نقش و جایگاه مار در قصّه‌های حیوان‌همسر

محورهای موضوعی : سایر زبان ها، گویش ها و ادبیات حاضر در ایران

علی حیدری ¹ (استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران.)
موسی سبزی ² (استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه لرستان، خرّم‌آباد ، ایران.)

تاریخ دریافت : 1400/06/12 تاریخ پذیرش : 1400/08/05 تاریخ انتشار : 1400/08/05

کلید واژه: قصه, مار, ازدواج, دختر, حیوان‌همسر,

چکیده مقاله :

یکی از مشهورترین خویش کاری قصه های پریان، که در اغلب این قصه‌ ها وجود دارد، ازدواج های آیینی و سمبولیک شاهزاده‌خانم‌ ها و مردان قهرمان است. در برخی از این قصه ‌ها برخلاف عرف، با حیوان‌همسری مواجهیم. یکی از مشهورترین حیوانات که در این قصه ها نقش داماد یا عروس را بازی می کند، مار است. به نظر می ‌رسد مار، یکی از قدیمی ترین حیواناتی است که به دلایل گوناگون چنین نقشی را عهده‌دار شده و حیوانات و پرندگانی مانند قورباغه، خرس، قو و سگ متأخرند. مار در درازنای تاریخ، در فرهنگ آریایی و حتی جهان، نقش های مختلف و حتی متضادی را ایفا کرده است. گاهی تا مرحلۀ خدایی پیش رفته و گاهی موجودی پتیاره قلمداد شده است. تأثیر ادیان ابراهیمی بر تنزّل مقام مار، حائز اهمیت است. ازدواج با مار در قصه ها و باورهای عامیانه می‌تواند دلایل و کارکردهای مختلفی داشته باشد و هر دلیل در برهه‌ای از تاریخ عمل کرده باشد. علاوه بر دلایل مشترک برای قصه‌های مارهمسری؛ قدمت، تقدس، زایایی و نماد باروری مار از مهم ‌ترین دلایل پیدایش این قصه ‌هاست. در نمادشناسی قصه؛ مار، هم نماد جنس مؤنث است هم مذکّر. به همین دلیل، گاهی عروس و گاهی داماد است. وجود این حیوان خوش‌‌خط‌ و‌خال در قصه‌ ها به‌عنوان همسری که در ادامه به شکل انسانی تغییر شکل می ‌دهد، می‌تواند ترس کودک را از ازدواجی که اطرافیانش از آن تابویی ساخته‌اند، فرو ریزد.

چکیده انگلیسی:

One of the prominent actions occurring in many fairy tales is the ritual and symbolic marriage of princesses. In some of these stories, contrary to the norm, we face Animal-wife, among which one of the most famous is snake. In the course of history, in Aryan as well as global culture, snake has played various and sometimes contradictory roles, at one time attaining a divine status and at another time behaving as an evil. It seems that snake, for various reasons, is one of the most ancient animal of bridegrooms; other birds and animals like frog, bear, swan have assumed this role at the later stages. The influence of the Abrahamic religions on the degradation of the snake is significant. In folk tales, marrying a snake could have different reasons which are historically justified. In addition to the common motives for animal-bridegroom tales, the main reasons for the emergence of snake-wife stories are the antiquity, holiness, and symbolic fertility of the snake wife. In tale symbolism, the snake has both female and male sexual symbol. That is why sometimes the snake is the bride and sometimes is the groom. The presence of this beautiful animal in the tales as a wife who continues to transform into a human being, can dispel the child's fear of a marriage from which those persons around him have made a taboo.

منابع و مأخذ:

• اعتمادزاده (به‌آذین)، محمود. (2537). مهرۀ مار، تهران: آگاه.


• اقتداری، احمد. (1354). دیار شهریاران، تهران: انجمن آثار ملی.


• الیاده، میرچا. (1392). هنر اسرارآمیز، ترجمۀ مینا غرویان، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.


• الیاده، میرچا. (1394). اساطیر، مناسک، نمادها، ترجمۀ نازنین و منصور مدنی. شیراز: نوید.


• بتلهام، برونو. (1381). افسون افسانه‌ها، ترجمۀ اختر شریعت‌زاده، تهران: هرمس.


• بتلهام، برونو. (1387). کودکان به قصه نیاز دارند، ترجمۀ کمال بهروزنیا، تهران: افکار.


• بهار، مهرداد. (1362). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: توس.


• بهار، مهرداد.(1384). از اسطوره تا تاریخ، ویراستۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: چشمه.


• بیرلین، ج، ف. (1394). اسطوره‌های موازی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.


• بی‌نام. (1358). «هر بهار یک دختر باکره را قربانی می‌کنند»، پیام اسلام، 1(6)، 145-144.


• پراپ، ولادیمیر. (1371). ریشه‌شناسی قصه‌های پریان، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: توس.


