عدالت در نظام کیفری اسلام

محورهای موضوعی : تحقیقات حقوقی بین المللی

تاریخ دریافت : 1394/04/02 تاریخ پذیرش : 1394/05/07 تاریخ انتشار : 1394/07/17

کلید واژه: عدالت, کیفر, حقوق, فقه, نظام اجتماعی, نظام سیاسی, نظام اسلامی, قضا,

چکیده مقاله :

چکیده نگرش مذهبی و اعتقادی مردم هر جامعه‌ای به عدالت، در حوزه نظام اجتماعی آنان متجلی می‌شود. مباحث نظری عدالت بین مسلمانان، به طور جدی از مباحث اعتقادی و کلامی‌آغاز گردید و سپس به حوزه‌های سیاسی و اجتماعی راه یافت. توجه به عدالت در آموزه­ها و قوانین اسلامی‌نقش بالا و والایی دارد، به نحوی که موجب بقای نظام حقوقی و دینی می­شود. قرآن کریم نیز از انسان‌ها خواسته تا در هنگام صدور حکم و ایجاد قوانین به عدالت گام بردارند: «اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل»[1]. از چنین سیستم قانون‌گذاری که شارع آن، عادل مطلق است و مساله عدالت را از اصلی­ترین مسایل زندگی بشر به شمار آورده است، صدور قانون ضد عدالت و ظالمانه محال است. دراین مقاله، ابتدا به مباحث مطرح شده بین دانشمندان مسلمان در حوزه عدالت اشاره می‌کنیم و به دیدگاه‌های دو طرز تفکر عمده و مهم در این خصوص می‌پردازیم. در ادامه، تحقق عدالت در نظام اجتماعی اسلام در دو زمینه مورد بحث قرار می‌گیرد، نخست به بحث عدالت سیاسی و کرامت انسانی اشاره می‌شود و سپس بحث عدالت در قضا مطرح خواهد شد. طبق اصول عادلانه، در عرضه قضا نیز عدالت با هدف پاسداشت کرامت انسانی مورد توجه قرار می‌گیرد، برای تبیین این اصول، به موارد متعددی از شواهدی در قرآن و سنت استناد خواهد شد. و عدالت در فقه و لغت نیز مورد بررسی قرارخواهد گرفت.  

منابع و مأخذ:

فهرست منابع:

قرآن کریم.

1. نهج البلاغه،گردآوری سیدرضی، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران: بنیادنهج البلاغه و دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1379،.

2. ابویوسف یعقوف بن ابراهیم، الخراج، بیروت: دارالمعرفه، 1399ق.

3. اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع­الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم: دفتر انتشارات اسلامی‌1403 ه ، ق) ج13،

4. اصفهانی، راغب، الذریعه الی مکارم الشریعه، راجعه و قوم له و علق طه عبدالروف سعد، قاهره: مکتبه کلیات الازهریه،1392ق.

5. افلاطون، جمهور، ترجمۀ فؤاد روحانی، چاپ پنجم، تهران: شرکت انتشاراتعلمی‌و فرهنگی، 1368.

6. أفندی، علی حیدر خواجه أمین، درر الحکام فی شرح مجلة الأحکام، بی­جا: دار الجیل، 1411هـ، ج3،

7. ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: انتشارات علمی‌فرهنگی، 1366 ، ج1،

8. الحرانی حسن ابن حسین شعبه، حسن، تحف العقول عن آل الرسول، چاپ جدید، تهران: بی نا، 1975.

9. الحلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، قم: انتشارات الرضی،1363.

10. السید، محمد صالح محمد، الخیر و الشر عند القاضی عبدالجبار، القاهره: بی تا،1998.

11. حر عاملی، شیخ محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت الاحیاه الثراث، بی تا.

