معنی­دار در محتوای فنول کل در اثر سطوح تنش در سطح پنج درصد وجود دارد. بر اساس مشاهدات حاصل از این مطالعه، با افزایش شدت تنش خشکی از ظرفیت زراعی 100% به ظرفیت زراعی 25%، محتوای فنول کل به­طور معنی­داری در ارقام انگور کاهش یافت به­گونه­ای که فنول کل تا 50 درصد کاهش یافت (شکل 1). در توافق با مشاهدات پژوهش، Esmaeilizadeh و همکاران (2018) نشان دادند که کاهش آب آبیاری باعث کاهش سطح ترکیبات فنلی و افزایش آب آبیاری باعث افزایش ترکیبات فنلی در ژنوتیپ­های انگور می­شود. علت کاهش ترکیبات فنلی تحت شرایط خشکی در این پژوهش احتمالاً ناشی از کاهش فعالیت آنزیم فنیل آلانین آمونیالیاز می­باشد. آنزیم فنیل آلانین آمونیالیاز در واقع آنزیم اصلی درگیر در تولید ترکیبات فنلی می­باشد که فعالیت آن در پاسخ به تنش های غیرزیستی و به خصوص خشکی تغییر می­کند و به­عنوان آنتی­اکسیدان عمل نموده و رادیکال­هاي آزاد اکسیژن را به دام می‌اندازد. کاهش فعالیت این آنزیم احتمالاً به بیان فاکتورهای رونویسی درگیر در بیان ژن کدکننده آن برمی­گردد. در توافق با نتایج تحقیق، Haider و همکاران (2017) مشاهده کردند که خشکی باعث کاهش بیان فاکتورهای رونویسی می­شود که در بیان ژن فنیل آلانین آمونیالیاز درگیر هستند و کاهش بیان آنها متعاقباً منجر به کاهش بیان فنیل آلانین آمونیالیاز و کاهش تولید ترکیبات فنلی می‌شود.

 

 

شکل 1- میزان فنول کل در ارقام مختلف انگور تحت شرایط آبی متفاوت

Fig 1- The total phenol in the grape’s varieties under different water conditions

 

نتایج تجزیه واریانس داده­ها در این آزمایش گویای تغییرات معنی­دار در محتواي پرولین در اثر ارقام و سطوح تنش در سطح یک درصد و اثر متقابل تنش خشکی و رقم انگور در سطح پنج درصد بود.  با افزایش سطح تنش از ظرفیت زراعی 100% تا ظرفیت زراعی 25%، محتواي پرولین به­طور معنی‌داری در ارقام انگور افزایش پیدا کرد. کمترین میزان محتواي پرولین در سطح ظرفیت زراعی 75%، ظرفیت زراعی 25% و ظرفیت زراعی 25% به ترتیب متعلق به رقم یاقوتی بود. با این حال، بیشترین میزان محتواي پرولین در سطح ظرفیت زراعی 75%، ظرفیت زراعی 25% و ظرفیت زراعی 25% به ترتیب متعلق به رقم عسگری بود. به­گونه­ای که محتواي پرولین رقم عسگری در سطوح ظرفیت زراعی 75%، ظرفیت زراعی 25% و ظرفیت زراعی 25% به ترتیب 45، 80 و 150 درصد نسبت به ظرفیت زراعی 100% (رژیم آبیاری بدون تنش خشکی) افزایش یافت (شکل 2). طی تنش‌هاي محیطی مثل خشکی، پرولین به­عنوان یک ترکیب اسمولیتی، تعدیل اسمزي را تحت تأثیر قرار می­دهد. این اسمولیت به خنثی کردن رادیکال­هاي آزاد، کاهش پتانسیل ردوکس (اکسیداسیون و احیاي سلولی) و ثبات ساختاري ریزسلولی در شرایط تنش کمک می­کند (Beis and Patakas, 2015). طی کمبود آب و مواجه گیاه با آن، آنزیم گلوتامین کیناز جهت تبدیل گلوتامین به پرولین القا شده تا با این رویه علاوه بر حافظت از غشا و لیپید، با تشکیل پیوندهاي نوع هیدروژنی با دنباله خطی پروتئین­ها منجربه پایداري پروتئین­ها در سلول شوند. هم­راستا با نتایج پژوهش، فهیم و همکاران (1401) و Esmaeilizadeh و همکاران (2018) نشان دادند که میزان پرولین با وضعیت آبی خاک مزرعه در ژنوتیپ­های انگور در ارتباط می­باشد. به­طور مشابهی، اسدی و همکاران (1396) نشان دادند که با افزایش شدت تنش خشکی بر میزان پرولین افزوده می­شود و این امر احتمالاً به دلیل افزایش بیان ژن درگیر در سنتز پرولین یعنی گلوتامین کیناز است. علیرغم اینکه رقم یاقوتی از حیث شاخص­های تحمل به خشکی، نسبت به سایر ارقام مورد بررسی در این مطالعه برتر بود، با این حال از میزان پرولین کمتری برخوردار بود که شاید دلیل این امر را بتوان به بیان کمتر گلوتامین کیناز به واسطه مشارکت کمتر فاکتورهای رونویسی درگیر در بیان گلوتامین کیناز دانست (Bertamini et al., 2006).

