مشروعیت رسیدگی به جرایم زیست محیطی ناشی از آلودگی مواد نفتی توسط محاکم کیفری بین المللی از منظر فقه اسلامی

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

حسین فروغی نیا ¹ (عضو هیئت علمی استادیار گروه حقوق مؤسسه آموزش عالی فروردین)
علی اشرفیان ² (دانش آموخته کارشناسی ارشد حقوق بین الملل)

تاریخ دریافت : 1398/01/25 تاریخ پذیرش : 1398/06/07 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: مصلحت, شریعت اسلامی, آلودگی زیست‌محیطی, محاکم کیفری بین‌المللی,

چکیده مقاله :

آلودگی زیست‌محیطی ناشی از مواد نفتی از جمله مسائلی است که امروزه در حال گسترش می‌باشد و خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به دنبال دارد در حالی که محاکم داخلی بعضی از کشورها خصوصاً کشورهای اسلامی به دلیل الزامات ناشی از موانع شرعی و حقوقی کمتر قادر یا مایل به تعقیب بانیان آلودگی نفتی در ورای مرزهای خود می‌باشند، برخی از این جنایات ارتکابی خصوصاً زیست محیطی در ارتباط با اشخاص حقیقی و یا حقوقی متبوع کشورهای اسلامی و یا در سرزمین کشورهای مزبور مشکلاتی را در زمینه تعارض صلاحیتی و سایر موضوعات ایجاد کرده است. یافته های تحقیق حاضر نشان می دهد که در مورد اعمال صلاحیت محاکم بین المللی در خصوص جرم آلودگی نفتی نیز، اگر مصلحت‌سنجی‌ها به این نتیجه برسد که رسیدگی به چنین جنایتی، مصالح و منافعی برای جمهوری اسلامی ایران به همراه دارد، همانند قراردادهای دوجانبه و پذیرش مشروعیت ارجاع اختلافات به داوری افراد غیرمسلمان، مجاز خواهد بود. با توجه به چنین رویکردی، این جستار با در نظرداشتن قواعد حقوق بین‌الملل و مقررات موجود در شریعت اسلامی و کنکاش در نظریه‌ مصلحت مندرج در فقه امامیه، به بررسی صلاحیت قضایی محاکم کیفری بین‌المللی در رسیدگی به جرم آلودگی زیست‌محیطی ناشی از مواد نفتی از منظر حقوق اسلامی می‌پردازد.

چکیده انگلیسی:

Environmental pollution caused by petroleum is one of the issues which is spreading today and causing irreparable damages, while the domestic courts of some countries, especially Islamic countries, are not able to or are less willing to prosecute the cases beyond their borders because of religious and legal barriers. Some of these crimes, especially environmental, are committed by the natural or legal persons of the Islamic countries or on the territories of these countries which have caused problems of jurisdictional conflict and other issues. The findings of the present study show that in the case of the exercise of international jurisdiction over the oil pollution offense, if the forensic investigators conclude that the investigation of such a crime would bring benefits to the Islamic Republic of Iran, such as bilateral agreements and acceptance, the legitimacy of referring disputes to the judgment of non-Muslims will be permitted. Therefore, this article examines the jurisdiction of international criminal tribunals in the cases dealing with environmental pollution caused by petroleum materials in the light of international law and present regulations in Islamic Sharia with a consideration of the theory of expediency set forth in Imamiyah jurisprudence.

منابع و مأخذ:

1-      امام خمینی (ره)، روح الله، (1368)، کتاب البیع، جلد 2،  اسماعیلیان، قم.

2-      ابن منظور، ابی فضل جمال‌الدین محمد ابن مکرم، (1382)، لسان العرب، جلد1، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، قم، چاپ نخست.

3-      بستانی، معلم بطرس، (1405)، محیط المحیط، بیروت، مکتبه لبنان، قم، چاپ سوم.

4-      بهرامی احمدی، حمید، (1390)، قواعد فقه، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، تهران، چاپ دوم.

5-      پی‌یر ماری، دوپویی، (1369)، ملاحظاتی پیرامون جرم بین‌المللی دولت»، برگردان: علی‌حسین نجفی ابرندآبادی، مجله‌ حقوقی، دفتر خدمات حقوقی بین‌المللی، شماره‌ 13، تهران.

6-      جبعی عاملی، زین‌الدین محمد (شهید ثانی)، (1401)، فی شرح اللمعه الدمشقیه، جلد2، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم.

7-      جبعی عاملی، زین‌الدین محمد (شهید ثانی)، (1403)، مسالک الافهام، جلد1، دارالهدی، چاپ دوم.