12. ذاکری، حجت­الله، بررسی و تحلیل قتل عمد در اسلام، شهر قدس: مؤسسۀ فرهنگی انتشاراتی بهشت اندیشه، 1377،

13. زرگری نژاد، رسائل مشروطیت، تهران: نشر کویر،1374

14. سجستانی ابوالشعث، ابی داودسلیمان، سنن ابی داود، علقه محمدمحیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالحیاء التراث العربیه، بی تا.

15. شهرستانی، نهایه الاقدام فی علم الکلام، قاهره: مکتبه الانجلوالمصریه،1375 ق.

16. طبرسی، ابوعلی فضلبن الحسن، جوامع الجامع، مقدمه و تصحیح و تعلیقات از ابوالقاسم گرجی، قم» مرکز مدیریت حوزه علمیه قم،.

17. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب­الاحکام، چاپ چهارم تهران، دارالکتب الاسلامیه، 407 (ه. ق ) ج6،

18. طوسی، الخلاف، ج6، ص 240؛ فاضل آبی، حسن بن ابى طالب یوسفى، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع‌، چاپ سوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ه‌، ج1،

19. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج9، ص 169 وج5، ص366؛ حائری تهرانی، مقتضیات الدرر و ملتقطات الثمر، ج10،

20. فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی‌، ج2،ص537؛ ابن منظور، لسان­العرب، ج1، ص140؛ زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج1،

21. قرطبی أبو عبد الله خزرجی شمس الدین، الجامع لأحکام القرآن، محقق: هشام سمیر البخاری، الریاض: دار عالم الکتب، 1423 هـ، ج3،

22. کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه فیلسوفان انگلیسی از‌هابز تا هیوم، ترجمۀ امیر جلال الدین اعلم، تهران: انتشارات علمی‌و فرهنگی سروش، 1375. 

23. کلینی، محمد­بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیة،1407هـ، ج2،

24. گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، چاپ نهم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی(سمت)، 1387،

25. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت موسسه الوفاء،1983م.

26. مطهری، مرتضی، بیست گفتار، تهران: انتشارات صدار، چاپ نهم،1373.

27. مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیة‌هامة، چاپ دوم، قم: دار الکتب الاسلامیه،1374، 

28. میدانی، عبد الرحمن حسن حبنّکة، اجنحة المکر الثلاثة و خوافیها، دمشق: دار القلم، بی­تا، ج1،

29. نائینی، میرزا حسن، تنبیه الامه وتنزیه المله- به کوشش جواد ورعی، قم: بوستان کتاب،1382.

30. نجفی ابرند آبادی، علی حسین، کیفر شناسی، چاپ ششم، تهران: مجمع علمی‌فرهنگی مجد، 1385،

31. نخجوانی، نعمة الله بن محمود، (شیخ علوان)، الفواتح الإلهیة والمفاتح الغیبیة الموضحة للکلم القرآنیة والحکم الفرقانیة ، غوریة (مصر): دار رکابی للنشر 1419 هـ، ج2،

32. ولیدی، محمدصالح، مفهوم عدالت کیفری از نظر قاضی، نشریه حقوق اساسی دانشگاه شهید بهشتی، شماره هشتم، 1386.

---

* دانشجوی دکترای حقوق جزا و جرم شناسی ، دانشکده حقوق دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

 

1. «یبین­الله لکم الآیات لعلکم تتفکرون»؛ بقره،2/219.

[3]. «اذا حکمتم بین الناس فاحکموا بالعدل»؛ نساء، 4/58.

[4] . شهید ثانی،  الروضة­البهیة فی شرح­اللمعة­المشقیة: ج1، ص792.

[5] . ابن هشام ،انصاری مصری، امغنی­اللبیب عن کتب الاعاریب، بیروت: دار احیاء التراث­العربی، 1428ه، ج3، ص 165 .

[6]. محمد مهدی، نراقی، جامع­السعادات، بیروت: مؤسسۀ اعلمی، 1988م(1408ه)، ج1، ص 85.

