ارزیابی احادیث متضمن حرز و تعویذ به لحاظ روایی و درایی

محورهای موضوعی : نشریه پژوهشنامه معارف اهل بیت علیه السلام

فرزانه مافی ¹ , محمد جعفری هرندی ² , سیده فاطمه حسینی میرصفی ³

1 - دانشجوی دکترا گروه علوم قرآن و حدیث حقوق اسلامی، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری،دانشگاه آزاد اسلامی، تهران،ایران
3 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/07/25 تاریخ پذیرش : 1403/08/29 تاریخ انتشار : 1403/08/29

کلید واژه: اوراد, تعویذ, حرز, سحر و جادو, روایات, شریعت اسلام.,

چکیده مقاله :

اتکا به نیروهای ماورایی، سحر و جادو در میان عامه مردم همواره متداول بوده است. می¬توان مصون ماندن از حوادث طبیعی و غیر طبیعی، مهم¬ترین انگیزه¬ فرهنگ¬های بشری در این زمینه برشمرد. شریعت اسلام، هر چند به¬کار گیری سحر و جادو را مغایر با اصول الهی می¬داند، اما روش¬هایی چون احراز و تعاویذ را در قالب دعا برای مددجویی از غیب مشروع نموده است. چنان¬چه از انواع ادبیات دعایی جهان اسلامی، خاصه عالم تشیع، ادعیه حرزی است. اما این¬که چنین روش¬هایی چه اندازه مورد وثوق و تایید معصومین (ع) بوده است و آیا هر آن¬چه به عنوان حرز و تعویذ شناخته می¬شود، از سوی شرع جعل یا امضا شده، پرسشی است که پژوهش¬گر به دنبال پاسخی برای آن بوده و در این خصوص، احادیث متضمن موضوع را از نظر روایی و درایی ارزیابی می¬نماید. البته در این زمینه، مطالعه سیر تحویل احراز از میان متون دعایی، خواه از جهت درک تحولات کلان تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی و خواه به¬منظور دست¬یابی به ابزاری مفهومی برای تاریخ¬گذاری روایات شایان توجه است. بر اساس برآیند پژوهش حاضر، چنین به نظر می-رسد که آن دانسته از احراز و تعاویذ که برگرفته از آیات قرآنی و دارای مضامین صحیح بوده، از نظر شرع مجاز و سایر ادبیات دعایی  که موید کلام معصومین (ع) و صحابه خاص ایشان نبوده و از مضمامین ناصواب یا اهریمنی برخوردار باشند، حرام متلقی می¬شوند. هم¬چنین مطالعه سیر تحویل احراز نشان از حضور احراز در تاریخ تمدن اسلامی دارد. از حرز به عنوان حصر گرفته تا حرز به معنای مصطلح و شامل آیات ، اذکار و ادعیه ماثوره. 

چکیده انگلیسی:

Relying on supernatural forces, magic has always been common among the common people. Although Islamic law considers the use of magic to be contrary to the principles of God, it has legalized methods such as amulets and seeking refuge in the form of prayers to seek help from the unseen. To what extent such methods have been trusted and approved by the infallible imams (as) and whether everything known as amulets and seeking refuge has been forged or signed by Sharī’ah (Islamic law), is a question that the researcher is looking for an answer for it and in this regard, they evaluate ahādīth involved in the matter in terms of narratives and wisdom. Based on the results of the research, it seems that the knowledge of aḥarāz and t’awīḍ (amulets and seeking refuges), which was taken from the Quranic verses and had correct themes, was permissible in terms of Sharī’ah law and other prayer literature that did not confirm the words of the infallibles (as) and their special companions. Therefore, if they have inappropriate or demonic content, they are considered ḥarām. Also, the study of the process of delivery of aḥarāz shows the presence of aḥarāz in the history of Islamic civilization. From amulets as a restriction to amulets in the sense of a term, including verses, admonitions, remembrances and supplications.