 

 

شکل 2- میزان پرولین در ارقام مختلف انگور تحت شرایط آبی متفاوت

Fig 2- The proline content in the grape’s varieties under different water conditions

 

یافته­های حاصل از تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که تغییرات معنی­دار در محتواي مالون­دي­آلدئید در اثر ارقام، سطوح تنش و اثر متقابل تنش خشکی و رقم انگور در سطح یک درصد وجود دارد. با افزایش سطح تنش از ظرفیت زراعی 100% تا 25%، محتواي مالون­دي­آلدئید به­طور معنی­داری در ارقام انگور افزایش پیدا کرد. مقایسه بین ارقام انگور تحت تنش خشکی نشان داد که کمترین میزان مالون­دي­آلدئید در سطح ظرفیت زراعی 75%، ظرفیت زراعی 25% و ظرفیت زراعی 25% متعلق به رقم عسگری بود. با این حال، بیشترین میزان مالون­دي­آلدئید در سطح ظرفیت زراعی 75%، ظرفیت زراعی 25% و ظرفیت زراعی 25% متعلق به رقم یاقوتی بود. به­طوری­که که محتواي مالون­دي­آلدئید رقم یاقوتی در سطوح ظرفیت زراعی 75%، ظرفیت زراعی 25% و ظرفیت زراعی 25% به ترتیب 8، 20 و 34 درصد نسبت به ظرفیت زراعی 100% افزایش یافت (شکل 3). مالون­دي­آلدئید، محصول فرعی حاصل از پراکسیداس یونی لیپیدها در غشاي سلولی می­باشد. غشاء سلولی اولین خسارات را طی خشکی دریافت می­نماید بدین شکل که اسیدهاي چرب اشباع نشده واقع در غشاي سلولی به­راحتی با گونه­هاي فعال اکسیژن آزاد واکنش می­دهند. محصول نهایی پراکسیداسیون این اسیدهاي چرب توسط گونه­هاي فعال اکسیژن آزاد، مالون­دي­آلدئید خواهد بود. بنابراین، جهت پی بردن به تحمل یا حساسیت ژنوتیپ­های گیاهی به تنش کم آبی، اندازه گیري مقدار مالون­دي­آلدئید می­تواند به مقدار زیادي تعیین کننده سطح مقاومت باشد (Khochert, 1987). بر مبنای تحقیقات گذشته، تجمع مالون­دي­آلدئید در یک رقم گویای حساسیت بالاتر آن به تنش­هاي کم آبی است. بالا بودن مالون­دي­آلدئید در رقم یاقوتی می­تواند به دلیل ظرفیت کمتر آن در سنتز پرولین طی شرایط خشکی باشد که این مشاهدات در پژوهش­هاي اسدی و همکاران (1396)، سوخت­سرایی و همکاران (1396) و Esmaeilizadeh و همکاران (2018) گزارش شده است. با این حال، پژوهشگران دیگر نشان داده­اند که میزان تولید بتائین­گلایسین در رقم یاقوتی بالاست و لذا، این متابولیت می­تواند به­عنوان جایگزین پرولین در حفاظت از سلول­ها عمل کند (سوخت­سرایی و همکاران، 1396).