[7]. سید محسن طباطبایی، منهاج الصالحین، بیروت: دارالتراث الاسلامیة، 1395ه. ج1، ص12.

[8]. شمس الدین، قرطبی أبو عبد الله خزرجی، الجامع لأحکام القرآن، محقق: هشام سمیر البخاری، الریاض: دار عالم الکتب، 1423 هـ، ج3، ص396.

[9]. میر سید شریف، جرجانی،  تعریفات، بیروت: عالم­الکتب، 1407ه، ص110.

[10]. فردریک، کاپلستون، تاریخ فلسفه فیلسوفان انگلیسی از هابز تا هیوم، ترجمۀ امیر جلال الدین اعلم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی سروش، 1375. ص39.

[11]. افلاطون، جمهور، ترجمۀ فؤاد روحانی، چاپ پنجم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1368. ص236 .

[12]. تاک، ریچارد، هابز، ترجمۀ حسین بشیریه، تهران: انتشارات طرح نو، 1376. ص104.

[13]. خسروشاهی، فلسفۀ قصاص از دیدگاه اسلام، ص27.

[14]. محمّد بن على،  صدوق، من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، ‌قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌،1413 ه، ج4، ص103.

[15]. مثال: شهادت دو نفر عادل در ثبوت قتل (طوسی، الخلاف، 6/313)، شهادت یک نفر عادل، همراه ادعای مدعی در ثبوت لوث (طوسی، المبسوط فی فقه­الامامیة، ج7، ص214).

[16]. طلاق،65 /2.

[17]. شریف مرتضى، على بن حسین موسوى، ‌الانتصار فی انفرادات الإمامیة‌، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم 1415ه‍، ص502.

[18] . مرتضی، مطهری، بررسی اجمالی اقتصاد اسلامی، تهران: انتشارات حکمت، 1432ه، ص 14.

[19]. ابوالقاسم، گرجی، تاریخ فقه و فقها، چاپ نهم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی(سمت)، 1387، ص15.

[20]. محمد­بن یعقوب، کلینی، الکافی، چاپ چهارم، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیة،1407هـ، ج2، ص331.

[21] . محمد بن حسن، طوسی، تهذیب­الاحکام، چاپ چهارم تهران، دارالکتب الاسلامیه، 407 (ه.ق )  ج6، ص319.

[22] . طوسی، تهذیب­الاحکام ج6، ص319.

[23] . نحل، 16/126؛ یونس، 10/27؛ غافر،40/40و...

 [24]. محمد بن حسن، طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج9، ص 169 وج5، ص366؛ حائری تهرانی، مقتضیات الدرر و ملتقطات الثمر، ج10، ص32.

[25]. ناصر، مکارم شیرازی، بحوث فقهیة هامة، چاپ دوم، قم: دار الکتب الاسلامیه ،1374، ص147.‌

[26]. زین الدین بن علی، شهید ثانی، الروضةالبهیة فی شرح­اللمعة الدمشقیة،  قم، کتاب فروشی داوری، ج4،  ص163.

[27]. عبد الرحمن حسن حبنّکة، میدانی  اجنحة المکر الثلاثة و خوافیها، دمشق: دار القلم، بی­تا، ج1، ص535.

[28] . نعمة الله بن محمود، نخجوانی (شیخ علوان)، الفواتح الإلهیة والمفاتح الغیبیة الموضحة للکلم القرآنیة والحکم الفرقانیة، غوریة (مصر): دار رکابی للنشر 1419 هـ، ج2، ص292.

[29] . علی حیدر خواجه أمین، افندی ، درر الحکام فی شرح مجلة الأحکام، بی­جا: دار الجیل، 1411هـ، ج3، ص522.

[30] . میچل،  روت، تاریخ عدالت کیفری، ترجمۀ ساناز الستی، تهران: نشر میزان، 1385، ج1، ص29.

[31] . همان، ص29.

[32] . همان، ص 33.

