بررسی فقهی و حقوقی شرط الحاقی به‌عنوان بازنگری به معنی أخص در قراردادها

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

امیر بارانی بیرانوند ¹ , امیر خواجه زاده ² , عفت احمدزاده ³

1 - کارشناس ارشد فقه و حقوق خصوصی، دانشگاه شهید مطهری تهران، ایران.
2 - استادیار، گروه حقوق خصوصی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دامغان، دامغان.
3 - کارشناس ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه شهید چمران، اهواز.

تاریخ دریافت : 1399/02/21 تاریخ پذیرش : 1400/03/08 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: حقوق اسلامی, تعدیل, اقاله, شرط الحاقی, بازنگری در قرارداد, تبدیل تعهد,

چکیده مقاله :

متعاقدین ممکن است گاهی بخواهند برخی مفاد قرارداد سابق را باتوجه‌به اقتضاء شرایط جدید، تغییر دهند؛ در واقع قصد بازنگری در عقد سابق را دارند. در چنین مواردی، متعاقدین تمایل دارند این موضوعات را که جزئی از قرارداد سابق و مرتبط با آن است، به‌وسیله شرط به آن الحاق کنند تا جزئی از توافقات سابق تلقی شود. نظر اشهر در فقه به جهت اتخاذ مبنا در مورد تعهدات ابتدایی باطل بودن شرط الحاقی است. ولی در سیستم حقوقی باتوجه‌به اینکه عنصر سازنده عقد تلاقی اراده و قصد مشترک طرفین است، شروط الحاقی معتبر است. این جستار که به روش توصیفی - تحلیلی صورت‌گرفته نشان می‌دهد با تحلیل آنچه در شرط ضمن عقد در نظام حقوقی اسلام اتفاق می‌افتد و مبتنی بر مفاهمه عرفی شرط، می‌توان لفظ شرط را به التزام مرتبط تعبیر و تفسیر کرد؛ بنابراین آنچه موجب برقراری رابطه شرطیت می‌باشد، علقه و ارتباط محتوایی میان دو التزام است، خواه شرط قبل از عقد یا در ضمن عقد یا بعد از آن واقع شود. این دست شروط مصادیق زیادی دارد که بعضاً توسط نص قانون و بعضاً هم رویه قضایی مورد تأیید قرار گرفته که همگی حاکی از اعتبار شروط الحاقی است.

چکیده انگلیسی:

The contractors may sometimes want to change some provisions of the former contract according to the requirements of the new conditions; In fact, they intend to revise the previous marriage. In such cases, the contracting parties tend to add these issues, which are part of the former contract and related to it, by means of a condition to be considered part of the former agreements. Ashhar's opinion in jurisprudence is that in order to adopt the basis for initial obligations, the additional condition is invalid. But in the legal system, due to the fact that the constituent element of the contract is the intersection of the will and the common intention of the parties, the additional terms are valid. This research, which was carried out in a descriptive-analytical method, shows that by analyzing what happens in the condition during the contract in the Islamic legal system and based on the customary understanding of the condition, it is possible to interpret the word condition as a related obligation; Therefore, what causes the establishment of a conditional relationship is the content relationship between two obligations, whether the condition occurs before the contract, during the contract, or after it. There are many examples of this type of conditions, which are sometimes confirmed by the text of the law and sometimes by judicial practice, which all indicate the validity of additional conditions.

منابع و مأخذ:

قرآن مجید.

الف) منابع فارسی:

1. امامی، حسن، (1387)، حقوق مدنی: نشر کتابفروشی اسلامیه، تهران، چاپ سوم.


2. ایزانلو، محسن، (1382)، شروط محدود کننده و ساقط کننده مسوؤلیت در قراردادها: شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ اول.


3. بیگدلی، سعید،(1388)، تعدیل قرارداد: نشر میزان، چاپ دوم.


4. بهرامی احمدی،حمید، (1386)،کلیات عقود و قراردادها: نشر میزان، تهران، چاپ دوم.


5. پهلوان، قاسم،(1393)، شروط الحاقی در فقه: پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.


6. تقوایی، عباس، حائری, محمدحسن، خداشناس, معصومه. (1396). نقد و تحلیل «شرط مخالف کتاب و سنت» و آثار آن بر عقود. مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی, 12(43).


7. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1382)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق: کتابخانه گنج و دانش، تهران.


8. .....................................، (1381)، ترمینولوژی حقوق: انتشارات گنج دانش، تهران.


9. .....................................، (1387)، رهن و صلح: انتشارات گنج دانش، تهران، چاپ دوم.


10. .....................................، (1386)، الفارق: انتشارات گنج دانش، تهران، چاپ اول.


11. خورسندیان، محمدعلی؛ ذاکری نیا، حانیه، (1388)، واکاوی اراده، قصد و رضا در فقه اسلامی و حقوق ایران: مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره 1.


