مطالعه ارتباط حس مکان با تزیینات خوون‌چینی در خانه‌های سنتی شوشتر
محورهای موضوعی : باستان شناسی
مهرداد حاتمی
1
(گروه باستان‌شناسی و تاریخ، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران.)
محمدمهدی وفادار
2
(گروه معماری، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران)
کلید واژه: شوشتر, حس مکان, آجر, خوون چینی,
چکیده مقاله :
توقعات و نیازهای انسان با تاثیرهایی که از شیوه زندگی و مکان زیست در برگرفته، باعث شده که معماران همواره در طراحی و برنامه‌ریزی، به حس مکان، جهت کیفیت فضاها و محیط آنها اهمیت ویژه‌ای دهند. همانند دیگر شهرهای صاحب سبک معماری در خوزستان، معماران سنتی شهرستان شوشتر در چارچوب تزیینات معماری با ترکیب هندسه در معماری و تاکید بر بکارگیری تقارن و مرکز‌گرایی بی‌شمار با قطاع‌های ساده آجری، به گسترش و تنوع هنر آجرکاری (خوون‌چینی) در قالب نقوش هندسی، گیاهی و کتیبه در بناها پرداخته‌اند. از آنجایی‌که سهم مطالعه آجرکاری در خصوص شوشتر بسیار کوتاه است، در این پژوهش با استفاده از روش مشاهده اسنادی و به شیوه جمع‌آوری اطلاعات تحقیق میدانی و کتابخانه‌ای، به بررسی تزیینات آجری و خوون‌چینی بناها در شوشتر پرداخته و در نهایت از برداشت‌های انجام شده به گونه‌شناسی خوون‌ها و نقوش، بر‌اساس اجزای تکرار شده آنها می‌پردازیم. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که در شوشتر سعی شده است که با ایجاد تزیینات خوون‌چینی و استفاده از شکل‌ها و انواع آجرها در قالب تحقق عینی حس مکان، به فضاهای معماری شخصیت دهند و موجب شکل‌گیری سبکی از معماری شده که از سایر جاها متمایز شده اند. بدین ترتیب در این مکان ابعاد گوناگونی از چشم‌انداز شکل گرفته و حس محلیت خاصی را با بهره‌مندی از طرح‌های هندسی و اسماء جلاله و... ایجاد کرده‌اند.
The expectations and needs of people with the influences derived from the way of life and living space, have caused architects to always give special importance to the sense of place, to the quality of spaces and their environment in design and planning. like other cities with architectural style in Khouzestan, the traditional architects of shoushtar city, In the framework of architectural decorations, by combining geometry in architecture and emphasizing the use of countless symmetry and centralism with simple brick sections, have tried to expand and diversify the art of brickwork (Khowan Chiny) in the form of geometry, vegetation and inscriptions designs covered in the buildings. Since the share of brickwork study in Shoushtar is very short, in this study, using the method of documentary observation and the method of collecting field and library research information, the brick decorations and " Khowans" of the building in Shoushtar are examined and finally we will deal with the typology of "Khowan" and motifs based on their repeated components. The result of this research shows that in Shoushtar, an attempt has been made to give character to architectural spaces by creating Khowans decoration, using shapes and types of bricks in the form of objective realization of the sense of place, and it has led to the formation of a style of architecture that is distinguished from other places. Are In this way, in this place, various aspects of the landscape have been formed and a special sense of locality has been created.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ. (۱۳۹۴). هنر و معماری اسلامی ۱، ترجمه دکتر یعقوب آژند، تهران: سمت.
اسفندیاری، آپه نا. (1388). "چلیپا، رمز انسان کامل"، پژوهش در فرهنگ و هنر، سال اول، شماره ۱، صص ۱۹-۵.
امام‌شوشتری، محمدعلی. (۱۳۴۷). "کاربرد تزیینی آجر (خوون و فریز)"، مجله باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره ۱، تهران.
اهری، مهرداد. (۱۳۵۱). آجر، مجله هنر و معماری، تهران.
بزرگمهری، زهره و آناهیتا خدادادی. (۱۳۸۹). آمودهای ایرانی (شناخت، آسیب‌شناسی و مرمت)، تهران: سروش دانش.
بهشتی‌نژاد، مهدی و سامانیان، صمد و مازیار، امیر. (۱۳۹۷). "بررسی زمینه‌ها و ساختار تزئینات هندسی در آثار هنری ایران دوره سلجوقی"، نامه معماری و شهرسازی. دو فصلنامه دانشگاه هنر، شماره ۲۰، صص ۹۸-۸۵.
پیرنیا، محمد کریم. (۱۳۸۷). سبک‌شناسی معماری ایران، تهران: سیمای دانش.
تابان، محسن و دیگران. (1391). "تأثیر اقلیم بر شکل تزیینات معماری با تکیه‌بر تحلیل میزان سایه‌اندازی خوون‌چینی‌های آجری بافت تاریخی دزفول"، مجله نقش‌جهان، سال دوم شماره ۲، صص ۹۰-۷۹.
چینگ، فرانسیس دی. ک. (۱۳۷۹). فرهنگ تصویری معماری، ترجمه احمدی‌نژاد، محمد، اصفهان: نشر خاک.
