تأمّلی بر وصیّت افراد بلاوارث در مازاد بر ثلث مال در فقه شیعه و حقوق ایران

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی ¹ (دانشیار گروه الهیات- فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران)
صالح سعادت ² (دانش‌آموخته دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران)

تاریخ دریافت : 1397/08/30 تاریخ پذیرش : 1397/08/30 تاریخ انتشار : 1397/08/01

کلید واژه: حاکم, وصیّت, موصی, ثلث اموال, بلاوارث,

چکیده مقاله :

بر مبنای فقه امامیه و حقوق ایران موصی حقّ دارد حداکثر به میزان ثلث اموال خود وصیّت نماید. ملاک محاسبه میزان ثلث نیز، اموال به جا مانده از موصی در حین وفات می باشد. چنانچه موصی به میزان مازاد بر ثلث وصیّت نماید، با اجازه ورّاث نافذ است. بنابراین با اجازه آنها، وصیّت صحیح و در صورت عدم اجازه، وصیّت نسبت به مازاد باطل خواهد بود. اما اگر شخصی بلاوارث، باشد اینکه آیا او بیش از ثلث اموالش را می تواند وصیّت کند یا نه؟ در قانون فعلی ایران قانونگذار محترم صراحتاً حکمی را بیان نکرده اند که همین امر باعث اجمال و ابهام قوانین در این مورد شده است. از آنجائیکه راه حل رفع ابهام از موادّ قانونی، بر اساس اصل 167 قانون اساسی و ماده ی 3 قانون آیین دادرسی مدنی، استناد به منابع معتبر اسلامی یا فتاوای معتبر می باشد. فلذا این تحقیق درصدد است با بررسی منابع معتبر فقهی و الهام گیری ازدیدگاه فقها و آراء حقوقدانان، ضمن تعیین حکم قطعی مسأله، از قوانین موضوعه رفع ابهام و اجمال کند و به این نتیجه دست یافته است که با توجه به مبانی فقهی به نظر می رسد، اگر شخص بلاوارث، در تمام ترکه خود تصرف کرده و تکلیف اموال پس از مرگ خود را با وصیت مشخص کرده باشد، در این صورت، وصیّت وی محدود به ثلث نبوده و این تصرف وی نسبت به تمام اموالش نافذ می باشد و این مطلب منافاتی با وارث بودن امام (علیه السلام) ندارد. زیرا این وارث بودن امام (علیه السلام) در صورت نبودن وارث و نبود وصیت می باشد.

چکیده انگلیسی:

On the basis of Imamieh jurisprudence and the law of Iran, the testator has the right to dispose of a maximum of one third of his property. The criterion for calculating such one third is the property left over at the time of death. If he pledges an excess of one-third, it will be legally permissible subject to the heir’s permission. Therefore, in presence of their permission, the will is valid and, in the absence of such a permission, the disposition of the excess will be null and void. However, the question rises what if a person has no legal heirs; can he bequeath more than one third of his property? In the Iran's applicable law, the lawmakers have not explicitly stated a decree, which has led to a brief and ambiguous rule in this regard. Since the solution to the ambiguity of the legal material, subject to the Article 167 of the Constitution and Article 3 of the Code of Civil Procedure, should be derived from the credible Islamic authorities or reliable fatawa, therefore, this research seeks to study the credible sources of jurisprudence and the views of the jurists, while providing a definitive ruling on the problem and eliminating the ambiguous rules of the law to conclude that according to the jurisprudential foundations, if a person of no heirs has disposed of his property by a will, such disposition shall not be limited to one-third, and that such disposition may cover all of his estate. However, it was concluded that such disposition shall not preclude the fact that Imam (a.s.) is considered as the heir, because such succession of Imam to the propery of the diseased will hold if there are no heir and no will.

منابع و مأخذ:

1-    ابن ادریس، ابی جعفرمحمد منصور بن احمد، (1410)، کتاب السرائر، انتشارات اسلامی، قم.

2-    ابن فارس، احمد، (1404)، معجم مقاییس­اللغه، تصحیح از عبد السلام محمد هارون، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.

3-    ابن قدامه، موفق الدین عبدالله ابن احمد، (بی­تا)، المغنی فی فقه الامام احمد بن حنبل الشیبانی، جلد ششم، دارالفکر، بیروت.

4-    ارشدی، علی یار، (1378)، شرح حقوق مدنی، (وصیّت در حقوق ایران)، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.

5-    امامی، سیدحسن، (1362)، حقوق مدنی، انتشارات اسلامیه، تهران، چاپ دوم.