12. شهیدی، مهدی، (1383)، آثار و قراردادها و تعهدات: مجد، تهران، چاپ دوم.


13. ...................، (1386)، حقوق مدنی (شروط ضمن عقد): انتشارات مجد، تهران، چاپ اول.


14. ...................، (1382)،حقوق مدنی، تشکیل قراردادها و تعهدات: انتشارات مجد، تهران، چاپ سوم.


15. صادقی مقدم، محمدحسین، (1387)، نظریه تغییر اوضاع و احوال در فقه و حقوق ایران: مجله حقوقی دادگستری، شماره 13 و 14.


16. صائمی، علی‌اصغر، (1382)، شروط ابتدایی در فقه و بررسی ماده10 قانون مدنی: فصلنامه الهیات و حقوق دانشگاه رضوی، شماره 9 و 10.


17. عابدی، محمد، (1390)، شرط الحاقی انتقال تعهد بدون رضایت متعهدله: فصلنامه وکیل مدافع(ارکان داخلی کانون وکلای دادگستری خراسان)، سال نخست، شماره دوم.


18. علامه. مهدی، (1387)، شروط باطل و تأثیر آن در عقود: نشر میزان، تهران، چاپ دوم.


19. علوی قزوینی، علی؛ وکیلی مقدم، محمدحسین، (1389)، بازنگری در مفاد قرارداد: نشریه علمی- پژوهشی فقه و حقوق اسلامی، سال اول، پاییز- زمستان.


20. عرفانی، توفیق، (1387)، مهریه در رویه قضایی: جنگل، تهران. چاپ اول.


21. فخار طوسی، جواد، (1380)، پژوهشی در تعدیل قرارداد: فصلنامه تخصصی فقه اهل‌بیت، شماره 27.


22. کاتوزیان، ناصر، (1387)، قواعد عمومی قراردادها: انتشارات شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ پنجم.


23. .................، (1382)، نظریه عمومی تعهدات: اننشارات میزان، تهران، چاپ دوم.


24. موسوی بجنوردی، سید محمد، (1383)، بررسی فقهی و حقوقی اقاله: وقف میراث جاوید، شماره 45، 1383؛


25. محقق داماد، مصطفی، (1388)، نظریهٔ عمومی شروط: مرکز نشر اسلامی، تهران.


26. معاونت آموزش قوه قضاییه، (1388) رویه قضایی ایران در دادگاه های خانواده: جنگل، تهران.

 

ب) کتب عربی

1. ابن منظور، محمد بن مکرم، (1363)، لسان العرب: نشر ادب الحوزه، قم.


2. انصاری، شیخ مرتضی، (1420)، مکاسب: چاپ اسماعیلیان، قم، چاپ سوم.


3. بجنوردی، سید محمدحسن، (1419)، القواعد الفقهیه: نشرالهادی، قم.


4. بحرانی، یوسف بن احمد، (1369)، الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره: نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.


5. توحیدی، محمدعلی، (1371)، مصباح الفقاهه (تقریرات درس آیت ا... خویی): انتشارات وجدانی، قم.


6. حسینی مراغی، میر عبدالفتاح، (1417)، العناوین: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم، چاپ اول.


7. حرّ عاملی، محمدحسن، (1409)، وسائل الشیعة: مؤسسه آل البیت علیهم السلام قم، قم.


8. حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، (1420)، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة: مؤسسه امام صادق علیه السلام، قم، طبع الاولی.


9. ......................................، (1413)، قواعد الاحکام فی معرفته الحلال و الحرام: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به حوزه علمیه، قم.


10. حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، (1408)، شرایع الاسلام فی مسائل حلال و الحرام: موسسه اسماعیلیان، قم.


11. خمینی، سید روح‌الله، (1415)، تحریرالوسیله، موسسه مطبوعات دارالعلم، قم.


12. رافعی، عبدالکریم بن محمد، (بی­تا)، فتح العزیز فی شرح الوجیز: دارالفکر، قم.


13. سنهوری، عبدالرزاق احمد، (1998)،الوسیط فی شرح القانون المدنی: منشورات الحلبی الحقوقیه، بیروت.


14. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، (1419)، جامع الاحکام: موسسه حضرت معصومه(س)، قم


15. یزدی طباطبایی، محمدکاظم، (بی­تا)، حاشیه مکاسب: دارالمصطفی لاحیاءالتراث، قم.


16. ....................................، (1415)، سوال و جواب للسید یزدی: مرکز نشر علوم اسلامی، تهران.


17. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، (1407)، الخلاف: دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول.


18. .....................................، (1408)، تهذیب الأحکام: دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم.


