فلسفه‌ی اِعمال مجازات‌های محدودکننده آزادی از منظر ضوابط تعزیر

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

محمدهادی صادقی ¹ , جواد ریاحی ²

1 - عضو هیئت علمی دانشیار گروه حقوق دانشگاه شیراز
2 - عضو هیئت علمی استادیار گروه حقوق دانشگاه آیت الله العظمی بروجردی

تاریخ دریافت : 1397/11/10 تاریخ پذیرش : 1398/07/11 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: تناسب کنش و واکنش, اوصاف بزهکار, مصالح بزه‌دیده, مجازات محدودکننده آزادی,

چکیده مقاله :

با توجه به مدارک اسلامی، تخییر قاضی در انتخاب واکنش تعزیری به این معناست که قاضی موظف است با ملاحظه ی ضوابط مربوط به سه عنصر بزه، بزه دیده و بزه کار، واکنش اصلح را تعیین کند. بنا بر این، برآیند بررسی آن سه عنصر است که مشخص می کند قاضی چه واکنشی را باید برگزیند. مقاله حاضر با اتخاذ روش توصیفی-تحلیلی، ضمن بررسی ضوابط ناظر به عناصر سه گانه مزبور، به این نتیجه رسیده است که گاهی حسب ضوابط و معیارهای تعزیر، مناسب ترین و مؤثرترین واکنش تعزیری، مجازات محدودکننده آزادی بوده، اعمال چنان مجازاتی ضرورت می یابد. از این رو، قضات مکلف اند در موارد مقتضی به تعیین مجازات محدودکننده آزادی همّت گماراند، و قانون گذار و مسؤولان قضایی کشور نیز موظف اند قضات را در به کار گیری مجازات های محدودکننده آزادی در آن شرایط ارشاد و هدایت نمایند.

چکیده انگلیسی:

According to the sources of Islamic jurisprudence, expediency of judge in the selection of discretionary punishment means that the judge should choose the best reaction by considering the criteria related to three elements of crime, victim and criminal. Therefore, the examination of these elements demonstrates the reactions that may be chosen. The present study, using a descriptive–analytical method, has examined criteria related to those elements and has found out that the consideration of the criteria and norms of discretionary punishment, sometimes, necessitate the exercise of the restrictive punishment as the most advisable and the most effective reaction. Therefore, judges should determine restrictive punishment in appropriate cases and legislator and judicial directors should guide and conduct judges to exercise the restrictive punishments in those situations.

منابع و مأخذ:

الف- فارسی

1. قرآن کریم،  (1378)، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات صبانگار، تهران.


2. آقاجمال­خوانسارى، محمدبن­حسین‏، (1366)، شرح غررالحکم و درر الکلم. ‏ جلد‏2،  دانشگاه تهران، تهران، چاپ چهارم.


3. آنسل، مارک، (1375)، دفاع اجتماعی. مترجمان: محمد آشوری و علی­حسین نجفی­ابرندآبادی. دانشگاه تهران، تهران، چاپ سوم.


4. ابن روزبهان، فضل الله (بی­تا)، سلوک الملوک، انتشارات خوارزمی، تهران، چاپ اول.


5. بهائى عاملى، بهاء الدین محمد بن حسین و ساوجى، نظام بن حسین، (بی­تا)، جامع عباسى و تکمیل آن. جلد2. تحقیق و تصحیح: شیخ على محلاتى حائرى، مؤسسة منشورات فراهانی، تهران، چاپ اول.


6. جعفرى، محمدتقى، (1419)، رسائل فقهى‏، مؤسسة منشورات کرامت، تهران، چاپ اول.


7. جمعى از فضلاء، (1386)، منابع فقه شیعه (ترجمه­ی جامع أحادیث الشیعة). جلد 30، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، چاپ اول.


8. حاجی­تبار، حسن، (1398)، نقش نهادهای مذهبی در پیشگیری از جرم: چالش‌ها و راهکارهای مقابله با آن، فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 15، شماره 56، صفحه 47-68.


9. حاجی­ده آبادی، محمدعلی و نیک نسب، عباسعلی، (1397)، نظریه توافقی شدن کیفر حدی مبانی فقهی و چالش های اجرایی.  فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 14، شماره 52، صفحه 73-92.