6-امام خمینی، سید روح­الله، (بی­تا)، تحریر الوسیله، دوره 4 جلدی، انتشارات اسلامی، قم.

7-    انصاری، مرتضی بن محمد امین، (1415)، رساله فی الوصایا، کنگره جهانی شیخ اعظم، قم.

8-    بحرانی، یوسف بن احمد، (1405)، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، قم.

9-    بروجردی، آقاحسین، (1429)، جامع احادیث الشیعه، انتشارات فرهنگ سبز، تهران.

10-     بحر العلوم، سید محمد بن محمد تقی، (1329)، بلغة الفقیه، چاپ مشهدی خداداد.

11-     بهوتی، (بی­تا)، منصوربن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، جلد چهارم، مکتبه النصر الحدیثه، ریاض.

12-     حکیم، محسن، (1374)، مستمسک العروه الوثقی، مؤسسه دار التفسیر، قم.

13-     حرعاملی، محمدبن حسن، (بی­تا)، وسائل الشیعه، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

14-     حسینی عاملی، سید محمد جواد، (1323)، مفتاح الکرامه، چاپ تهران افست قم.

15-     خوانساری، سید احمد، (1363)، جامع المدارک فی شرح المختصر المنافع، مکتبه الصدوق، تهرانرم.

16-      جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1371)، وصیّت- ارث، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم.

17-     جمعی از پ‍ژوهشگران، (1423)، موسوعه الفقه الاسلامی، مؤسسه دار المعارف فقه اسلامی، قم. 

18-     دسوقی، محمد شمس الدین، (بی­تا)، حاشیه الدسوقی علی الشرح الکبیر، جلد چهارم، دارالفکر، بیروت.

19-     سبحانی تبریزی، جعفر، (۱۴۱۵)، نظام الارث فی الشریعه الاسلامیه الغراء، مؤسسه امام صادق علیه السلام، قم.

20-     سبزواری، عبد الاعلی، (بی­تا)، جامع الاحکام الشرعیه، مؤسسه المنار، قم.

21-     سبزواری،  (1413)، مهذب الاحکام فی مسائل الحلال والحرام، مؤسسه المنار، قم.

22-     شاهرودی، محمود، (1426)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم­السلام، مؤسسه دایره المعارف اسلامی، قم.

23-     شهیدثانی، زین الدین بن علی، (۱۴۱۳)، مسالک الافهام، مؤسسه المعارف الاسلامیه، قم.

24-     شهیدثانی، (1410)، الروضه البهیه، با حاشیه کلانتر، کتابفروشی داوری، قم.

25-     شهید اول، محمد بن مکی عاملی، (1417)، الدروس الشرعیه، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

26-      شهید اول، (1367)، اللمعه الدمشقیه، کتابفروشی اسلامی، تهران.

27-     شیخ انصاری، (1415)، رساله فی الوصایا، انتشارات کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم.

28-     شیخ طوسی، ابوجعفر، (1407)، الخلاف، انتشارات اسلامی، قم.

29-     شیخ طوسی، (1407)، تهذیب الاحکام، دار الکتب الاسلامیه، تهران.

30-     شیخ طوسی، (1414)، الرسائل العشر، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

31-     شیخ صدوق قمی، محمد بن علی بن بابویه، (1415)، المقنع، مؤسسه امام هادی (علیه السلام)، قم.

32-     شیخ صدوق قمی، محمد بن علی بن بابویه، (1413)، من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

33-     صادقی طهرانی، محمد، (1412)، تبصره الفقهاء بین الکتاب و السنه، مطبعه اسماعلیان، قم.

34-     صدر، سید محمد، (1420)، ماوراء الفقه، تصحیح از جعفر هادی دجیلی، دار الاضواء، بیروت.

35-     طبرسی، امین الاسلام فضل بن حسن، (1410)، الموتلف من المختلف بین السلف، مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد.

36-      عبده، محمد، (بی­تا)، کلیات حقوق اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

37-     علامه حلّی، حسن بن یوسف مطهر اسدی، (1388)، تذکره الفقهاء، انتشارات مؤسسه آل بیت (علیه السلام)، قم.

38-     علامه حلّی، حسن بن یوسف مطهر اسدی، (بی­تا)، تبصره المتعلمین فی احکام الدین، مجمع الذخائر الاسلامیه،

39-     کاشانی، علاء الدین ابی بکربن مسعود، (1328ق)، بدائع الصنائع، مصر.

40-     کلینی، محمد بن یعقوب، (1429)، الکافی، دار الحدیث، قم.