19. طباطبایی حائری، سید علی، (1414)، ریاض المسائل: موسسه النشر الاسلامی، قم


20. عاملی، محمد بن مکی، (1415)، القواعد و الفوائد، کتابفروشى مفید، قم، چاپ اول.


21. عاملی، زین‌الدین بن علی، (1413)، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام: موسسه المعارف الاسلامیه، قم.


22. غرویی اصفهانی، محمدحسین، (1418)، حاشیه مکاسب: دارالمصطفی الاحیا التراث، قم.


23. فخرالمحققین، محمد بن حسن بن یوسف، (1387)، ایضاح الفوائد فی شرح القواعد:موسسه اسماعیلیان، قم،چاپ اول،


24. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن،(1396)، رساله شرط در ضمن عقد: ترجمه: امیر بارانی بیرانوند، نشر خرسندی،تهران.


25. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، (بی­تا)، زبده البیان فی احکام القرآن: مرتضوی، تهران.


26. نجفی خوانساری، موسی، (1412)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب: موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم، چاپ اول.


27. نراقی، مولا احمد، (1375)،عوائد الایام: مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، قم.

* The Holy Quran

a)اPersian resources:

• Imāmī,Hasan(2008). Ḥuqūq Madanī. Tehran: Islīmī. Nd.


• Izanlou, Mohsen, (2012), Limiting and Abrogating Terms in Contracts: Ataheh Publishing Company, Tehran, first edition.


• Bigdali, Saeed, (2008), contract adjustment: Mizan Publishing, second edition.


• Bahrami Ahmadi, Hamid, (2007), Generalities of Contracts and Contracts: Mizan Publishing House, Tehran, second edition.


• Pahlavan, Qasim, (2013), additional conditions in jurisprudence: Master's thesis, Tarbiat Modares University.


• Abbas Taghvaei, Masoumeh Khodashenas,Mohammadhassan Haeri (2017)؛ An Analysis of the Condition of the Opposition of Scripture and Tradition and Its Impacts on Contracts of Scripture and Tradition and Its Impacts on Contracts, Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches, 12(43)


• Jaʿfarī Langirūdī, Mohammd jafar.(2008) Tirmīnuluzhī Ḥuqūq. Tehran: Ganj Dānish.


• Jaʿfarī Langirūdī, Mohammd jafar.(2008( mortgage and peace. . Tehran: Ganj Dānish.


• Jaʿfarī Langirūdī, Mohammd jafar.(2009) al-fargh. . Tehran: Ganj Dānish.


• Khorsandia, H. Zakerinia(2009) An Investgation of Volition, Intention and Consent in Islamic Jurisprudence and Iranian Law, The Journal of Studies in Islamic Law & Jurisprudence.v1


• Shahidi, Mehdi, (2004), Works and Contracts and Commitments: Majd Publications, Tehran, second edition.


• Shahidi, Mehdi, (2007), civil rights (terms included in the contract): Majd Publishing House, Tehran, first edition.


• Shahidi, Mehdi, (2012), Civil rights, formation of contracts and obligations: Majd Publishing House, Tehran, third edition.


• Sadeghi Moghadam, Mohammad Hossein, (2008), Theory of change of situation in Iran jurisprudence and law: Journal of Justice, No. 13 and 14.


• Saemi, Ali Asghar, (2003), Basic conditions in jurisprudence and review of Article 10 of the Civil Code: Theology and Law Quarterly of Razavi University, No. 9 and


• Abedi, Mohammad, (2019), the additional condition of transfer of obligation without the consent of the obligee: Advocate Quarterly (Internal Branch of Khorasan Bar Association), first year, second issue.


• Mehdi, (2008), void terms and their effect in contracts: Mizan Publishing, Tehran, second edition.


• Alavi Qazvini, Ali; Vakili Moghadam, Mohammad Hossein, (2008), Revision of contract provisions: Islamic jurisprudence and law research journal, first year, fall-winter.


• Erfani, Tawfiq, (2008), dowry in judicial procedure: Jangal, Tehran. First Edition.


• Fakhar Tousi, Javad, (2008), a research on contract adjustment: Ahl al-Bayt Fiqh Specialized Quarterly, No.


• Katouzian, Nasser, (2008), general rules of contracts: Publications of the publishing company, Tehran, 5th edition.


• Katouzian, Nasser, (2012), General Theory of Obligations: Mizan Publications, Tehran, second edition.


• Mousavi Bejnordi, Seyyed Mohammad, (2013), jurisprudence and legal review of Aqalah: endowment of eternal heritage, number 45,


• Mohagheq Damad, Mustafa, (2008), General Theory of Terms: Islamic Publishing Center, Tehran.


• Vice-Chancellor of Judiciary Training, (2008) Iran's Judicial Procedure in Family Courts: Jangal, Tehran.

