هستی‌شناسی عین‌القضات همدانی در نسبت میان حکمت، شریعت و عرفان

محورهای موضوعی : فلسفه اسلامی

سمیه امیری ¹ , عباس احمدی سعدی ² , محمدعلی اخگر ³

1 - مربی، گروه معارف، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
2 - استادیار، گروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد فسا، دانشگاه آزاد اسلامی، فسا، ایران
3 - استادیار، گروه معارف، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

تاریخ دریافت : 1400/09/11 تاریخ پذیرش : 1401/07/13 تاریخ انتشار : 1401/10/01

کلید واژه: ‌هستی‌شناسی, عرفان, حکمت, حدوث و قدم عالم, عین‌القضات همدانی, شریعت, اقسام موجودات,

چکیده مقاله :

عارفان در طول تاریخ، اغلب، رویکردهای متفاوت و گاه متعارضی با فلاسفه و متکلمین داشته‌اند. عین‌القضات همدانی با وجود شهرت بیشترش در عرفان، آراء فلسفی و کلامی عمیق و قابل توجهی دارد. هدف پژوهش حاضر، شناخت مبانی فلسفی، عرفانی و کلامی ایشان در حوزه‌های ‌هستی‌شناسی، با روش توصیفی- تحلیلی است. این پژوهش نشان می دهد که عین‌القضات همدانی توانسته است در دو ساحت فرایند ادراک شهودی و ساحت فرایند تبدیل شهود به گزاره، سخن بگوید و معرفت و دانشی را که مستقیماً و بی‌واسطه تجربه کرده، با دلیل و برهان قابل فهم کند. همچنین عین‌القضات در طرح اندیشه‌هایی نو، در حوزه مذکور پیش‌رو بوده است؛ مانند تجلّی واحد در ‌هستی‌ و وحدت وجود، رابطه بین جسم و جان در انسان‌شناسی، استفاده زیاد از تأویل در فهم آیات قرآن، نافرمانی ابلیس در سجده نکردن به انسان که او این را ناشی از عشق راستین به معشوق ازلی و نیز جریان قلم تقدیر الهی می‌داند. نگاه فلسفی و کلامی این عارف، در آثارش به خصوص تمهیدات، نامه‌ها و زبده الحقایق، مجال ظهور یافته است.

چکیده انگلیسی:

Mystics throughout history often have had different and sometimes contradictory approaches compared to philosophers and theologians. Although 'Eyn ol-Qozāt Hamedāni is mostly famous in mysticism, he has deep and outstanding views in philosophy and theology, too. The purpose of the present study is to recognize his philosophical, mystical, and theological principles in the field of ontology using descriptive analysis. The results showed that he has talked in two realms of intuitive perception as well as transferring that to proposition in order to understand the insight and knowledge acquired directly and without any medium just through reason and argumentation. Besides, he has always been a pioneer in proposing new ideas such as manifestation of unit in the universe and unity of existence, correlation between body and soul in human study, using interpretation immensely to understand Qur'anic verses, disobedience of Iblis in refuting to bow down to Adam, and attributing that to true love to the eternal beloved and the process of divine destiny. His philosophical and theological outlook has manifested in his books, especially Tamhidāt, Letters, and Zobdat al-Haqāeq.  

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آشتیانی، سید جلال‌الدین (1372). مقدمه مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار.

ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1380). دفتر عقل و آیت عشق. تهران: طرح نو، ج3.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1364). ترجمه رساله اضحویه. تصحیح حسین خدیوجم. تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ دوم.

ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر، ج2.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1381). الهیات نجات. ترجمه یحیی یثربی. قم: بوستان کتاب.

جامی، عبدالرحمن (1370). نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

حلاج، حسین  بن منصور (2002 م). الطواسین (دیوان حلاج). تصحیح محمد باسل عیون السود. [بی‌جا]: دارالکتب العلمیه.

رحیمیان، سعید (1376). تجلّی و ظهور در عرفان نظری. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.

سهروردی، شهاب‌الدین (1380). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. به تصحیح هانری کربن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، ج2.

طوسى، خواجه نصیرالدین (بی تا). اجوبة المسائل النصیریة. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

علامه حلّی، حسن بن یوسف (1379). الاسرار الخفیه فی العلوم العقلیه. قم: بوستان کتاب، چاپ دوم، ج1.

غزالی، ابوحامد (بی‌تا). إحیاء علوم‌الدین. تصحیح عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقى. بیروت: دارالکتاب العربى.

غزالی، ابوحامد محمد (1363). مشکات الانوار. ترجمه زین‌الدین کیانی‌نژاد. تهران: شرکت سهامی انتشار.

غزالی، ابوحامد محمد (1382). تهافت الفلاسفه. به تحقیق سلیمان دنیا. تهران: شمس تبریزى.

غزالی، ابوحامد محمد (1416ق). مجموعة رسائل الإمام الغزالى. بیروت: دارالفکر.

غزالی، احمد (1370). مجموعه آثار فارسی احمد غزالی. به اهتمام احمد مجاهد. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1374). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. تصحیح خالقی و برزگر. تهران: زوار.

مطهری، مرتضی (1368). مجموعه آثار. تهران: انتشارات صدرا، ج6، 1.

مطهری، مرتضی (1387). آشنایی با علوم اسلامی منطق و فلسفه. تهران: انتشارات صدرا.

مطهری، مرتضی (1394). شرح منظومه. تهران: صدرا، چاپ بیست و یکم، ج1.

مکی، ابوطالب (1417ق). قوت القلوب فى معاملة المحبوب. تصحیح باسل عیون السود. بیروت: دارالکتب العلمیة، ج2.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۳). الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت: داراحیاء التراث العربی، ج1.

منزوی، علی نقی (1377). نامه‌های عین القضات. تهران: اساطیر.

میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر (1391). عرفان عملی و نظری یا سنّت اوّل و دوم عرفانی. گوهر گویا، شمارة 2، ص65-88.

نوربخش، سیما (1383). نور در حکمت سهروردی. تهران: محبی.

همدانی، عبدالله بن محمد (1389). تمهیدات. تصحیح و تحقیق عفیف عسیران. تهران: منوچهری، چاپ دهم.

همدانی، عین القضات عبدالله بن محمد (1377 الف). تمهیدات. تصحیح و تحقیق عفیف عسیران. تهران: منوچهری، ج1-2.

همدانی، عین القضات عبدالله بن محمد (1377 ب). نامه‌های عین‌القضات همدانی. به اهتمام علی‌نقی منزوی و عفیف عسیران. تهران: منوچهری؛ اساطیر، ج1-2.

همدانی، عین القضات عبدالله بن محمد (1378). دفاعیات و زبده الحقایق. ترجمه و تحشیه قاسم انصاری. تهران: انتشارات منوچهری.

همدانی، عین القضات عبدالله بن محمد (1379). زبدۀ الحقایق. تصحیح و تحقیق عفیف عسیران. تهران: منوچهری.

یوسف ثانی، سید محمود؛ مهدوی‌پور، حسن (1391). تبیین کثرت و وحدت وجود در اندیشة عین‌القضات همدانی براساس طور عقل و طور ورای عقل. جاویدان خرد، شمارة 21، ص135‑164.