بررسی و مطالعه نقوش و کتیبه سکه‌های ساسانی موزه رشت
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی
1 - گروه فرهنگ و زبانهای باستانی،دانشکده زبان و ادبیات،دانشگاه آزاد اسلامی واحدعلوم وتحقیقات،تهران،ایران
کلید واژه: ساسانی, سکه, موزه, رشت, نقوش,
چکیده مقاله :
سکه‌های باستانی و علم سکه‌شناسی همواره در کنار سایر یافته‌های باستان‌شناسی، نقش مهمی در رفع ابهامات مربوط به تاریخ و فرهنگ تمدن‌های کهن ایفا می‌کنند. در سرزمین کهن ما نیز در ادوار مختلف تاریخی، سکه‌هایی ضرب شده‌اند که در کنار نقش تجاری و اقتصادی، بازتاب‌دهندهٔ شرایط اجتماعی، سیاسی، جغرافیایی و فرهنگی زمان ضرب خود هستند.نمونه‌های بارز این سکه‌ها، سکه‌های ساسانیان است که با ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد خود، به‌طور بارزتری بیانگر اوضاع مذهبی زمان خویش‌اند. هر یک از بخش‌های مختلف این سکه‌ها از قبیل جنس، نوشته، نقوش و وزن، اطلاعات مفیدی دربارهٔ آن دوره در اختیار پژوهشگران حوزه‌های گوناگون قرار می‌دهد. امروزه بسیاری از این سکه‌ها زینت‌بخش موزه‌های داخل و خارج از کشور هستند. در موزهٔ رشت (استان گیلان)، سکه‌های ساسانی بسیاری به چشم می‌خورد که در این پژوهش، به مطالعه و بررسی نقوش آن‌ها پرداخته شده است. نگارنده ضمن بازدید از این موزه، نخست این سکه‌ها را مورد ارزیابی قرار داد و سپس با گردآوری اطلاعات از مجموعه‌های مختلف و مطالعات کتابخانه‌ای، به توصیف این سکه‌ها پرداخته است تا با طبقه‌بندی دقیق‌تر، اطلاعات کامل‌تری در اختیار پژوهشگران مرتبط قرار دهد.
Ancient coins and the science of numismatics have always played a significant role—alongside other archaeological findings—in clarifying ambiguities related to the history and culture of ancient civilizations. In our ancient land as well, coins were minted during various historical periods that, beyond their commercial and economic function, reflect the social, political, geographical, and cultural conditions of their time. A prominent example of such coins is the Sasanian coinage, which—with its unique features—clearly illustrates the religious circumstances of its era. Each element of these coins, including their material, inscriptions, imagery, and weight, offers valuable information about the corresponding period for researchers across various disciplines. Today, many of these coins are housed in museums both inside and outside of Iran. The Rasht Museum (located in Gilan Province) contains numerous Sasanian coins, which are the subject of this study. The author, following a visit to the museum, first evaluated these coins and then, through gathering information from various collections and conducting library research, described them in order to provide a more detailed classification and offer more comprehensive data for relevant researchers.
Introduction
Ancient coins have long played a vital role in reconstructing historical narratives, particularly when analyzed alongside inscriptions and visual motifs. Among the most illustrative examples are Sasanian coins, which, beyond their monetary utility, embody deep reflections of the political, religious, and cultural values of their era. The Sasanian dynasty, reigning from the 3rd to 7th centuries CE, saw coinage as an essential medium to assert royal authority, divine favor, and cultural ideology. Each coin is a curated artifact of its time: the choice of metal, the engraved script, the portraiture of the monarch, and the symbolic motifs all converge to tell a nuanced story about governance, religion, military victories, and dynastic legitimacy. This study focuses on a significant but relatively understudied collection of Sasanian coins housed in the Rasht Museum, Iran. The coins, bearing images of prominent rulers such as Ardashir I, Shapur I, Bahram II, and Khosrow II, serve as an essential window into the ideological fabric of the Sasanian Empire. The research aims to provide a more precise categorization and interpretation of these coins through detailed iconographic and epigraphic analysis. It underscores the importance of numismatics as both a historical source and a vehicle for cultural expression, asserting that coins were not merely economic tools but curated platforms for imperial communication, shaped by theological doctrine and political exigency. This introduction lays the foundation for an in-depth exploration of how these numismatic artifacts contribute to our understanding of Sasanian sociopolitical structure and its visual rhetoric of power.