 

 

 

b)Arabic books

• Ibn Manzoor, Muhammad Ibn Makram, (1363),lesan Al-Arab: Al-Hawza Literary Publishing House, Qom.


• Ansari, Sheikh Mortaza, (1420), Makasab: Ismailian Press, Qom, third edition.


• Bejnordi, Seyyed Mohammad Hasan, (1419), al-ghavaaed al-Fiqhiyyah: Nasar al-Hadi, Qom.


• Bahrani, Youssef bin Ahmad, (1990), al-Hadaiq al-Nazrah fi Haqam al-Atrah al-Tahirah: Publication of the Madrasin Society of Qom Seminary, Qom.


• Tawhidi, Mohammad Ali, (1992), Misbah al-Faqaheh (Lectures of Ayat Akhoi): Vajdani Publications, Qom.
  Hosseini Maraghi, Mir Abd al-Fattah, (1417), Al-Anaween: Al-Nashar al-Islami Institute of Jama'ah al-Madrasin, Qom, first edition.


• horr Aamili, Muhammad Hassan, (1409), Wasa'il al-Shia: Al-Bayt Institute, peace be upon them, Qom, Qom.


• Jamāl ad-Dīn al-Ḥasan bin Yūsuf bin ʿAli bin al-Muṭahhar al-Ḥillī, (1420), Tahrir Al-Ahkam Al-Sharia Ali Madhhab al-Imamiya: Institute of Imam Sadiq, peace be upon him, Qom, Tabab al-Awli.


• Jamāl ad-Dīn al-Ḥasan bin Yūsuf bin ʿAli bin al-Muṭahhar al-Ḥillī, (1413), Al-Qa'aw al-Ahkam fi Marafateh Halal va Haram: Islamic Publications Office affiliated with the seminary, Qom.


• Hali, Abulqasem Najmuddin Jafar bin Hasan, (1408) Shara'i' al-Islam fi masa'il al-halal wa l-haram. Ismailian Institute, Qom.


• Khomeini, Seyyed Ruhollah, (1415), Tahrir al-Wasilah, Dar al-Alam Press Institute, Qom.


• Rafei, Abd al-Karim bin Muhammad, (-), Fath al-Aziz fi Sharh al-Awjiz: Dar al-Fikr, Qom.


• Sanhouri, Abdul Razzaq Ahmad, (1998), al-Wasit fi Sharh al-Qanun al-Madani: al-Halabi al-Haqwiyyah handbooks, Beirut.


• Safi Golpayegani, Lotfollah, (1419), Jame al-Ahkam: Hazrat Masoumeh (PBUH) Institute, Qom


• Yazdi Tabatabaei, Mohammad Kazem, (-), Makasab margin: Darul-Mustafa Lahia al-Trath, Qom.


• Yazdi Tabatabai, Mohammad Kazem, (1415), Question and Answer of Sayyid Yazdi: Islamic Sciences Publishing Center, Tehran.


• Tusi, Abu Jaafar Muhammad ibn Hassan, (1407), Al-Khalaf: Islamic Publications Office, Qom, first edition.


• Tusi, Abu Jaafar Mohammad bin Hasan., (1408), Tahzeeb al-Ahkam: Dar al-Kutub al-Islamiyya, Tehran, 4th edition.


• Tabatabai Haeri, Seyyed Ali, (1414), Riyadh al-Masal: Al-Nashar al-Islami Institute, Qom.


• Aamily, Muhammad bin Makki, (1415), al-Qasa'e va al-Faadiy, Mofid Book Store, Qom, first edition.


• Ameli, Zain al-Din bin Ali, (1413), Masalak al-Afham to Tankih Shari'i al-Islam: Institute of Al-Maarif al-Islamiyya, Qom.


• Gharoei Esfahani, Mohammad Hossein, (1418), Margins of Makasb: Dar al-Mustafa Al-Ahya al-Tarath, Qom.


• Fakhr al-Haqqin, Muhammad bin Hasan bin Yusuf, (1387), explanation of benefits in the interpretation of rules: Ismailian Institute, Qom, first edition.


• Mirzai Qomi, Abulqasem bin Mohammad Hasan, (2016), treatise on condition in marriage: translation: Amir Barani Biranvand, Khorsandi publishing house, Tehran.


• Moghads Ardabili, Ahmed bin Mohammad, (-), Zubadah al-Bayan in the rules of the Qur'an: Mortazavi, Tehran.


• Najafi Khwansari, Musa (1412), Maniyeh al-Talib fi Marzih al-Makasab: Al-Nashar al-Islami Institute of Jama'ah al-Madrasin, Qom, first edition.


• Naraghi, Mola Ahmed (1996), Awaed Al-Ayam: Al-Nashar al-Taabi publishing center of Al-Alam al-Islami School, Qom.