[33]. حجت­الله، ذاکری، بررسی و تحلیل قتل عمد در اسلام، شهر قدس: مؤسسۀ فرهنگی انتشاراتی بهشت اندیشه، 1377، ص43.

[34] . همان، ص44.

[35] . همان ص 47.

[36] . میچل، روت، پیشین، ص80.

[37] . همان، ص81.

[38]. شادی، عظیم­زاده، حقوق جزای عمومی مطابق با قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، تهران: دوراندیشان، 1392، ص19.

[39] . اسماعیل ،ساولانی، حقوق جزای عمومی مطابق با قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 ،تهران: نشر میزان، 1392، ص54.

[40] . شادی، عظیم­زاده، پیشین، ص21.

[41] . همان، ص24.

[42] . پیروز، سماواتی، عدالت ترمیمی تعدیل تدریجی عدالت کیفری، ص19.

[43]. همان،ص59.

[44]. شهید ثانی، الروضة­البهیة فی شرح­اللمعه المشقیة: ج1، ص792.

[45]. ابن هشام انصاری مصری، پیشین، ص 165 .

[46]. محمد مهدی، نراقی، جامع­السعادات، پیشین، ص 85.

[47]. سید محسن طباطبایی، منهاج الصالحین، بیروت: دارالتراث الاسلامیة، 1395ه. ج1، ص12.

[48]. شمس الدین، قرطبی أبو عبد الله خزرجی، الجامع لأحکام القرآن، محقق: هشام سمیر البخاری، الریاض: دار عالم الکتب، 1423 هـ، ج3، ص396.

[49]. جرجانی، ص110.

[50]. فردریک، کاپلستون،  پیشین، ص39.

[51]. افلاطون، جمهور، ترجمۀ فؤاد روحانی، چاپ پنجم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1368. ص236 .

[52] . تاک، ریچارد، هابز، ترجمۀ حسین بشیریه، تهران: انتشارات طرح نو، 1376. ص104.

[53]. محمد علی، فروغی، سیر حکمت در اروپا، چاپ دوم، تهران، انتشارات زوار، 1367. ج2، ص169 .     

[54]. عبدالرحمن، ابن خلدون، مقدمه، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1366 ، ج1، ص71 .

[55]. مادۀ 1313 قانون مدنی.

[56]. مادۀ 1314 قانون مدنی.

[57]. مادۀ 177 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392.

[58] . مادۀ 181 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392.

[59] . شهید ثانی، پیشین، ص792.

[60] . محمد، معین، محمد، فرهنگ فارسی، چاپ چهارم، تهران: سپهر، 1360، ص 3154.

[61] . ابن منظور، لسان­العرب، ج5، ص183؛ ج12، ص6 ؛ ج14، ص143.

[62] . همان، ج6، ص161.

[63] . فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی‌، ج2،ص537؛ ابن منظور، لسان­العرب، ج1، ص140؛ زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج1، ص230.

[64] . بقره، 2/191.

[65] . مائده، 5/33.

[66]. ابو جعفر، محمد بن یعقوب، کلینى الکافی (ط - دار الحدیث)، قم: دار الحدیث للطباعة و النشر، 1429 ه‍ . ج14، ص212.

[67]. طوسی، الخلاف، ج6، ص 240؛ فاضل آبی، حسن بن ابى طالب یوسفى، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع‌، چاپ سوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ه‌، ج1، ص407.

[68] . علی حسین، نجفی ابرند آبادی، کیفر شناسی، چاپ ششم، تهران: مجمع علمی فرهنگی مجد، 1385، ص10.

[69] . مادۀ1 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392.

[70] . مادۀ 14 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392.

[71] . مادۀ 23 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392.

[72]. صدوق، محمّد بن على، من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، ‌قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌،1413 ه، ج4، ص103.

[73]. مثال: شهادت دو نفر عادل در ثبوت قتل(طوسی، الخلاف، 6/313)، شهادت یک نفر عادل، همراه ادعای مدعی در ثبوت لوث( طوسی، المبسوط فی فقه­الامامیة، ج7، ص214).