41-     کاتوزیان، ناصر، (1369)، وصیّت در حقوق مدنی ایران، کانون وکلای مرکز، تهران.

42-     کاتوزیان، ناصر،  (1377)، حقوق مدنی- عقود معین، کتابخانه گنج دانش، تهران.

43-     متقی هندی، علاء الدین علی، (1409)، کنزالعمال، تحقیق از شیخ بکری حیانی، موسسه الرساله بیروت. 

44-     محقق داماد، سیدمصطفی، (1373)، وصیّت، چاپ دوم، مرکز نشر اسلامی.

45-     محقق حلی، نجم الدین ابوالقاسم جعفر، (1364)، شرایع الاسلام، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

46-      مومن قمی، محمد، (1428)، الولایه الالهیه الاسلامیه، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.

47-     مجلسی، محمد باقر، (1404)، مراه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تصحیح از محمد هاشم رسولی، دار الکتب الاسلامیه، تهران.

48-     مجلسی، محمد باقر، (1406)، ملاذ الاخبار فی فهم تهذیب الاخبار، تصحیح از سید مهدی رجایی، انتشارات کتابخانه آیت­الله مرعشی، قم.

49-     مدنی، سیدجلال­الدین، (1390)، حقوق مدنی، انتشارات پایدار، تهران.

50-     مغنیه، محمدجواد، (1421)، فقه الامام الصادق (علیه السلام)، مؤسسه انصاریان، قم.

51-     مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، (1403)، مجمع الفائده و البرهان، تصحیح از آقا مجتبی عراقی و همکاران، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

52-     منتطری، حسینعلی، (1411)، دراسات فی ولایه الفقیه، مؤسسه دار الفکر، قم.

53-     یزدی، سید محمد کاظم طباطبایی، (1317)، رساله منجزات المریض، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

54-     یزدی، سید محمد کاظم طباطبایی، (1378)، عروه الوثقی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار الامام خمینی، تهران.

55-     نجفی، محمد حسن، (1350)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، انتشارات تهران، تهران.

نووی، ابوزکریا محی الدین ابن اشرف، (بی­تا)، المجموع شرح المهذب، دارالفکر، بیروت.

A group of researchers. (2002). Musa'a Al-Fiqh Al-Islami. Qom: Islamic Encyclopedia of Islamic Law.

Abduh, M. (No date). Generalities of Islamic law. Tehran: Tehran University Press.

Allamah Helli, H. (2009). Tazkarah Al-Foqaha. Qom: Aal-Bayt Institute Publication.

Allamah Helli, H. (No date). Tabsarah Al-Mota'alimin fi Ahkad Al-Din. Beirut: Majma Al-Zakhari Al-Islam.

Ansari, M. (1994). Risalah fi Wasaya. Qom: World Congress of Sheikh Azam.

Arshadi, A. (1999). Explanation of civil rights (wills in Iran's law). Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance Publication.

Bahr al-ulum, S. (1950). Biluqah Al-Faghih. Tehran: Mashhadi Khodadad Printing.

Bahrani, Y. (1984). Hadaiq Al-Nazarah fi Ahkam Al-Itrah Al-Tahirah. Qom: Jemaah Al-Modarissin fi Al-Hawzah Al-ilmiyah.

Bahutti, M. (No date). Kushaf Al-Qanaa an Matn Al-Eqna. Beirut: Maktab Al-Nasr Al-Haditha.

Boroujerdi, A. (2008). Ayat Al-Shiah. Tehran: Farhang Sabz Newspaper.

Dsuqi, M (No date). Hashiyah Al-Dsouqi Ali Al-Sharh Al-Kabir. Beirut: Dar Al-Fikr.

Hakim, M. (1995). Mustamskil Al-Urwa Al-Wosqa. Qom: Al-Tafsir Institute.

Haramali, M. (No date). Wasail Al-Shiah. Beirut: Dar Ehya Al-torath Al-Arabi.

Hosseini Amili, M. (1944). Miftah Al-Karamah. Tehran: Offset Printing Company.

Ibn Fares, A. (1983). Mu'jam Maqabis Al-Luqah. Qom: Islamic Propagation Office.

Ibn Idriss, A. (1989). Al-Saraer. Qom: Islamic Publication.

Ibn Qudamah, M. (No date). Imam Ahmad Ibn Hanbal Al-Shaybani. Beirut: Dar Al-Fekr.

Imam Khomeini, R. (No date). Tahrir Al-Wasila. Qom: Islamic Publication.

Imami, S. (1983). Civil law, Tehran: Islamiyah Publication.