منابع و مأخذ:

7- منابع
1. آقابزرگ تهرانی، محمد محسن (1403)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دار الاوضاء، چاپ دوم.
2. آقاگلی زاده، زینب (1390)، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، تهران: انتشارات الف، چاپ اول.
3. احسائی، محمد بن زین الدین- ابن ابی جمهور (1405)، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، تحقیق مجتبی عراقی، قم: مطبعه سیدالشهداء، چاپ اول.
4. احمدی میانجی، علی (1426)، مکاتیب الائمه (ع)، تحقیق و تصحیح مجتبی فرجی، قم: دار الحدیث، چاپ اول.
5. اربلی، علی بن عیسی(1381)،کشف الغمه فی معرفه الائمه (ع)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز: انتشارات طنین دانش، چاپ اول.
6. اردبیلی، محمد بن علی (1403)، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت: دارالاوضاء، چاپ اول.
7. اموری قرشی، علی بن حسین- ابوالفرج اصفهانی (بی¬تا)، الاغانی، به کوشش سمیر جابر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول.
8. انصاری رویفعی خزرجی، محمد بن مکرم - ابن منظور (1408)، لسان العرب، بیروت: دار الصادر للطباعه و النشر، چاپ اول.
9. ایجی، عبدالحمن بن احمد (1325)، شرح المواقف، قم: موسسه الشریف الرضی، چاپ اول.
10. بابویه قمی، محمد بن علی- شیخ صدوق (1401)، الخصال، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، چاپ چهارم.
11. ـــــــــــــــــــــ (1404)، عیون اخبار الرضا (ع) ، بیروت: موسسه الاعلمی، چاپ چهارم.
12. ـــــــــــــــــــــ (1393)، من لایحضره الفقیه، قم: موسسه النشر الاسلامی، چاپ اول.
13. بحرانی، سید هاشم (1413)، مدینه معاجز الاثنی عشرودلایل الحجج علی البشر، قم: موسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول.
14. بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله (1413)، جامع العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال، قم: موسسه الامام المهدی (عج)، چاپ اول.
15. بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل (1422)، الصحیح، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
16. ـــــــــــــــــــــ (1410)، ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال، قم: موسسه شریف چاپ نهم.
17. بدرالعینی، محمود بن احمد (1421)، عمده القاری فی شرح صحیح بخاری، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ سوم.
18. برقی، احمد بن محمد (1395)، المحاسن، ترجمه محمد مرادی، تهران: موسسه فرهنگی دار الحدیث، چاپ دوم.
19. بستانی، فواد افرام (1375)، فرهنگ ابجدی عربی و فارسی، تهران: انتشارات اسلامی، چاپ دوم.
20. بستی، محمد بن حبان 1414)، المسند الصحیح، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت: موسسه الرساله، چاپ دوم.
21. بغدادی، اسماعیل پاسا بن محمد امین (1410)، ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون، به کوشش محمد شرف الدین یالتقایا، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، چاپ اول.
22. بغدادی، محمد بن سعد (بی¬تا)، طبقات الکبری، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
23. بغدادی، محمد بن محمود - ابن نجار (1417) ، المستفاد ذیل تاریخ بغداد، بیروت: دارالفکر ، چاپ دوم.
24. بغدادی کرخی، محمد بن محمد - شیخ مفید (1414) الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، بیروت: موسسه آل البیت (ع)، چاپ دوم.
25. بصری، عمرو بن بحر - جاحظ (1422)، البخلاء، تحقیق علی جارم، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ دوم.
26. بلخی، مقاتل بن سلیمان (1424)، التفسیر الکبیر، تحقیق احمد فرید، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ سوم.