 

 

شکل 3- محتوای مالون­دی آلدئید در ارقام مختلف انگور تحت شرایط آبی متفاوت

Fig 3- The MDA content in the grape’s varieties under different water conditions

 

یافته­های حاصل از تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که تغییرات معنی­دار در فعالیت آنزیم کاتالاز در اثر ارقام و سطوح تنش در سطح یک و اثر متقابل تنش خشکی و رقم در سطح پنج درصد وجود دارد. با افزایش سطح تنش خشکی از ظرفیت زراعی 100% (بدون تنش) تا ظرفیت زراعی 25% (تنش شدید)، فعالیت آنزیم کاتالاز به­طور معنی­داری در ارقام انگور افزایش یافت. کمترین میزان فعالیت آنزیم کاتالاز در سطوح تنش ظرفیت زراعی 75%، ظرفیت زراعی 25% و ظرفیت زراعی 25% به­ترتیب متعلق به ارقام پیکامی، سوزک، و سوزک بود. در مقابل، بیشترین میزان فعالیت آنزیم کاتالاز در رقم یاقوتی ثبت شد به­گونه­ای که فعالیت آنزیم کاتالاز آن در سطوح ظرفیت زراعی 75%، ظرفیت زراعی 25% و ظرفیت زراعی 25% به ترتیب 13، 12 و 46 درصد نسبت به ظرفیت زراعی 100% افزایش یافت (شکل 4). همان گونه که مشاهده می­شود فعالیت این آنزیم آنتی­اکسیدانت در تنش شدید خشکی، به­طور چشم­گیری در رقم یاقوتی افزایش یافت که نشان از پتانسیل این رقم انگور در مقابله با تولید بالای گونه­های فعال اکسیژن در شرایط شدید تنش کم آبی دارد. تجزیه واریانس داده های این آزمایش آشکار ساخت که تغییرات معنی­دار بر اثر ارقام و سطوح تنش در فعالیت آنزیم آسکوربات پراکسیداز در سطح پنج درصد وجود دارد. یافته‌های پيوهش نشان داد که با افزایش شدت تنش خشکی از ظرفیت زراعی 100% به ظرفیت زراعی 25%، فعالیت آنزیم آسکوربات پراکسیداز به­طور معنی­داری افزایش یافت به­گونه­ای که فعالیت آنزیم آسکوربات پراکسیداز تا 53 درصد افزایش یافتند (شکل 4). تنش خشکی موجب بروز تنش اکسیداتیو در گیاهان ‌می‌شود و تحت چنین شرایطی، انواع اکسیژن فعال تولید ‌می‌شوند (Mhamdi et al., 2010). گونه‌هاي فعال اکسیژن (ROS ها) به دلیل تاثیر منفی برDNA ، پروتئین‌ها، چربی‌ها و رنگدانه‌ها، صدمات سلولی زیادي را موجب ‌می‌شوند. در مقابله با این خسارات، فعالیت آنزیم‌هاي آنتی اکسیدان و ترکیبات با وزن مولکولی پایین، این توانایی را داردند که بدون آن که خود مورد تغییر قرار گرفته و به مواد مخرب رادیکال تبدیل شوند، ROS­ها را مهار کنند (Mhamdi et al., 2010). آنزیم‌هاي تجزیه کننده گونه‌هاي فعال اکسیژن از جمله کاتالاز و آسکوربات پراکسیداز از رایج‌ترین مکانیسم‌ها براي سمیت زدایی ROS‌هاي تولید شده در طول تنش هستند (Bertamini et al., 2006). مطابق با یافته­های پژوهش، افزایش فعالیت کاتالاز و آسکوربات­پراکسیداز طی شرایط کمبود آب در انگور توسط فهیم و همکاران (1401)، اسدی و همکاران (1396)، سوخت­سرایی و همکاران (1396) و Esmaeilizadeh و همکاران (2018) گزارش شده است. تمام این محققان علت افزایش فعالیت کاتالاز و آسکوربات پراکسیداز را به افزایش بیان ژن­های کدکننده آن در سلول نسبت داده­اند. با توجه به مشاهدات آنها، هر چه فعالیت این آنزیم­های آنتی­اکسیدانتی در یک رقم بیشتر باشد، متعاقباً تنش اکسیداتیو به مقدار بیشتری کاهش می­یابد که ضامن محافظت از سلول و فعالیت متابولیکی یا سوخت­وسازی آن می­باشد. افزایش فعالیت آنزیم آنتی­اکسیدانت کاتالاز در رقم یاقوتی گویای این موضوع است که به احتمال زیاد این رقم تحمل بیشتري به سطح بالاي خشکی نسبت به سایر ارقام مورد مطالعه در این پژوهش دارد. همان گونه که قبلا ذکر شده، رقم یاقوتی از پایداری غشاء بیشتری نسبت به دیگر ارقام انگور برخودار است که علت آن می­تواند به فعالیت بیشتر آنزیم­های کاتالاز و آسکوربات پراکسیداز مرتبط باشد.