8-      جوهری، اسماعیل بن حماد، (1407)، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ دوم.

9-چرچیل، رابین، لو، آلن، (1384)، حقوق بین‌الملل دریاها، برگردان: بهمن آقایی، گنج دانش، تهران، چاپ سوم.

10-حر عاملی، محمد بن حسن، (1403)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ نخست.

11- حلبی، ابوصلاح، (1401)، ینابیع الفقهیه، گردآوری: علی اصغر مروارید، شماره جلد1، فقه الشیعه، بیروت، چاپ پنجم.

12- خزایی نیشابوری (ابوالفتوح)، حسین بن احمد، (1378)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القران، به کوشش: محمد جعفر یاحقی و محمد 12. مهدی ناصح، آستان قدس، مشهد، چاپ دوم.

13-رضایی، محمدرضا، (1384)، زمین‌شناسی نفت، فرهیختگان علوی، تهران، چاپ اول.

14- زمانی، سید قاسم، (1381)، «توسعه مسؤولیت بین‌المللی در پرتو حقوق بین الملل محیط زیست»، مجله‌ پژوهش‌های حقوقی، سال نخست، شماره‌ 1.

15- طباطبایی، محمدحسین، (بی­تا)، بررسی‌های اسلامی، به کوشش: هادی خسروشاهی، جلد دوم، دارالتبلیغ اسلامی، قم.

16- طباطبایی، محمدحسین، (1344)، تفسیر المیزان، برگردان: سید محمد خامنه، دارالعلم،  قم، چاپ نخست.

17- طباطبایی، محمدحسین، (1376)، تفسیر المیزان، برگردان: محمدجواد حجتی کرمانی و محمدعلی کرمانی، بنیاد علامه طباطبایی، تهران، چاپ ششم.

18- طوسی، محمد بن حسن، (1344)، المبسوط فی الفقه الامامیه، جلد نخست، المکتبه المرتضویه، قم، چاپ دوم.

19- طوسی، محمد بن حسن، (1365)، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، تحقیق: سید حسن موسوی خراسانی، دارالکتب الاسلامیه، قم، چاپ دوم.

20- فاضل مقداد، جمال‌الدین، (1404)، التنقیح الرائع لمختصر الشرایع، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، قم، چاپ نخست.

21- فیومی، احمد بن محمد، (1405)، المصباح المنیر، دارالهجره، قم، چاپ سوم.

22- قمی، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، (1413)، من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ نخست.

23- قمی، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، علل الشرایع، مکتبه الدواری، قم، بی‌تا.

24- کلانتری، علی‌اکبر، (1376)، «فقه و مصلحت نظام»، مجله‌ فقه، شماره‌های 11 و 12.

25- کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، دارالتعارف، بیروت.

26- کمیسیون حقوق بین‌الملل سازمان ملل متحد، (1387)، مسؤولیت بین‌المللی دولت و حمایت سیاسی، برگردان: نصرالله حلمی، تهران، میزان، چاپ نخست.

27- کیتی شیایزری، کریانگ‌ ساک، (1383)، حقوق بین‌الملل کیفری، برگردان: بهنام یوسفیان و محمد اسماعیلی، چاپ دوم، تهران، سمت.

28- الماسی، نجادعلی، (1382)، حقوق بین الملل خصوصی، میزان، تهران، چاپ نخست.

29- مجلسی، محمدباقر، (1403)، بحار الانوار، الوفاء، بیروت، چاپ دوم.

30- مجلسی، محمد باقر، (1404)، مراه العقول، فی شرح اخبار ال الرسول، دارالکتب الاسلامیه، الطبعه الثانی.

31- محمد‌نسل، غلامرضا، (1385)، مجموعه مقررات دیوان بین‌المللی کیفری، دادگستر، تهران، چاپ نخست.

32- مشهدی، علی، (1389)، ترمینولوژی حقوق محیط زیست، خرسندی، تهران، چاپ نخست.

33- مقدس اردبیلی، احمد، (1411)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، مجتبی عراقی، علی‌پناه اشتهاردی و حسن یزدی، نشر اسلامی، قم، چاپ نخست.

34- مکارم شیرازی، ناصر، (1384)، تفسیر نمونه، جلد1، دارالکتب الاسلامی، تهران.

35- موسوی خمینی، روح‌الله، (1408)، تحریر الوسیله، اسماعیلیان، قم، چاپ نخست.

36- موسی‌زاده، رضا، امینیان، اکبر، (1390)، جمهوری اسلامی ایران و دیوان کیفری بین‌المللی، مرکز تحقیقات استراتژیک، قم، چاپ نخست.