27. بیهقی نیشابوری، احمد بن حسین (1988)، دلائل النبوه، قاهره: دار الریان للتراث، چاپ اول.
28. ـــــــــــــــــــــ (1424)، سنن الکبری (سنن الکبیر)، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ ششم.
29. تمیمی، عبدالصمد بن محمد (بی¬تا)، منیه الداعی و غنیه الواعی، قاهره: دار الکتب المصریه، چاپ اول.
30. تمیمی مغربی، نعمان بن محمد (1963)، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام عن اهل بیت رسول الله (ع)، قاهره: دارالمعارف ، چاپ اول.
31. جوهری، اسماعیل بن حماد (1407)، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ اول.
32. حارثی مکی، محمد بن علی (1426)، قوت القلوب، به کوشش عاصم ابراهیم کیالی، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ سوم.
33. حرّعاملی، محمد بن حسن (1409)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: موسسه ال البیت (ع) لاحیاء التراث، چاپ سوم.
34. ـــــــــــــــــــــ (1362)، هدایه الامه الی احکام الائمه (ع)، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اول.
35. حموی، یاقوت بن عبدالله (1399)، المعجم البلدان، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، چاپ اول.
36. حمیری، عبدالله بن جعفر (1413)، قرب الاسناد، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، چاپ اول.
37. خلال، احمد بن محمد (1398)، جامع العلوم الاحمد، مکه المکرمه: مکتبه النهضه الحدیثه، چاپ اول.
38. خویی، سید ابوالقاسم (1413)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، قم: مرکز نشر الثقافه الاسلامی، چاپ پنجم.
39. دزفولی کاظمی، اسدالله بن اسماعیل - شیخ تستری (1409)، مقابس الانوار و نفائس الاسرار فی احکام النبی المختار و عترته الاطهار، قم: موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، چاپ سوم.
40. دسوقی، محمد بن احمد (1408)، الحاشیه علی الشرح الکبیر، قاهره: دار الکتب العربی، چاپ سوم.
41. دهخدا، علی¬اکبر (1357)، لغت نامه، تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
42. ذهبی، محمد بن احمد (1963)، میزان العتدال فی نقد الرجال، قاهره: چاپ علی محمد بجاوی، چاپ اول.
43. رافعی، عبدالکریم بن محمد (1407)، التدوین فی اخبار قزوین، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
44. رامپوری، محمد بن جلال‌الدین- غیاث‌الدین (1363)، غیاث اللغه، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم.
45. راوندی، سعید بن هبه الله (1409)، الخرائج و الجرائح، قم: موسسه الامام المهدی (عج)، چاپ اول.
46. ـــــــــــــــــــــ (1407)، الدعوات، قم، موسسه الامام المهدی (عج)، چاپ اول.
47. زیات نیشابوری، عبدالله بن بسطام و حسین بن بسطام (1965)، طب الائمه، نجف اشرف: مطبعه المرتضویه ، چاپ اول.
48. ساروی، محمد بن علی - ابن شهر آشوب (1379)، مناقب آل ابی¬طالب، تحقیق و تصحیح محمد حسین آشتیانی، قم انتشارات علامه، چاپ اول.
49. سبحانی تبریزی، جعفر (1426)، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، قم: موسسه النشر الاسلامی، چاپ هفتم.
50. سجستانی، عبدالرحمن بن محمد - ابن ابی حاتم (1419)، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش اسعد محمد طیب، بیروت: المکتبه العصریه، چاپ دوم.
51. سجستانی ازدی، سلیمان بن اشعث (بی¬تا)، سنن ابی داوود، بیروت: دار لاحیاء السنه النبویه، چاپ اول.
52. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (1405)، الرحمه فی الطب و الحکمه، بیروت: دارالکتب العربی، چاپ دوم.
53. ـــــــــــــــــــــ (1401)، تدریب الراوی فی شرح التقریب النواوی، بیروت: دارالفکر، چاپ اول.
54. ـــــــــــــــــــــ (1400)، الدر المنثور فی تفسیر بالماثور، ریاض: مرکز هجر للبحوثو الدراسات العربیه، چاپ اول.