 

 

 

 

شکل 4- فعالیت آنزیم­های آنتی­اکسیدانت در ارقام مختلف انگور تحت شرایط آبی متفاوت

Fig 4- The antioxidant enzyme activates in the grape’s varieties under different water conditions

 

نتیجه‌گیری کلی

با توجه به یافته­های پيوهش، ژنوتیپ­هایی که تحت تنش خشکی، دارای فعالیت آنزیم­های آنتی‌اکسیدانت و میزان فنول کل بالاتر می­باشند، ظرفیت بیشتری در تحمل خشکی دارند. درنتیجه، به نظر می­رسد که رقم یاقوتی نسبت به سایر ارقام انگور، تنش خشکی را به مراتب بهتر تحمل کند و لذا، براي کشت در مناطق با احتمال تنش خشکی توصیه می­شود.

منابع 

1)       اسدی و. رسولی م. غلا‌می م. و م، ملکی. 1396. بررسی برخی ویژگی­های ریخت شناختی و فیزیولوژیک چهار رقم انگور (.Vitis vinifera L) در شرایط تنش خشکی. مجله علوم باغبانی ایران، 48(4): 990-997.

2)       سوخت­سرایی، ر.، عبادی، ع.، سلامی، س ع. و ح، لسانی. 1396.  بررسی شاخص­های اکسیداتیو در سه رقم انگور (Vitis vinifera L.) در شرایط تنش خشکی. مجله علوم باغبانی ایران، 48: 98-85.

3)       فهیم، س.، قنبری، ع ر.، ناجی، ع م.، شکوهیان، ع ا. و ح، ملکی لجایر. 1401. تاثیر تنش خشکی روی صفات مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی در برخی ارقام انگور ایرانی. فرآیند و کارکرد گیاهی، 11(47)، 249-266.

4)       محسنی­فرد، ا.، نجاتیان، م.ع.، حسینی­سالکده، ق.، محمدپرست، ب. و ا، مویدی­نژاد. 1398. تأثیر تنش خشکی بر برخی ویژگی­های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی دو رقم انگور. فرآیند و کارکردهای گیاهی، 32: 377-390.

5)       مهری، ح.ر.، قبادی، س.، بانی­نسب، ب.، احسان زاده، پ و م، غلامی. 1393. بررسی برخی پاسخ‌های فیزیولوژیک و مورفولوژیک چهار رقم انگور ایرانی (Vitis vinifera L.) به تنش خشکی در شرایط درون شیشه­ای. فرآیند و کارکرد گیاهی، 10(3)، 115-126.

6)       Aebi, H. 1984. Catalase in vitro. Methods Enzymology, 105: 121-126.

7)       Altinci, N.T. and R, Cangi. 2019. Drought tolerance of some wine grape cultivars under in vitro conditions. Journal of Agricultural Faculty of Gaziosmanpasa University, 36: 145-151.

8)       Arora, A., Sairam, R.K. and G.C, Srivastava. 2002. Oxidative stress and antioxidant system in plants. Plant Physiology, 82: 1227-1237.

9)       Beis A. and A, Patakas. 2015. Differential physiological and biochemical responses to drought in grapevines subjected to partial root drying and deficit irrigation. European Journal of Agronomy, 62: 90-97.

10)       Bertamini, M., Zulini, L., Muthuchelian, K. and N, Nedunchezhian. 2006. Effect of water deficit on phostosynthetic and other physiological responses in grapevine (Vitis vinifera L. cv. Riesling) plants. Photosynthetica, 44: 151-154.

11)       Choudhury, F.K., Rivero, R.M., Blumwald, E. and R, Mittler. 2017. Reactive oxygen species, abiotic stress and stress combination. Physiology Plants, 90(5): 856-867.

12)       Dacosta, M. and B, Huang. 2007. Changes in antioxidant enzyme activities and lipid pero×idation for bentgrass species in responses to drought stress. Journal of the American Society for Horticultureal Science, 132: 319-326.

13)       Esmaeilizadeh, M., Lotfi, A., Mirdehghan, S.H. and M, Shamshiri. 2018. Effects of irrigation intervals on some physiological and biochemical characteristics in four Iranian grapevine cultivars. Crops Improvement, 20: 3-14.