10. حسین­نژاد، مجتبی، (1398)، بررسی فقهی بغی در فضای مجازی. فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 15، شماره 55، صفحه 74-53.


11. روت، میچل (1387)، تاریخ عدالت کیفری. مترجم: ساناز الستی. جلد2. میزان، تهران، چاپ اول.


12. ساریخانی، عادل و نیک­پرور، مسعود، (1397)، مذاق شریعت و کارکردهای آن با تأکید بر فقه جزایی امامیه، پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 14، شماره 53، صفحه 109-128.


13. سوتیل، کیت و پیلو، مویرا و تیلور، کلر، (1383)، شناخت جرم­شناسی. مترجم: میر روح­الله صدیق، دادگستر، تهران، چاپ اول.


14. صادقی، محمدهادی، (1373). گرایش کیفری سیاست جنایی اسلام. رساله­ی دکترای حقوق جزا و جرم­شناسی. دانشکده­ی علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس.


15. طباطبایی، علامه سید محمد حسین، (بی­تا)، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد 6، ترجمه: سید باقر موسوی همدانی، بنیاد علمی فکری علامه طباطبایی، قم، چاپ سوم.


16. طوسی، خواجه نصیرالدین، (1373)، اخلاق ناصری،  انتشارات خوارزمی، تهران، چاپ پنجم.


17. غزالی، امام محمد، (1366)، احیاء علوم الدین: ربع عادات. ترجمه: مؤید الدین خوارزمی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ دوم.


18. فارابی، ابو نصر محمد، (1358)، سیاست مدینه، ترجمه: سید جعفر سجادی. انتشارات انجمن فلسفه، بی­چا، تهران.


19. قضاعی، محمد بن سلامه، (1361)، شرح فارسى شهاب الأخبار (کلمات قصار پیامبر خاتم ص). شرح: جلال‏الدین‏ حسینى أرموى( محدث)، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ اول.


20. ماوردی، علی بن محمد، (1383)، آیین حکمرانی (احکام السلطانیه و الولایات الدینیه)، ترجمه و تحقیق: حسین صابری، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ اول.


21. منتظری، حسین­علی، (1379)، مبانی فقهی حکومت اسلامی. جلد3، مترجم: محمود صلواتی، نشر سرایی، تهران، چاپ سوم.


22. مینویی، الناز و پورقهرمانی، بابک، (1398)، احکام تداخل در جنایات مستوجب قصاص در قانون مجازات اسلامی 1392، فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 15، شماره 55، صفحه 179-198 .

ب- عربی

1. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربى (1385).‏ دعائم الإسلام. جلد 2، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ دوم. ‏


2. ابن سعید، یحیى بن احمد، (1386)، نزهه الناظر فی الجمع بین الأشباه و النظائر. تحقیق و تصحیح: نورالدین‏ واعظى، مطبعه الآدابف نجف، چاپ دوم.


3. ابو الصلاح حلبى، تقى الدین بن نجم الدین، (1403)، الکافی فی الفقه‏. بی­نا، اصفهان، چاپ اول. 


4. بیهقی، ابوبکراحمدبن­الحسین­بن­علی، (1413)، السنن الکبری. جلد 8، دارالمعرفه، بیروت.


5. تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، (1366)، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم‏. تحقیق و تصحیح: مصطفى‏ درایتى، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه­ی مدرسین حوزه­ی علمیه­ی قم، قم، چاپ اول.


6. حرانی، ابن شعبه حسن بن علی (1404). تحف العقول. تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه­ی مدرسین حوزه­ی علمیه­ی قم، قم، چاپ دوم.


7. حرالعاملی، محمدبن­الحسن، (1409). وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. ج‏27. چ اول.‏ قم: مؤسسة آل البیت (ع).‏


8. حسینی شیرازی، سید محمد، (1410). الحقوق، بی­نا، بیروت، بی­چا.


9. رملی، شمس الدین محمد، (بی­تا)، نهایه المحتاج الی شرح المنهاج، جلد 8،  دار احیاء التراث العربی، بیروت.


10. سبزوارى، سید عبد الأعلى، (‏1413)، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام. جلد27. تحقیق و تصحیح:  مؤسسه المنار، دفتر آیة الله سبزوارى، قم، چاپ چهارم. ‏


11. شریف الرضى، محمد بن حسین،‏ (1414)، ‏نهج البلاغه. تحقیق و تصحیح: فیض الإسلام، هجرت، قم، چاپ اول.