Methodology
This research employs a qualitative and comparative approach grounded in numismatic analysis, iconographic interpretation, and epigraphy. The methodology involved direct visual inspection and photographic documentation of selected coins from the Rasht Museum’s Sasanian collection, followed by comparative analysis with established typologies in scholarly literature. Primary attention was given to motifs such as fire altars, royal crowns, celestial symbols, and the depiction of Zoroastrian deities. The study draws upon the “contextual reading” method, situating coin imagery within the broader framework of Sasanian religious-political ideology. Cross-referencing was conducted with key resources including the Sylloge Nummorum Sasanidarum, inscriptions from Naqsh-e Rustam and Taq-e Bostan, and the writings of scholars like Gyselen, Daryaee, and Göbl. The integration of historical texts with visual material allowed for a re-evaluation of coin attributions, symbolic meanings, and mint provenance.
Discussion
The Sasanian coins in the Rasht Museum offer a diverse corpus of imagery and inscriptions that reflect the complexity of imperial ideology and identity construction. One of the most prominent recurring elements is the royal bust—often facing right—accompanied by elaborate crowns adorned with astral and vegetal motifs. These crowns not only symbolize individual monarchs but also convey cosmic authority and divine sanction. For instance, the crescent and star motifs, common on the coins of Ardashir I and Shapur I, symbolize celestial guardianship and divine light, resonating with Zoroastrian cosmology. The presence of winged elements atop crowns and the frequent depiction of fire altars further reinforces the sacred nature of kingship, aligning rulers with Ahura Mazda and the eternal flame.
Inscriptions—usually in Middle Persian using Pahlavi script—add another dimension. Standard epithets such as “Mazdēsn Bag Xwarrah Yazdān” (the Mazda-worshiping lord with divine glory) affirm the ruler’s divine right to govern, integrating theology into royal propaganda. Additionally, reverse imagery on many coins includes fire altars flanked by attendants or symbols of dynastic continuity. The combination of frontal and profile views, particularly in depictions of Bahram II with his queen and heir, signals political stability and dynastic legitimacy.
The paper also investigates variations across mints and reigns. Differences in iconography—such as the stylistic rendering of altars, inscriptions, or diadems—help identify counterfeit issues, local mint peculiarities, or transitions between reigns. Notably, a number of coins attributed to Narseh and Khosrow II demonstrate changes in stylistic conventions that reflect shifts in political structure and religious emphasis.
The presence of celestial symbols—sunbursts, crescents, and stars—across different coin series is interpreted as part of a broader Sasanian metaphysical worldview where kingship was cosmologically endorsed. These symbols were not decorative but communicative, encoding metaphysical legitimacy and reinforcing hierarchical stability. The consistent inclusion of fire altars across centuries marks the Zoroastrian heritage as central to royal authority. Some altars are surrounded by guards, possibly representing elite priesthood or spiritual guardianship, emphasizing the protective role of fire in Sasanian theology.
Interestingly, some coins feature visual anomalies or stylistic deviations—likely counterfeits or products of peripheral mints—which highlight the extent and challenges of centralized control in a vast empire. Such anomalies offer clues into trade networks, regional allegiances, or political upheavals, especially in late Sasanian periods when multiple claimants to the throne issued rival coinage.
The coinage also demonstrates continuity with Achaemenid and Parthian traditions, particularly in portraiture and religious symbolism. However, the Sasanians innovated by standardizing iconographic formats and systematically using coinage for ideological dissemination. In this sense, their coins not only functioned in economic exchange but also as tools of statecraft—portable proclamations of imperial theology, succession, and authority.
Overall, the Rasht collection provides a microcosm of Sasanian numismatic development, encapsulating over three centuries of religious-political ideology, artistic evolution, and imperial identity.
Conclusion
This study reaffirms the critical value of Sasanian coinage in decoding the religious, political, and ideological constructs of the empire. Through iconographic and epigraphic examination of the Rasht Museum's collection, the research has illuminated how motifs such as the fire altar, astral symbols, and royal portraits functioned as visual expressions of Zoroastrian monarchy. These coins not only reflect the individuality of rulers but also articulate a broader cosmological and theological narrative embedded in statecraft. By comparing stylistic features, inscriptions, and iconographic elements, the study has clarified certain misattributions, identified possible counterfeit issues, and highlighted regional variations in minting practices. Most significantly, it emphasizes that coinage in the Sasanian period served as a strategic medium to reinforce dynastic legitimacy, religious orthodoxy, and imperial continuity. The findings encourage further interdisciplinary research, combining numismatics, epigraphy, art history, and theology, to deepen our understanding of how such compact artifacts encapsulate vast historical processes. The Rasht Museum’s collection, though geographically confined, offers a rich case study for broader patterns in ancient Iranian numismatic traditions and their enduring legacy in the study of Middle Eastern antiquity.
آموزگار، ژاله (۱۳۷۶). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
آورزمانی، فریدون (1393). هنر ساسانی. تهران: نشر پازینه.
ازدجینی، آذین (۱۳۸۰). سکه¬های ساسانی. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته فرهنگ و زبانهای باستانی ایران دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تهران.