55. شامی، یوسف بن حاتم (1427)، الدر النظیم فی مناقب الائمه اللهامیم، قم، مرکز انتشارات جامعه مدرسین، چاپ پنجم.
56. شعرانی، حسین بن عبدالوهاب (بی¬تا)، عیون المعجزات، قم: انتشارات داوری، چاپ اول.
57. شکورزاده، ام البنین (1364)، دعا و اوراد اسلامی، تهران، انتشارات هدایت، چاپ اول.
58. شیبانی مروزی، احمد بن محمد - ابن حنبل (1416)، المسند، بیروت: موسسه الرساله، چاپ ششم.
59. طباطبایی، سید محمدحسین (1422)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ ششم.
60. طبرانی، سلیمان بن احمد (1406)، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، چاپ دوم.
61. طبرسی، حسن بن فضل (1412)، مکارم الاخلاق، قم: موسسه الشریف الرضی، چاپ اول.
62. طبری، محمد بن جریر (1415)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد فرید مزیدی، بیروت: دارالفکر، چاپ دوم.
63. ـــــــــــــــــــــ (1413)، دلائل الامامه، قم: موسسه البعثه، چاپ دوم.
64. طریحی نجفی، فخرالدین بن محمد (1416)، مجمع البحرین و مطلعه النیرین، قم: نشر مرتضوی، چاپ سوم.
65. طوسی، محمد بن حسن(1348)، اختیار معرفه الرجال (رجال الکشی)، ترجمه حسن مصطفوی، مشهد: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه مشهد، چاپ اول.
66. ـــــــــــــــــــــ (1365)، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ترجمه حسن موسوی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول.
67. طهانوی، محمد اعلی بن علی (1996)، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبه اللبنان الناشرون، چاپ اول.
68. عاملی، سید جعفر مرتضی (1430)، سلمان فارسی فی مواجهه التحدی، بیروت: مرکز الاسلامی للدراسات، چاپ سوم.
69. عربستانی، مهرداد (1387)، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز نشر دائره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول.
70. عزیز، احمد (1367)، تاریخ تفکر اسلامی، ترجمه محمدجعفر یاحقی، تهران: انتشارات کیهان، چاپ اول.
71. عسقلانی، احمد بن علی، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت: چاپ عادل احمد عبدالوجود، چاپ اول.
72. علوی، علی بن موسی - سید بن طاووس (1414)، الاقبال بالاعمال الحسنه فیما یعمل مره فی السنه، قم: نشر کتاب قم، چاپ سوم.
73. ـــــــــــــــــــــ (1409)، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم: موسسه ال البیت (ع) لاحیاء التراث، چاپ سوم.
74. ـــــــــــــــــــــ (1411)، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم: دار الذخائر، چاپ پنجم.
75. غزالی شافعی، محمد بن محمد (بی¬تا)، احیاء علوم الدین، بیروت: دارالمعرفه، چاپ اول.
76. فخر رازی، محمد بن عمر (1379)، التفسیر الکبیر، تهران: نشر اساطیر، چاپ پنجم.
77. فراهیدی، خلیل بن احمد (1410)، کتاب العین، قم: نشرهجرت، چاپ سوم.
78. قرشی بونی، احمد بن علی (1410)، شمس المعارف و لطائف المعارف الصغری، بیروت: المکتبه العلمیه الفلکيه، چاپ اول.
79. قرشی تیکی بکری، عبدالرحمن بن علی- ابن جوزی (1400)، کتاب الموضوعات، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول.
80. قزوینی، محمد بن یزید - ابن ماجه (1418)، السنن، بیروت: دارالجیل، چاپ اول.
81. قزوینی رازی، احمد بن فارس(1404)، معجم المقاییس اللغه، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، چاپ اول.
82. قضاعی تنوخی، احمد بن عبدالله – ابوالعراء معرّی (1988)، معجزه احمد، به کوشش عبدالمجید دیاب، قاهره: دار المعارف، چاپ اول.
83. قمی، عباس (1379) ، مفاتیح الجنان، ترجمه محمد باقر کمره ای ، قم: نشر شهریور، چاپ چهارم.
84. ـــــــــــــــــــــ (1379)، منتهی الامال فی تواریخ النبی والآل، تحقیق ناصر باقری بید هندی، قم: انتشارات هجرت، چاپ دوم.
