نقش پراکندگی مکانی و نوسانات زمانی پارامترهای اقلیمی در عملکرد گندم دیم-

محورهای موضوعی : اقلیم شناسی

مسعود جلالی ¹ ( استادیار گروه جغرافیایی طبیعی دانشگاه زنجان، زنجان، ایران )
غلام حسن محمدی ² ( دکترای اقلیم شناسی، کارشناس هواشناسی اداره کل هواشناسی استان آذربایجان شرقی، تبریز، ایران )
عاطفه حسینی صدر ³ ( مربی گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نورتهران، تهران، ایران )
حسین خوشوقتی ⁴ ( مربی گروه علوم کشاورزی دانشگاه پیام نورتهران، تهران، ایران )

تاریخ دریافت : 1394/08/19 تاریخ پذیرش : 1396/02/20 تاریخ انتشار : 1395/12/29

کلید واژه: گندم دیم, تغییرات مکانی, رگرسیون چندمتغیره, پارامترهای اقلیمی, نوسانات زمانی, کلیبر و خداآفرین,

چکیده مقاله :

نظر به اهمیت پراکندگی مکانی و نوسانات زمانی عناصر اقلیمی در تولیدات دیم؛ در تحقیق حاضر با بررسی پراکندگی مکانی عناصر آب و هوایی در شهرستان های کلیبر و خداآفرین و نوسانات زمانی آنها در ارتباط با نیازهای اقلیمی گندم دیم؛ میزان تاثیر آنها در عملکرد این محصول استراتژیک مورد مطالعه قرار گرفت. پراکندگی مکانی پارامترهای بارشی با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS) به نقشه تبدیل گردیده و نوسانات سال به سال بارش و دما از طریق ترسیم نمودار مورد ارزیابی قرار گرفت. با بهره گیری از نیازهای رویشی(شرایط اقلیمی مطلوب) گندم دیم، چگونگی تامین نیازهای آب و هوایی این گیاه ارزشمند تحلیل گردید. در مرحله بعد جهت شناسایی نقش پارامترهای آب و هوایی در عملکرد گندم دیم و تعیین بهترین مدل پیش بین گر؛ رگرسیون چندمتغیره گام به گام برای 16 پارامتر اقلیمی و میانگین عملکرد گندم دیم در شهرستان های کلیبر و خداآفرین اجرا گردید. نتایج نهایی نشان دهنده این واقعیت هستند که نقش هر یک از عناصر اقلیمی بارش و دما، متناسب با مراحل مختلف رشد، متفاوت است. هرچند میانگین بارش سالانه در منطقه مورد مطالعه مطلوب به نظر می رسد ولی تغییرات زیاد آن از سالی به سال دیگر و همچنین وقوع مقدار کمی از آن در ماه خرداد محدودیت اصلی بارش برای کشت گندم دیم است. عنصر اقلیمی دما در منطقه مورد مطالعه در مراحل جوانه زنی و پرشدن دانه شرایط مطلوبی را ایجاد می کند ولی در مرحله گلدهی شرایط دمایی منطقه سردتر از آستانه های مطلوب فیزیولوژیکی گندم می باشد. همچنین اجرای رگرسیون چندمتغیره، مدلی را با 7 پارامتر آب و هوایی ارائه داد که می تواند در سطح اطمینان 95% نقش پارامترهای اقلیمی را در میزان عملکرد گندم دیم تبیین کند.

چکیده انگلیسی:

Recognition of climate and doing research about climatic requirements of farm plants can be regarded as main factors in the production process. According to the importance of the climatic fluctuations in rainfed productions, in this study effect of spatial distribution and temporal variation of climatic elements on wheat yield was studied in dry land farms of Kaleibar and Khodaafarin counties. For this, distribution of precipitation parameters was mapped in GIS environment and year-to-year variety of temperature and rainfall analyzed by drawing of charts. And thus with using wheat growing requirements (including desired climatic conditions), ability to meet the climatic needs of this valuable plant were examined. In addition by running of stepwise multivariate regression model between 16 meteorological parameters and average wheat yield, the role of climatic fluctuations in dry land wheat yield identified and the best predictive model determined. Final results of this study show the fact that the importance of each of temperature and precipitation factors differ according to different phonologic stages of wheat at the study region. Although it seems that the mean annual rainfall in study area appears desirable but large fluctuation from year to year as well as small amount of rain in Khordad(June) are the main limitations of rain fed wheat cultivation. Temperature in germination and grain filling stages are created ideal condition but at the flowering stage temperatures are cooler than optimal physiological threshold. The stepwise regression presented a model with 7 meteorological parameters that can be explain a significant impact of climate parameters on dry land farming wheat yield at 95% confidence level on the study region.

منابع و مأخذ:

1-  ابدالی، حسین؛ 1386: نقش عناصر اقلیمی در تعیین مناطق مستعد کشت گندم دیم با استفاده از  GIS (مطالعه موردی: استان آذربایجان شرقی)، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.

2-   بازگیر، سعید؛ 1378: بررسی پتانسیل اقلیمی زراعت گندم دیم (مطالعه موردی استان کردستان)، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران.

3-   بداق جمالی، جواد؛ مهدی آسیایی؛ سیما صمدی نقاب و سهیلا جوانمرد؛ 1384: مدیریت ریسک خشکسالی(شناخت و راهکارها)، انتشارات سخن گستر، 311 صفحه.

4-     بهنیا، محمدرضا؛ 1376: غلات سردسیری (چاپ دوم) انتشارات دانشگاه تهران، 610 صفحه.