حیدری، علی‌اکبر و مطلبی، قاسم و نکویی مهر، فاطمه. (۱۳۹۳). "بررسی نحوه ارتباط میان دو مفهوم حس مکان و دل‌بستگی به مکان در خوابگاه دانشجویان"، هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، (۱۹)، شماره ۱، ۲۲-۱۵.
دهخدا، علی‌اکبر. (۱۳۷۷). لغت‌نامه دهخدا، جلد هفتم، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ذکرگو، امیرحسین. (۱۳۷۸). "تجلی ماندلا در معماری و موسیقی ایران. دومین کنگره تاریخ شهرسازی و معماری ایران"، جلد ۲. تهران: سازمان میراث.
رئیسی، شیما. (۱۳۸۸). بررسی نماهای آجرکاری در دزفول، شماره مقاله ۲۲، صفحه ۱۰.
رحیمیه، فرنگیس و ربوبی، غلامرضا. (۱۳۵۳). "شناخت شهر و مسکن بومی ایران در شرایط آب‌وهوایی گرم و نیمه‌مرطوب. دزفول – شوشتر"، پایان‌نامه کارشناسی ارشد معماری. دانشکده هنرهای زیبا. دانشگاه تهران.
رفیعی سرشکی، بیژن. (۱۳۸۱). فرهنگ مهرازی (معماری) ایران، تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
زرگر زاده دزفولی، مجتبی و دیگران. (۱۳۹۵). "خوون‌چینی، تکامل و تناسب ابعاد آجر در نماسازی‌های آثار معماری دزفول"، دو فصلنامه مطالعات معماری ایران. شماره ۹، بهار و تابستان ۱۳۹۵، صفحه ۶۵-۴۷.
زُمَرشیدی، حسین. (۱۳۶۸). اجرای ساختمان با مصالح سنتی، دفتر تحقیقات و برنامه‌ریزی آموزش فنی و حرفه‌ای وزارت آموزش‌وپرورش، تهران: افشار.
زمرشیدی، حسین. (۱۳۸۰). پیوند و نگاره در آجرکاری، تهران: زمرد.
زمرشیدی حسین و صادقی حبیب‌آباد. حسین. (۱۳۹۷). "آجر و هنر آجرکاری از دوران باستان تا امروز. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی"، صص ۱۷-۵.
سپنتا، عبدالحسین. (۱۳۴۵). تزیینات آجری در معماری اسلامی ایران، معارف اسلامی (۲)، صص ۸۸-۸۵.
شکوهی نیا، داوود (۱۳۸۳) فرهنگ لغات و اصطلاحات تخصصی معماری، تهران: صفار اشراقی.
فلاحت، محمدصادق (۱۳۸۴) "نقش طرح کالبدی در حس مکان مسجد"، فصلنامه هنرهای زیبا، (۲۲)، ۳۵-۴۲.
فلاحت، محمدصادق. (۱۳۸۵). "مفهوم حس مکان و عوامل شکل‌دهنده آن"، فصلنامه هنرهای زیبا، (۲۶)، ۶۶-۵۷.
فلاحت، محمدصادق و کمالی، لیلا و شهیدی، صمد. (۱۳۹۶). "نقش مفهوم حس مکان در ارتقای کیفیت حفاظت معماری"، نشریه باغ نظر، سال ۱۴، شماره ۴۶، ۲۲-۱۵.
قائم، گیسو. (۱۳۸۸). "پیام چلیپا بر سفالینه‌های ایران"، مجله صفه، دوره ۱۹، شماره ۱ و ۲، صص ۴۹-۳۱.
کریمیان، نعیمه. (۱۳۸۱). "آجرکاری در خوزستان"، مجله کتاب ماه هنر (۴۵ و ۴۶)، صص ۱۰۸-۱۰۹.
کیانی، محمد یوسف. (۱۳۶۷). تزئینات اسلامی وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، چاپ اول، تهران: سمت.
مجید زاده، یوسف. (۱۳۷۰). تاریخ و تمدن ایلام، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مصطفوی، سید محمدتقی. (۱۳۴۶). نگاهی به هنر معماری ایران، تهران: شرکت سهامی سیمان.
معماریان، غلامحسین. (۱۳۶۷). نیارش سازه‌های طاقی در معماری اسلامی ایران، ج ۱، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
معماریان، غلامحسین. (۱۳۹۱). معماری ایرانی نیارش، تهران: نغمه نواندیش.
منتخب (اسفندیاری)، صبا. (۱۳۸۴). جلوه‌گری نقوش در هنرهای سنتی ایران (دائره‌المعارف هنرهای سنتی ایران)، گردآورنده و مصحح حمیدرضا معینی، جلد اول، چاپ اول، تهران: مارلیک.
نعیما، غلامرضا. (۱۳۷۶). دزفول شهر آجر، تهران: سازمان میراث کشور.
Grabar, O. (1992). The Meditation of Ornament, The National Gallery of Art, Washington DC.
Seamon, D. (1982). The phenomenological contribution to environmental psychology. Journal of environmental psychology, 2(2), 119-140.
Seamon, D. (2012). Place, place identity, and phenomenology: A triadic interpretation based on JG Bennett’s systematics. The role of place identity in the perception, understanding, and design of built environments, 3-21.