37- میرمحمد صادقی، حسین، (1388)، دادگاه کیفری بین‌المللی، دادگستر، تهران، چاپ نخست.

38- میستر، تامس او، (1389)، اصول عملی اجرای خطوط لوله نفت و گاز، برگردان: موسی زارع ثانی، دایره‌ صنعت، تهران، چاپ نخست.

39. محقق داماد، مصطفی، (1390)، «الحاق ایران به دیوان کیفری بین المللی از منظر نفی سبیل»، در جمهوری اسلامی ایران و دیوان کیفری بین المللی، مرکز تحقیقات استراتژیک، چاپ اول.

40- نجفی اسفاد، مرتضی، دارابی‌نیا، مرتضی، (1390)، «بررسی روند آلودگی نفتی با وجود کنوانسیون‌های بین‌المللی مبنی بر جلوگیری و رفع آن‌ها طی سال‌های 2009-1992»، مجله‌ دانشگاه علوم پزشکی مازندران، دوره‌ 21، شماره‌ 1.

41- نجفی، محمدحسن (صاحب جواهر)، (بی­تا)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.

42- قدیر، محسن، ساریخانی، عادل، (1390)، «احکام حکومتی و مصلحت در فقه شیعه»، فصلنامه شیعه شناسی، سال نهم، شماره 35.

43- حلی (محقق حلی)، (1368)، شرایع الاسلام، برگردان: ابوالقاسم بن احمد یزدی، دانشگاه تهران، تهران، چاپ دوم.

44- زعفری، زیبا، پنجه­پور، جواد، عابدینی، احمد، (1397)، «جایگاه قضا در فقه امامیه در مقایسه با قوانین موضوعه جمهوری اسلامی ایران»، پژوهش نامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی، سال هیجدهم، شماره 5.

Brown, L. (2000).  Principles of public International Law. Oxford: Oxford University Press.

 Henckaerts, V. Jean, M. Doswald, B., (2005). Customary international humanitarian law. UK: Cambridge University Press.

Almasi, N. A. (2003). Private international law (1^st ed.). Tehran: Mizan.

Bahrami Ahmadi, H. (2011). Rules of jurisprudence (2nd ed.). Tehran: Imam Sadiq University.

Bostani, M. (1405). Mughal al-Mihit (3rded.).  Qom: Lebanese School.

Brown, L. (2000).  Principles of public International Law. Oxford: Oxford University Press.

Churchill, R, & Lou, A. (2005). International law of the seas ( 3^rd

 ed.) ( B. Aghaei, Trans.). Tehran: Treasure of Knowledge.

Fazel Moqdad, J. (1404). Tanghih al-Raee le Mokhtasar al-Sharye (1^st ed.). Qom: Ayatollah Marashi Library.

Fiumi, A. (1405). Al-Masbah al-Munir ( 3^rd ed.). Qom: Darallahereh.

Ghadir, M., & Sarikhani, A. (2011). Governmental executions and interests in Shia jurisprudence.  Quarterly of Shi'ite Studies, 9(35), 73-90 .

Halabi, A. (1401). Yanabi al-Fiqhhiyah ( 5^th ed., Vol. 1).Beirut: Jurisprudence.

Helli (Mohaghegh Hali), (1368). Shari'ah al-Islam (2^nd ed.) (A. Yazdi, Ed.). Tehran: University of Tehran.

 Henckaerts, V. J., & Doswald, B. (2005). Customary international humanitarian law. UK: Cambridge University Press.

Hor Ameli, M. (1403). Vsael Al-Shi'a Ela Tahsil Masael Al-Sharia (1st ed.). Beirut: Al-Arabi Revival.

Ibn al-Mutaq, A. (2003). Lesan al-Arab (1^st ed., Vol. 1). Qom: The Great Islamic Encyclopedia.

Jabi Ameli (Shahid Sani), Z. (1401). Commentary on Al-Luma al-Damashqiyah ((3^rd  ed., Vol. 2). Beirut: Dar al-Haya al-Tharath al-Arabi.

Jab'i Ameli (Shahid Sani), Z. (1403). Masalak al-Afaham (2^nd ed., Vol. 1). no place: Darulhadi.

Jouhari, I .(1407). Al-Sahah Taj Al-Lughah va Sahah al-Arabiyah ( 2^nd ed.). Beirut: Dar Al-Mulain.

Kalantari, A. A. (1997). Jurisprudence and expediency of the system. Jurisprudence Magazine, 11.

Khazaei Neyshabouri, H. (1999). Rouz al-Janan and Rouh al-Janan fi Tafsir Qur'an (2^nd ed.) (M. J. Yaghhi & M.M. Naseh, Ed.). Mashhad: Astan Qods.