[74] . طلاق،65 /2.

[75] . شریف مرتضى، على بن حسین موسوى، ‌الانتصار فی انفرادات الإمامیة‌، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم 1415ه‍، ص502.

[76] . ابن ادریس حلی، السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، ج3، ص344.

[77] . طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج9، ص 169 وج5، ص366.

[78] . نحل، 16/126؛ یونس، 10/27؛ غافر،40/40و...

[79] . طوسی، محمد بن ­حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: داراحیاءالتراث­العربی، بی­تا ج9، ص 169 وج5، ص366؛ نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع­الاسلام،ج42، ص287؛ مرعشی نجفی القصاص علی ضوءالقرآن، ج3، ص33؛ حائری تهرانی، میر سید علی، مقتضیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1377، ج10، ص32.

[80] . عینی حنفی، بدرالدین ، البدایة فی شرح­الهدایة، بیروت: دارالکتب­العلمیة، 1420، ج13، ص127.

[81] -  ناصر،مکارم شیرازی، بحوث فقهیة هامة، قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام‌، 1422 ه‍ ق، ص147.‌

[82] . اردبیلی، مجمع­الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، ج13، ص 381؛ طوسی تهذیب­الاحکام، ج6، ص319.

[83]. امیر، سماواتی پیروز، عدالت ترمیمی، تعدیل  تدریجی عدالت  کیفری یا تغییر آن، تهران: پیک فرهنگ، 1385، ص 49 .

[84] . النساء(4): 58.

[85] . در متون فقهی معاصر امامیه تمسک به اصل برایت فوق دیده نمی شود ولی قدما با همین تعبیر تمسک کرده‌اند. مثلا علامه حلی، در کتاب نهج الحق، باب حدود، مسئله 11 می گوید: ذهبت الامامیه: الی ان الحبلی اذا لم یکن لها زوج، وانکرت أن یکون حملها من زنا، فانها لا تحد و قال مالک: علیها الحدوقدخالف العقل، وهوأصاله ابراءه

[86] . نور(24): 4.

[87] . نور(24): 12و13

[88]. سجستانی، ابن اشعث، سنن ابی داودعلقه محمدمحیی الدین علدالحمید، بیروت: ذالحیاء التراث العربیه، بی تا، ج2، ص334 عن أبی المنذر مولی أبی ذر، عن أبی امیه المخزومی، أن النبی صلی الله علی و سلم أتی بلص قداترف، ولم یوجدمعه متاع،  فقال رسول الله صلی الله علی و سلم، (مااخالک سرقت).

[89]. افضل الجهاد کلمه عدل عنه امام جائر. محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، بیروت: موسسه الوفاء1983م، ج100، ص 75، حدیث11

[90]. اسرا (17): 15.

[91] .قصص (28): 89.

[92]. زلزال (99): 6 تا 8

[93]. انعام (6): 160.

[94]. نساء (4): 92 و93

[95]. بقره (2): 225 و224

[96]. ق (50): 16.

[97]. عن أبی سعیدالخدری، قال: قال رسول اله صلی الله علیه و سلم: أفضل الجهاد کلمه عدل عند سلطان جائر أوءمیرجائر. ابن الأشعت السجستانی، پیشین، ج 2، ص325.

[98]. مجلسی، محمدباقر، پیشین، ج70، ص210، حدیث10.

3. یوسف (12): 79.

[100]. نجم (53): 38و39.

[101]. فاطر (35): ؛18 همچنین این آیات را ببینید: انعام (6):164، فصلت (41): 46، نساء (4):111و123.

3. البقره (2): 286.

[103] . محمد صالح، ولیدی، مفهوم عدالت کیفری از نظر قاضی، نشریه حقوق اساسی، شماره هشتم، 1386 دانشگاه شهید بهشتی