امینی، امین (۱۳۸۹) سکه های ساسانی.تهران: نشر پازینه.
بهار، مهرداد (۱۳۶۹). بندهشن. فرنبغ دادگی. تهران: نشر توس.
پرادا، ایدت (۱۳۸۳). هنر ایران باستان تمدن¬های پیش از اسلام. تهران: دانشگاه تهران.
پوپ، آرتور ایهام و فیلیپس اکرمن (۱۳۸۷). سیری در هنر ایران. ج ۱. ترجمه نجف دریابندری. تهران : انتشارات علمی فرهنگی.
تفضلی، احمد (۱۳۷۵). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: نشر سخن.
دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری (1385). درآمدی به اسطوره¬ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. دانشگاه تهران. تهران : انتشارات کلهر.
دوشن گیمن، ژاک (۱۳۸۷). دین زرتشت. تاریخ ایران کمبریج: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. ج۳. ب۲. گردآورنده احسان یارشاطر. ترجمه حسن انوشه. تهران: نشر امیرکبیر
سایکس، سرپرسی (۱۳۶۸). تاریخ ایران. ترجمه محمدتقی فخر دایی گیلان. تهران :.انتشارات دنیای کتاب.
سایلی، ماریو و امیرتو شرا تو (۱۳۸۳). تاریخ هنر(هنر پارتی و ساسانی). ترجمه یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولا.
سرفراز،علی اکبر و فریدون آورزمانی (۱۳۸۵). سکه¬های ایران از آغاز تا زندیه. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
شیپمان، کلاوس (۱۳۹۶). مبانی تاریخ ساسانیان. ترجمه کیکاووس جهانداری. تهران: نشر فرزان.
غلامی، مریم (۱۳۹۳). القاب و نمادهای دینی در سکه‌های ساسانی. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تهران.
فرای، ریچارد نلسون (۱۳۸۰). تاریخ باستانی ایران. ترجمه مسعود رجب نیا. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
کریستن سن، آرتور (۱۳۹۴). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی تهران : نشر صدای معاصر.
گوبل، روبرت (۱۳۸۷). سکه¬های ساسانی. تاریخ ایران کمبریج: ازسلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. ج ۳، ب ۱. برگردان حسن انوشه. تهران: انتشارات امیرکبیر.
لوکونین، ولادیمیر گریگوریوچ (۱۳۸۴). تمدن ایران ساسانی. ترجمه رضا عنایت الله.تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مقدم، محمد (۱۳۸۸). جستاری در مهر و ناهید. تهران: نشر هیرمند.
مکنزی، دیویدنیل (1390). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمه مهشید میرفخرایی. تهران: نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ملکم، سیرجان (۱۳۸۳). تاریخ کامل ایران. ترجمه میرزا اسماعیل حیرت. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
نفیسی، سعید (۱۳۸۳). تاریخ و تمدن ایران ساسانی. تهران : انتشارات اساطیر.
نولدکه، تئودور (۱۳۷۸). تاریخ ایرانیان و عرب¬ها در زمان ساسانیان. ترجمه عباس زریاب. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
هرمان، جرجینا (۱۳۷۳). تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان. ترجمه مهرداد وحدتی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
هیلنز، جان (1391). شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه.
یارشاطر، احسان (۱۳۸۰). تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی. ج ۲. ترجمه حسن انوشه. تهران: انتشارات امیر کبیر.
Alram, M., & Gyselen, R. (2003–2012). Sylloge Nummorum Sasanidarum. Paris–Berlin–Wien.
Bd. 1: Ardashir I – Shapur I (2003)
Bd. 2: Ohrmazd I – Ohrmazd II (2012)
Bd. 3/1: Shapur II – Kawad I/2. Regierung
Bd. 3/2: Katalogband (2004)
Boyce, M. (1987a). Ātaš. In E. Yarshater (Ed.), Encyclopaedia Iranica (Vol. 3, Fasc. 1, pp. 1–5).
Daryaee, T. (2012). The Sasanian Empire. In T. Daryaee (Ed.), The Oxford Handbook of Iranian History (pp. 187–207). Oxford University Press.
Göbl, R. (2006). Sasanian coins. In E. Yarshater (Ed.), The Cambridge History of Iran (Vol. 3(1), pp. 322–342). Cambridge University Press.
Gignoux, P., & Bates, M. (1995). Dinar. In E. Yarshater (Ed.), Encyclopaedia Iranica (Vol. 7, Fasc. 4, pp. 412–416).
Gyselen, R. (2003). Shapur I. In M. Alram & R. Gyselen, Sylloge Nummorum Sasanidarum (Bd. 1: Ardashir I – Shapur I). Wien.
Paruck, F. D. J. (1924). Sāsānian coins. Bombay.