5-   توکلی، اصغر؛ 1388: تاثیر پارامترهای آب و هوایی در میزان تولید گندم دیم در ارسباران،  پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اهر، 88 صفحه.

6-  دین پژوه، یعقوب و علی اصغر موحد دانش؛ 1375: تعیین مناطق مساعد برای تولید غلات دیم با توجه به بارشهای ماهانه آذربایجان­شرقی، غربی و اردبیل، مجلة نیوار، شمارة 3، صفحات: 38-25.

7-     رادمهر، محمد؛ 1376: تنش گرما برفیزیولوژی رشدونمو گندم، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

8-     رستگار، محمدعلی؛ 1371: دیمکاری، انتشارات برهمند.

9-  زرین، آذر؛ 1379: مدلسازی میزان عملکرد محصول گندم دیم با توجه به پارامترهای اقلیم شناسی کشاورزی در استان آذربایجان غربی، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، گروه جغرافیای طبیعی.

10-  سازمان هواشناسی کشور(شرکت کوانتا)؛ 1354: مطالعه اقلیم کشاورزی 15 محصول زراعی کشور، انتشارات هواشناسی کشور.

11-  سبحانی، بهروز و رسولی، علی اکبر؛ 1384: پهنه ‌بندی آگروکلیماتیک استان اردبیل با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای در محیط GIS، رسااله دکتری جغرافیای طبیعی، دانشگاه تبریز.

12-  سرمدنیا و کوچکی؛ 1366: جنبه های فیزیولوژیکی زراعت دیم، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 423 صفحه.

13-  عزیزی، قاسم و یاراحمدی، داریوش؛ 1382: بررسی ارتباط پارامترهای اقلیمی و عملکرد گندم دیم با استفاده از مدل رگرسیون (مطالعه موردی دشت سیلاخور)، فصلنامة پژوهشهای جغرافیایی، شمارة 44، صفحات 29-23.

14-  کاظمی راد، مظفر و بهلول علیجانی؛ 1377: تعیین زمان و منطقة مساعد کشت گندم دیم در آذربایجان غربی براساس توزیع دما و بارش، پایاننامة کارشناسی ارشد جغرافیای طبیعی، دانشگاه تربیت معلم تهران.

15-  کمالی، غلامعلی؛ 1376: بررسی اکولوژیکی توانائی های دیمزارهای غرب کشور از نظر اقلیمی و با تاکید خاص بر گندم دیم، رساله دکتری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، 152 صفحه.

16-  گوپتا. یو. اس؛ (1368)؛ جنبه های فیزیولوژیکی زراعت دیم ، ترجمه سرمرنیا، غلامحسین، عوض کوچکی، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه مشهد، 423 صفحه.

17-  گیوی، جواد؛ 1376: ارزیابی کیفی تناسب اراضی برای نباتات زراعی، موسسه تحقیقات آب و خاک، نشریه شماره 1015.

18-  لماس، ج.؛ 1350: پیش بینی عملکرد گندم در ایران بر مبنای بارندگی، ترجمه علی خلیلی، نشریه هواشناسی سازمان هواشناسی کل کشور.

19-  محمدی، غلام حسن؛ 1385: بررسی پتانسیل اقلیمی کشت گندم دیم در استان آذربایجان غربی، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، 112 صفحه.

20-  مظفری، غلامعلی؛1380: ارزیابی قابلیتهای محیطی کشت گندم دیم–اقلیم شناسی کشاورزی– مطالعه موردی کرمانشاه، رساله دکتری دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت معلم تهران.  

21-  مظفری، غلامعلی و هوشنگ قائمی ؛1381: تحلیل شرایط بارش در سطح نواحی دیم خیز (مورد مطالعه: شرق کرمانشاه)، فصلنامة پژوهشهای جغرافیایی، شمارة 42، صفحات 119-103.

1-       Balla, L. L. Sumacs and J. Plester. 1975: Effect of meteorological factors on yield of winter wheat at Martovasar, Ace Agronomical Academia Scietiarum Hungarica, 21:386-390.

2-      Kramer, P.J., 1997: Plant and Soil Water Relationships: A Modern Synthesis. Tata Mc Grew Hill Publishing Company Ltd., New Delhi, pp. 296- 345.

3-      Lam Mason, T., 1974: The Influence of Prosperity in Eastern Montana, Canada Journal of Plant Science, PP: 1878-1974.

4-      Lewin, j. 1974: Simple Soil Water Simulation Model for Assessing the Irrigation Requirement of Wheat, Journal Record mamagement,22(4), PP: 201-213.

5-      Norwood, Charles, A., 2000: Dry Land Winter Wheat as Affected by   Previous Crops, Agronomy Journal.

6-      Rathove, P. S. 2005: Techniques and Management of field crop production. Agrobios, Indian.

7-      Robertson G. W., 1974: Heat Yields for 50 Years at Swift Current. Saskatchewan in relation to weather, Canada Journal of Plant Science, Vol., 54, PP: 26-39.

8-      Veron, Santiago R., 2004: International Variability of Wheat Yield in the Navigating Pampas during the 20th Century, Agricultural Ecosystem and Environment. Vol.,PP: 103-122.

9-      Warrington, 1977: Crop phonological stages, Australian Journal of Agricultural Research, No.28: 11-27.

10-  Zhang, Y. 1994: Numerical experiments for the impacts of temperature and precipitation on the growth and development of winter wheat. Journal of Environment Science, 5:194-200.

7-      Panhalkar,S. 2011. Domestic Rain Water Harvesting System: a Modelfor Rural Development, International Journal of Science and Nature (I.J.S.N.), VOL. 2(3) 2011: 861-867.