14)       Esmaeilizadeh, M., Lotfi, A., Mirdehghan, S.H. and M, Shamshiri. 2018. Effects of irrigation intervals on some physiological and biochemical characteristics in four Iranian grapevine cultivars. Crops Improvement, 20: 3-14.

15)       Haider, M.S., Zhang, C. and M.M, Kurjogi. 2017. Insights into grapevine defense response against drought as revealed by biochemical, physiological and RNA-Seq analysis. Scientific reports, 7: 13134.

16)       Hasanuzzaman, M., Bhuyan, M.H.M.B., Zulfiqar, F., Raza, A., Mohsin, S.M., Mahmud, J.A., Fujita, M. and V, Fotopoulos. 2020. Reactive Oxygen Species and Antioxidant Defense in Plants under Abiotic Stress: Revisiting the Crucial Role of a Universal Defense Regulator. Antioxidants (Basel), 9(8): 681. 

17)       Isfendiyaroglu, M. and E, Zeker. 2002. The relation between phenolic compound and seed dormancy in Pistacia spp. In: AKB E (ed.). 11 Grema Serr Pistachios and Almond. Chieres Optins Mediterraneenes, 232-277.

18)       Jalili marandi, R., Hassani, A., Dolati baneh, H., Azizi, H. and R, Haji taghiloo. 2011. Effect of different levels of soil moisture on the morphological and physiological characteristics of three grape cultivars (Vitis vinifera L.). Journal of Horticultural Science, 42: 31-40.

19)       Khochert, G. 1987. Carbohydrate determination by phenol- solphoric acid methods. In: Hellebust J. A. and Garigie J. S. (Eds.) pp. 95-97. Handbook of Physiological Methods, Cambridge University Press. UK.

20)       Mhamdi, A., Queval, G., Chaouch, S., Vanderauwera, S., Breusegem, F. and G, Noctor. 2010. Catalase function in plants: a focus on Arabidopsis mutants as stress-mimic models. Journal of Experimental Botany, 61(15): 4179-4220.

21)       Mishra, N., Jiang, Ch., Chen, L., Paul, A., Chatterjee, A. and G, Shen. 2023. Achieving abiotic stress tolerance in plants through antioxidative defense mechanisms. Frontiersin Plant Science, 14: 1110622. doi: 10.3389/fpls.2023.1110622.

22)       Mukarram, M., Choudhary, S., Kurjak, D., Petek, A. and M.M.A, Khan. 2021. Drought: Sensing, signalling, effects and tolerance in higher plants. Physiology Plant, 172: 1291–1300.

23)       Paquin, R. and P, Lechasseur. 1979. Observations sure one method de dosage de la proline libber dens les extra its de plants. Canadian Journal of Botany, 57: 1851-1854.

24)       Ranieri, A., Castagna, J., Pacini, B., Baldan, A. and G.F, Mensuali Sodi. 2003. Soldatini Early production and scavenging of hydrogen peroxide in the apoplast of sunflowers plants exposed to ozone. Journal of Experimental Botany, 54: 2529-2540.

25)       Singh, S.K., Sharma, H.S., Datta, S.B. and S.P, Singh. 2000. In vitro growth and leaf compsition of grapevine cultivars as affected by sodium chloride. Biologia Plantarum, 43: 283-286.

26)       Sofo A., Dichio B., xiloyannis, C. and A, Masia. 2004. Effects of different irradiance levels on some antioxidant enzymes and on malondialdehyde content during rewatering in olive tree. Plant Science, 166(2): 293-302.

27)       Sorori, Sh., Asgharzadeh, A., Marjani, A. and M, Samadi-Kazemi. 2022. Evaluation of Drought Stress Tolerance among some of Grape Cultivars Using Physiological and Biochemical Studies. Journal of Horticultural Science, 36(2): 373-388.

28)       Tsugane, K., Kobayarabidopsis shi, K., Niwa, Y., Ohba, Y., Wada, K. and H, Kobayashi. 1999. A recessive Arabidopsis mutant that grows photoautotrophically under salt stress shows enhanced active oxygen detoxification. The Plant Cell, 11: 1195-1206.

29)       Wang, F., Zeng, B., Sun, Z. and C, Zhu. 2009. Relationship between prolion and Hg2+ induced oxidative stress in a tolerant rice mutant. Archives of Environmental Contamination and Toxicology, 56(4): 723-731.