Jafari Langroudi, M. (1992). Will and inheritance. Tehran: Tehran University Press.

Kashani, A. (2008). Badaye Al-Sanayi. Egypt: Egypt Publication.

Katouzian, N.  (1998). Civil law. Tehran: Ganj Danesh Library.

Katouzian, N. (1990). Wills in civil law of Iran (2^nd ed.). Beirut:  Attorneys Center.

Khansari, A. (1984). Jame Al-Maddarak fi Al-Mukhtasar Al-Manafi. Tehran: Maktab Al-Sadooq.

Kolaini, M. (2008). Al-Kafi. Qom: Dar Al-Hadith. Beirut: Islamic Publication.

Madani, J. (2011). Civil law. Tehran: Paydar Publication.

Majlesi, M.  (1985). Maladh Al-Akhbar fi Fahm Tahdhib Al-Akhbar. Qom: Ayatollah Marashi Library Publication.

Majlesi, M. (1983). Marah Al-Uqul fi Shahr Akhbar Al-Rasul. Tehran: Dar Al-Kabul Al-Islam.

Moghadas Ardebili, A. (1982). Majma Al-Faydah wa Al-Borhan. Qom: Islamic Publication Office.

Moghniyeh, M. (2000). Jurisprudence of Imam Sadiq. Qom: Ansarian Institute.

Mohaghegh Helli, J. (1985). Sharayi Al-Islam. Tehran: Tehran University Press.

Mohaqeq Damad, M. (1994). Will (2^nd ed.). Beirut: Islamic Publishing Center.

Montaziri, H. (1990). Darasat fi Velayah Al-Faqih, Qom: Dar Al-Fekr Institute.

Mottaqi Hindi, A. (1988). Kanz Al-Amal. Beirut: Al-Resalah.

Muhammad Qomi, M. (2007). Al-Velayah Al-Elahiyah Al-Islam. Qom: Al-Nashr Al-Islami Institute.

Najafi, M. (1971). Jawhir Al-Kalam fi Sharayi Al-Islam. Tehran: Tehran Publication.

Novi, A. (No date). Al-Majmu Sharh Al-Muhdhab. Beirut: Dar Al-Fikr.

Sabzevari, A. (1992). Muhdhab Al-Ahakam an Masail Al-Halal wa Al-Haram. Qom: Al-Menar Institute.

Sabzevari, A. (No date) Jami Al-Ahkam Al-Sharaieh. Qom: Al-Minar Institute.

Sadeghi Taherani, M. (1992). Tabsarah Al-Fuqaha Bayn Al-Kitab va Al-Sunnah. Qom: Mataba Esmaeilian.

Sadr, M. (1999). Mawara Al-Fiqh. Beirut: Dar Al-Azva.

Shahid Avval, M. (1988). Al-Lomuah Al-Damishqiah. Tehran: Islamic Bookstore.

Shahid Avval, M. (1996). Al-Durus Al-Sharaieh. Qom: Islamic Publication Office.

Shahid Sani, Z. (1989). Al-Rawzah Al-Bahiyah . Qom: Davari Printing.

Shahid Sani, Z. (1992). Masalak Al-Afham. Qom: Encyclopedia of Islam.

Shahroudi, M. (2008). Encyclopedia of jurisprudence according to the religion of Ahlol Bayt. Qom: Islamic Encyclopedia Institute.

Sheikh Ansari, M. (1994). Risalah Al-Vasayah. Qom: World Congress of Commemoration of Sheikh Ansari.

Sheikh Sadouq Qomi, M.  (1992). Man La Yahdur Al-Faqih. Qom: Islamic Publication Office.

Sheikh Sadouq Qomi, M. (1994). Al-Moqna. Qom: Imam Hadi Institute.

Sheikh Tousi, A.  (1993). Al-Rasael Al-Ashar. Qom: Islamic Publication Office.

Sheikh Tousi, A. (1986). Al-Khalaf. Qom: Islamic Publishers.

Sheikh Tousi, A. (1986). Tahzib Al-Ahkam. Tehran: Dar Al-Kotob Al-Islam.

Sobhani Tabrizi, J. (1994). Nizam Al-Irth fi Shariah. Qom: Imam Sadiq Institute.

Tabarsi, A. F. (1989). Al-Motalif  min Al-Makhtalif Bayn Al-Salaf. Mashhad: Majma Al-Bohos Al-Islami.

Yazdi, M. (1938). Resaleh Monjazat Al-Mariz. Qom: Esmaeilian Institute.

Yazdi, M. (1999). Urvah Al-Vosqa. Tehran: Imam Khomeini's works     Institute.