12. شهید اول، محمدبن مکی عاملی، (بی­تا)، القوائد و الفوائد. جلد2، منشورات المفید، قم، بی­چا.


13. شهید ثانى، زین الدین بن على بن احمد عاملى، (1413)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام.‏ جلد 14،  مؤسسه المعارف الإسلامیه، قم، چاپ اول.


14. صافی­گلپایگانی، لطف­الله، (بی­تا)، التعزیر انواعه و ملحقاته، مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجامعه المدرسین، قم، بی­چا.


15. علامه حلی، حسن­بن یوسف بن مطهر اسدی، (بی­تا). تحریر الأحکام الشرعیه علی مذهب الإمامیه. جلد2، بی­جا. بی­نا.


16. قرافی، شهاب­الدین، (بی­تا). الفروق. جلد 1، دارالمعرفه، بیروت.


17. مقدس اردبیلى، احمد بن محمد، (993). زبده البیان فی أحکام القرآن، تحقیق و تصحیح: محمد باقر بهبودى، المکتبه الجعفریه لإحیاء الآثار الجعفریه، بیروت، چاپ اول.


18. موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، (1413)، فقه الحدود و التعزیرات، مکتبه امیر المؤمنین (ع)، قم، چاپ اول.


19. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، (1303)، جامع الشتات، بی­نا، تهران.


20. نجفى، محمدحسن بن باقر، (بی­تا)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، جلد41، تحقیق و تصحیح: شیخ عباس قوچانى، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.

ج) انگلیسی

Bottoms, A., Rex, S. & Robinson, G. (2004). Alternatives to prison options for an insecure society (1^st ed.). London: Willan Publishing.

Brownlee, I. (1998). Community punishment: A critical introduction (1^st ed.). London: Longman.

Scott, D. (2008). Penology (1^st ed.). London: Sage Publications.

Tonry, M. (1999). The fragmentation of sentencing and corrections in America. Washington DC: U.S Department of Justice, Office of Justice Programs, National Institute of Justice.

A Group of Scholars (2007). Sources of Shi’a jurisprudence (1^st ed.). Tehran: Green Culture Publications.

Aba Salaah, T. (2001). Al-Kafi in jurisprudence (1^th ed.). Esfahan: no publication.

Allameh Helli, H. (no date). Tahrir al-Ahkam al-Sharei. no place: no publication.

Ancel, M. (1996). Social defense (3^rd ed.) (M. Ashouri, & A. H. Najafi,Trans.). Tehran: University of Tehran Publications.

Aqajamal Khansari, M. (1987). A commentary of Qorar-Al-Hekam & Dorar-Al-Kalem (4^th ed.). Tehran: University of Tehran Publications.

Bahaei Ameli, B. M., & Savoji, N. (no date). Jame-Abbasi and its complement (1^st ed.). Tehran: Farahani Publishing Institution.

Beihaghi, A. A. (2011). Al-sonan al-kobra. Beirout: Dar al-Ma’refat.

Bottoms, A., Rex, S., & Robinson, G. (2004). Alternatives to prison options for an insecure society (1^st ed.). London: Willan Publishing.

Brownlee, I. (1998). Community punishment: A critical introduction (1^st ed.).  London: Longman.

Farabi, A. M. (1969). Policy of town (S.J. Sajjadi, Trans.).  Tehran: Philosophy Association Publishing.

Gharrafi, Sh. (no date). Al-Forough. Beirout: Dar-Alma’refat.

Ghazaei, M. (1972). Persian interpretation of Shahab-Al-Akhbar (1^st ed). Tehran:  Scientific & Cultural Publishing Center.

Ghazzali, E. M. (1977). Evolution of sciences of religion (2^nd ed.). (M. Kharazmi, Trans.). Tehran:  Scientific & Cultural Publishing Corporation.

Hajideh Abadi, M. A., & Niknasab, A. A. (2018).  Theory of agreement on Hadd (prescribed) punishments, religious jurisprudential principles and executive challenges. Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches. 14(52). 73-92.

Hajitabar H. (2019). Role of religious institutions in preventing crimes (challenges and solutions against it). Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches. 15(56). 47-68.

Harrani, I. H. (2002). Tohat al-oghoul (2^nd ed.). Qom: Islamic Publishing House affiliated with the Society of Seminary Teachers in Qom.