85. کاشف الغطاء، جعفر بن خضر (1422)، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغرّاء، قم: بوستان کتاب، چاپ سوم.
86. کفعمی، علی بن ابراهیم، مصباح کفعمی (جنه الامان الواقیه وجنه الایمان الباقیه)، بیروت: موسسه الاعلمی، چاپ اول.
87. کلینی، محمد بن یعقوب (1363)، الکافی فی الاصول، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران: انتشارات اسلامیه، چاپ چهارم.
88. کوفی، هناد بن سری (1406)، الزهد، به کوشش عبدالرحمن عبدالجبار فریوائی، کویت: دار الخلفاء، چاپ اول.
89. لواسانی، سیدعلی (1401)، حرزهای معصومین (ع)، قم: انتشارات دار السبطین، چاپ اول.
90. مامقانی، عبدالله بن محمد (1405)، مقباس الهدایه فی علم الهدایه، قم: موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، چاپ اول.
91. متقی هندی، علی بن حسام الدین (1401)، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت: موسسه الرساله، چاپ اول.
92. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403)، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت: موسسه الوفاء، چاپ دوم.
93. مدیرشانه¬چی، کاظم (1384)، درایه الحدیث، قم: مرکز دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، چاپ اول.
94. مقدسی حنبلی، ابراهیم بن محمد - ابن مفلح (1424)، الآداب الشرعیه و المنح المرعیه، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ دوم.
95. مقدسی حنبلی، محمد بن عبد الواحد (1410)، الاحادیث المختاره، تحقیق عبد الملک بن عبدالله، مکه المکرمه: مکتبه النهضه الحدیثه، چاپ سوم.
96. نجاشی، احمد بن علی (1406)، فهرست اسماء مصنفی الشیعه (رجال نجاشی)، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، .چاپ ششم،.
97. نجفی، محمدحسن بن باقر (1420)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، قم: انتشارات جامعه مدرسین، چاپ چهارم.
98. نمری قرطبی، یوسف بن عبدالله - ابن عبدالبرّ (1412)، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، بیروت: دارالجیل، چاپ سوم.
99. ـــــــــــــــــــــ (1401)، التمهید لما فی الموطا من المعانی والاسانید، تحقیق سعید احمد اعراب، رباط: المملکه المغربیه، چاپ اول.
100. نوری مازندرانی، حسین (1390)، النجم الثاقب، قم: انتشارات مسجد جمکران، چاپ شانزدهم.
101. ـــــــــــــــــــــ (1369)، نفس الرحمان فی احوالات سلمان، ترجمه جواد قیومی، قم: موسسه الآفاق، چاپ اول.
102. نووی، یحیی بن شرف (1409)، التقریب و التیسیر لمعرفه سنن البشیر النذیر فی اصول الحدیث، بیروت: دارالجنان، چاپ چهارم.
103. نویری، احمد بن عبدالوهاب (2004)، نهایه الارب فی فنون الادب، قاهره: موسسه المصریه العامه، چاپ اول.
104. نیشابوری، محمد بن عبدالله (1411)، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه ، چاپ دوم.
105. هروی، قاسم بن سلام (بی¬تا)، الامثال السائره، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ اول.
106. هواری اوارسی، هود بن محکم (1426)، تفسیر کتاب الله العزیز، الجزایر، دارالبصائر، چاپ اول.
107. Arnold, Clinton E. (1996), The Colossian Syncretism: the Interface between Christianity and Folk Belief at Colossae, Michigan, Baker Books, 65.
108. Bosworth,C. (1976), the Mediaeval Islamic Underworld: The Banu Sasan in Arabic Society and literature, Leiden, Brill, 66.
109. Ruska, J. & Carra de Vaux, B.(1999), Talsim Encyclopaedia of Islam, CD-ROM Edition, v. 1.0, Leiden, Brill,71.
110. González Wippler, Migene (1991), The Complete Book of Amulets and Talismans, Minnesota, Llewellyn Publications, 69.