Koleini, M. (no date). Al-Forou Men al-Kafi. Beirut: Dar al-A'arif.

Majlesi, (1403). Bahar al-Anwar (2^nd ed.). Beirut:  Al-Vafa.

Majlesi, M.B. (1404). Marah al-Aqul fi Sharhe Akhbar Al- Rasoul (2^nd ed.). Dar al-Qatib al-Islamiyyah.

Makaram Shirazi, N. (2005). Tafsir Nemoune (Vol. 1). Tehran: Dar al-Kutb al-Islami.

Mashhadi, A. (2010). Terminology of environmental law (1^st ed.). Tehran: Khorsandi.

Meister, T. O. (2010). Practical principles of oil and gas pipeline implementation (1^st ed.) (M. Zare Sani, Trans.). Tehran: Industry Circle.

Mirmohammad Sadeghi, H. (2009). International criminal court ( 1^st ed.).  Tehran: Dadgostar.

Mohaghegh Damad, M. (2011). Iran's Accession to the international criminal court from the perspective of nafye sabil in Islamic Republic of Iran and international criminal court (1^st ed.). Center for Strategic Research.

Mohammad Nassel, Gh. (2006). Regulations of the international criminal court ( 1^st ed.).  Tehran: Justice.

Moqaddas Ardebili, A. (1411). Majma Al-Fayedah Va Al-Burhan Fi Sharh Al-Azhani ( 1^st ed.) ( M. Iraqi, A. P. Eshthardi, & H. Yazdi, Ed.). Qom: Islamic Publishing.

Mousavi Khomeini (RH), R. (1368). The Book of Al-Biyah (Vol. 2). Qom: Ismailis.

Mousavi Khomeini, R. (1408). Tahrir al-Vasileh (1^st ed.). Qom:  Ismailian.

Moussazadeh, R. & Aminian, A. (2011). Islamic Republic of Iran and international criminal court (1^st ed.). Qom: Center for Strategic Research.

Najafi Asfad M., & Darabinia, M. (2012).Evaluation of oil pollution process despite international conventions for its prevention and removing. J Mazandaran Univ Med Sci, 21 (1), 94-101.

Najafi, M. H. (no date). Jawaher Al-Kalam fi Sharhe Sharaye al-Islam (7^th ed.).  Beirut: Dar al-Haya al-Tarath al-Arabi.

Pierre Marie, D. (1989). Considerations on the international crime of the state (A. H. Najafi Abrandabadi, Trans.). Tehran: International Law Services Bureau.

Qomi (Sheikh Saduq), M. (1413). Man la Yahzara al-Faqih ( 1^st ed.).  Qom: Islamic Publications Office.

Qomi (Sheikh Saduq), M. (no date). Al-Shari'a Al-Shi'a. Qom: Al-Dawari School.

Rezaei, M. R. (2005). Petroleum geology (1^st ed.). Tehran: Alavi Farhikhtegan.

Shiaizer, K., & Sack, C. (2004). International criminal law ( 2^nd ed.) (B. Yousefian & M. Esmaili, Trans.). Tehran: Samt.

Tabatabaei, M. H. (no date). Islamic Studies (Vol. 2) (H. Khosrowshahi, Ed). Qom: Islamic Darl-e-Baligh.

Tabatabai, M. H. (1344). Tafsir al-Mizan ( 1^st ed.) (S. M. Khamenei, Trans).Qom: Dar al-Alam.

Tabatabai, M. H. (1997). Tafsir al-Mizan ( 6^th ed.) (M. J. Hojati Kermani & M. A. Kermani, Trans.). Tehran: Allameh Tabataba'i Foundation.

Tousi, M. (1344). Al-Mabsout fi al-Fiqha al-Amamiyyah, ( 2^nd ed., Vol. 1). Qom:  Al-Maktab al-Murtazaviyyah.

Tousi, M. (1365).  Tahzib al-Ahkam fi Sharh al- Magnaa Le Sheikh al- Mofid. (2^nd ed.) (S. H. Mousavi Khorasani, Ed.). Qom: Dar al-Qatib al-Islamiyah.

United Nations Commission on International Law (2008). International responsibility of government and political support (1^st ed.) (N. Helmi, Trans.). Tehran:Mizan.

Zafari, Z., Panjehpour, J., & Abedini, A. (1979). The status of qadha in imamieh jurisprudence compared to the laws of the Islamic Republic of Iran.  Critical Review of Texts and Humanities Programs, 18(5), 395-415.

Zamani, S. Q. (2002). Development of international responsibility in the light of international environmental law. Journal of Legal Research, 1(1),