Hossaini Shirazi, S. M. (2008). The rights. Beirout: no publication.

Hor al-Ameli, M. (2007). Vasael al-shi’a (1^st ed.). Qom: Ahl-Al-Bayt Institution.

Hosseinnezhad, M. (2019). The jurisprudence investigation of Iinsolence behavior in cyberspace. Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches. 15(55). 53-74.

Ibn Hayyon, N. (2006). Daa’eim al-Islam (2^nd ed.). Qom: Ahl-Al-Bayt Institution.

Ibn Rouzbehan, F. (unknown). Solouk- Al-Molouk (1^st ed.). Tehran: Kharazmi Publishing.

Ibn Saeid, Y. (2007). Nozhat al-Nazer (1^st ed.). Najaf: Al-Aadaab Publications.

Ja’fari, M. T. (1997). Jurisprudential articles (1^st ed.). Tehran: Keramat Publishing Institution.

Maverdi, A. (2004). Governance procedure (1^st ed) (H. Saberi, Trans.). Tehran:  Scientific & Cultural Publishing.

Mechel, R. (2008). History of criminal justice (1^st ed.) (S. Alasti, Trans.) Tehran: Mizan Publications.

Minoei, E. & Pourghahremani, B. (2019). Interference decrees in the crimes subject of retaliation (Qisas) envisaged under Islamic penal code adopted in 2014. Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches 15(55).179-198.

Mirza Qommi, A. (1901). Jame al-Shatat. Tehran: no publication.

 Montazeri, H. A. (2000). Jurisprudential foundations of Islamic government (3^rd ed.) (M. Salavati, Trans.). Tehran: Saraei publications.

MoQaddas Ardebili, A. (1591). Zobda al-Bayan Fi Ahkam-al-Quran (1^st ed.). Tehran: Al-Maktaba Al-Ja’faria.

Mosavi Ardebili, S. A. (2001). Feqh al-Hodud and al-Ta’zirat (1^st ed.). Qom: Maktaba Amir Al-Momenin.

Najafi, M (no date). Javaher al-Kalam (7^th ed.).  Beirout: Dar-Al-Ehya Al-Torath Al-Arabi.

Quran. (1999). Translated by Elahi Qomshei, M. Tehran: Sabanegar Publishing.

Ramli, Sh. (no date). Nahayat al-Mohtaj. Beirout: Dar al-Ehya al-Torath al-Arabi.

Sabzevari, S. A. (2011). Mohazzab al-Ahkam (4^th ed.). Qom: Ayatollah Sabzevari Institute.

Sadeghi, M. H. (1994). Penal branch of criminal policy of Islam. Phd Thesis in Criminal Law and Criminology. University of Teachers’ Education.

Safi Golpaygani, L. (no date). Discretionary punishment. Qom: Islamic Publishing House affiliated with the Society of Seminary Teachers in Qom.

Sarikhani, A., & Nikparvar, M. (2018). Spirit of sharia and its functions: focusing on Imamiyah criminal jurisprudence. Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches. 14(53).109-128.

Scott, D. (2008). Penology (1^st ed.). London: Sage publications.

Shahid al-Avval, M. (no date). Al-Qavaed & al-Favaed. Qom: Al-Mofid Publications.

Shahid al-Sani, Z. (2011). Masalek al-Afham (1^st ed.). Qom: Islamic Knowledge Institution.

Sharif al-Razi, M. (2012). Nahj al-Balaghat (1^st ed.). Qom: Hejrat publishing.

Sothile, K., et al. (2004). Understanding criminology (1^st ed.) (M. R. Seddiq, Trans.). Tehran: Dadgostar Publications.

Tabatabaei, M. H. (no date). Al-Mizan interpretation of Quran (3^rd ed.). Qom: Allameh Tabatabaei’s Scientific Foundation.

Tamimi Amodi, A. (1977). Qorar al-Hekam & dorar al-kalem’s tasnif (1^st ed.). Qom: Islamic Publishing House affiliated with the Society of Seminary Teachers in Qom.

Tonry, M. (1999). The fragmentation of sentencing and corrections in America. Washington DC: National Institute of Justice.

Tousi, Kh. N. (1994). Naseri’s ethics (5^th ed). Tehran: Kharazmi Publications.