• پنجاکیانه. (1363). ترجمۀ مصطفی خالقداد ‌هاشمی عباسی، تصحیح جلالی نائینی، عابدی و تاراچند، تهران: اقبال.


• پینسنت، جان. (1380). اساطیر یونان. ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.


• تاواراتانی، ناهوکو. (١٣٨٦). سمبول‌های جاودان در ادبیات فارسی و ژاپنی، تهران: بهجت.


• حیدری، علی و صحرایی، قاسم و حدادیان، سمیه. (1398). «بررسی و تحلیل قصه‌های حیوان-داماد»، نشریۀ مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، 10(1)، 22-1.


• دادگی، فرنبغ .(1369). بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران: توس.


• دلاشو، م. لوفر. (1386). زبان رمزی قصه‌های پری‌وار. ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.


• دوبوکور، مونیک. (1394). رمزهای زندۀ جهان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: مرکز.


• دیگار، ژان پیر.(1394). انسان و حیوان، مردم شناسی انسان و حیوانات اهلی، ترجمه اصضر کریمی، تهران: نشر افکار.


• رستگار فسایی، منصور .(1388). پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


• شوالیه، ژان و آلن گربران. (1385). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابۀ فضایلی، تهران: جیحون.


• شیکهر، ایندو. (1385). پنچاتنترا، تهران: موسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.


• صادقی، محسن. (1395). «بازنمایی اسطورۀ حیوان-داماد در حکایتی صوفیانه»، فصلنامۀ نقد ادبی، 9(35)، 183-165.


• صفا، ذبیح‌الله. (1369). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.


• صنعتی، محمد. (1380). صادق هدایت و هراس از مرگ، تهران: مرکز.


• فرای، نورتروپ .(1377). تحلیل نقد، ترجمۀ صالح حسینی، تهران: نیلوفر.


• فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامۀ فردوسی، متن کامل بر اساس چاپ مسکو، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ هفتم، تهران: قطره.


• فریزر، جیمزجرج. (1387). شاخۀ زرین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.


• کزازی، میرجلال‌الدین. (1368). از گونه‌ای دیگر، تهران: مرکز.


• کزازی، میرجلال‌الدین. (1379). نامۀ باستان، ویرایش و گزارش شاهنامه، تهران: سمت.


• کزازی، میرجلال‌الدین. (1380). مازهای راز، تهران: مرکز.


• گریم، ویلهلم و یاکوب.(1393). شاهزاده قورباغه، ترجمۀ سیدعلی کاشفی خوانساری، تهران: قدیانی.


• لیک، گوندولین. (1385). فرهنگ اساطیر شرق باستان، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران، طهوری.


• مارزلف، اولریش. (1391). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: سروش.


• مالینوسکی، برونیسلاو. (1387). غریزۀ جنسی و سرکوب آن در جوامع ابتدایی، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: ثالث.


• مجیدزاده، یوسف. (1386). تاریخ و تمده عیلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.


• مرادی، حسین. (1394). «منشأ نقش مار در مواد فرهنگی هزارۀ سوم پیش از میلاد جنوب شرق ایران؛ نشانه‌ای از ارتباط با عیلام و میان‌رودان»، مطالعات باستان‌شناسی، 7(2)، 145-133.


• مسرور، شیلان و ایلناز رهبر.(1398). «بررسی و تحلیل اسطورۀ شاماران در منطقۀ مکریان مهاباد»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، 7(27)، 98-73.


• منوچهرخان حکیم (بی‌تا). اسکندرنامه، تهران: علمی.


• مهابهاراتا. (1380). ترجمۀ میرغیاث‌الدین علی قزوینی، تصحیح و تحشیۀ سیدمحمدرضا جلالی نائینی و ن. س. شوکلا، تهران: طهوری.


• میرفخرایی، مهشید. (1367). روایت پهلوی؛ متنی به فارسی میانه (پهلوی ساسانی)، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.


• ناس، جان بایر.(1382). تاریخ جامع ادیان، ترجمۀ علی اصغر حکمت، ویراستۀ پرویز اتابکی، تهران: علمی و فرهنگی.


• نصرالله منشی، ابوالمعالی. (1392).ترجمۀ کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.


• هال، جیمز. (1383). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.


• هینتس، والتر.(1389). دنیای گم‌شدۀ عیلام، ترجمۀ فیروز فیروزنیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی تهران.


• وراوینی، سعدالدین. (1380). مرزبان‌نامه، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی‌علیشاه.


• ورمازرن، مارتین. (1372). آیین میترا، ترجمۀ بزرگ نادرزاد، تهران: چشمه.


• یونگ، کارل گوستاو. (1386). انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ محمد سلطانیه، تهران: جام.

49- Golan, A. ,(1991). Prehistoric religion-mythology- symbolism. Jerusalem.