جُستاری در أدوارنگاری فقه امامیّه

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

منصور امیرزاده جیرکلی ¹ , اکبر فلاح ²

1 - استادیار پایه 19 گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تربت حیدریه
2 - عضو هیئت علم گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه آزاد واحد بابل

تاریخ دریافت : 1398/04/21 تاریخ پذیرش : 1398/10/12 تاریخ انتشار : 1399/03/01

کلید واژه: تاریخ فقه, ادوار فقه امامیّه, اَدوارنگاری, شخصیّت فقها, حاکمیّت فقه,

چکیده مقاله :

علم فقه، از آغاز پیدایش تاکنون، فرازها و فرودهایی داشته و دوره‌های متعدّدی را پشت سر گذاشته است امّا اَدوارنگاری فقه، علمی نوپا می‌باشد. آگاهی از تاریخ فقه و ادوار آن و اطّلاع بر چگونگی اوضاع تفقّه در دوره‌های متعدّد، به درک بهتر علم فقه و شناختن عوامل فراز و فرود فقه، کمک شایانی می‌کند. دانشمندان اهل سنّت، زودتر از علمای شیعه، مستقلّاً در زمینه تاریخ فقه، کتاب نوشته ولی تاریخ فقه شیعه را بطور مستقل، طرح نکرده‌اند. تاریخ‌نگاران فقه شیعی، هر کدام با ملاک خاصّی، فقه را به ادوار مختلفی، تقسیم کرده‌اند. به عنوان نمونه، شِهابی، ادوار فقه را از لحاظ زمان و آصفی، تاریخ فقه را از لحاظ مکان بررسی نموده است. این مقاله، به روش توصیفی‌ـ تحلیلی، تهیّه و از دو قسمت تشکیل شده است. در قسمت اوّل، ده مورد از ادوارنگاری‌های عام در فقه امامیّه، گزارش می‌شود و در انتهای هر مورد، اثر مذکور، بررسی شده است. نگارندگان، در قسمت دوم مقاله، با توجّه به تحوّل فقه در اثر تکامل تدریجیِ آرای فقها، ادوار فقه امامیّه را در 13 دوره، بیان نموده‌اند.

چکیده انگلیسی:

The science of jurisprudence has witnessed many ups and downs and has gone through different periods since its emergence. However, periodography of jurisprudence is a newborn field of study.Knowledge of the historyof jurisprudence and its periods and the status of jurisprudential practice in different periods can assist in a better understanding of jurisprudence and factors affecting its ups and downs. Sunni scholars have begun to write distinctly about the history of jurisprudence before Shia scholars, but they have failed to refer to the Shia history as an independent phenomenon. Shia jurisprudence historians have categorized Shia jurisprudence into different periods each using their own specific criterions. For instance, Shehābi has investigated different periods of jurisprudence based on time criterion, while Āsefi has studied the history of jurisprudence based on location criterion. This study used an analytical-descriptive method and contains two parts: the first part reports on ten cases of general periodographies of Imamiyah jurisprudence and then the related works has been analyzed following each case. In the second part of the paper, the authors have discussed Imamiyah jurisprudence within thirteen periods with respect to the development of jurisprudence due to the gradual evolution of jurisprudents' views.

منابع و مأخذ:

1-      آصفی، محمّدمهدی، (بی‌تا). تاریخ الفقه الشّیعی ، مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات (به عنوان مقدّمه، در جلد اوّل کتاب ألرّوضة البهیّة فی شرح اللّمعة الدّمشقیّة، چاپ شده)، بیروت.

2-      آل کاشف الغطاء، علی، (1399ق). أدوار علم الفقه و أطواره ، دارالزّهراء. بیروت ، چاپ اوّل.

3-      ابن ادریس، محمّد بن احمد، (1410ق).  ألسّرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. (3 جلدی)، جلد اوّل، تحقیق: لجنة التحقیق ، مؤسّسة النّشرالإسلامیّ، قم، چاپ دوم.

4-      إبن شهید ثانی، حسن بن زین الدّین، (1362). مَعالمُ الدّین و ملاذ المجتهدین. به اهتمام: دکتر مهدی محقّق ، مؤسّسه مطالعات اسلامی، تهران.

5-      اسلامی، رضا، (1389). مدخل علم فقه ، انتشارات مرکز مدیریّت حوزه علمیّه قم. قم ، چاپ دوم.

6-      اسلامی، رضا و معینی‌فر، محمّد، (1390). «ادوار فقه مقارَن در شیعه». پژوهش‌های فقهی، دوره 7، شماره 2، پاییز و زمستان 1390، ص 5-32.

7-      أسترآبادی، محمّد امین بن محمّدشریف، (بی‌تا).  ألفوائدالمدنیّة. دارالنّشر لأهل البیت.

8-      بحرانی، یوسف بن احمد، (بی‌تا).  ألحدائق النّاضرة فی أحکام العترة الطّاهرة. (25 جلدی)، جلد اوّل، تحقیق: محمّدتقی ایروانی ، جامعة المدرّسین، قم.

9-      جعفری هرندی، محمّد، (1371). مروری بر تاریخ فقه و فقها. اداره کلّ اوقاف و امور خیریّه مازندران، چاپ اوّل.

10-   جعفری لنگرودی، محمّدجعفر، (1395). ألفارق. جلد دوم و چهارم ، گنج دانش، تهران ، چاپ هفتم.

11-   جعفری لنگرودی، محمّدجعفر، (1371). مقدّمه عمومی علم حقوق ، گنج دانش. تهران ، چاپ سوم.

12-   جنّاتی، محمّد ابراهیم، (1374). ادوار فقه و کیفیّت بیان آن ، انتشارات کیهان. تهران ، چاپ اوّل.

13-   جنّاتی، محمّد ابراهیم، (1372). ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی ، انتشارات کیهان. تهران ، چاپ اوّل.

14-   حر عاملی، محمّد بن حسن، (1375).  وسائل الشّیعة إلی تحصیل مسائل الشّریعة. 20 جلدی، جلد هجدهم،  انتشارات اسماعیلیه، تهران ، چاپ هفتم.

15-   خُضَری، محمّد، (1414ق). تاریخ التّشریع الإسلامیّ ، دار‌المعرفة. بیروت.

16-   درویش‌ترابی، محمود و کلانتری‌درونکلا، کیومرث، (1397). «عنصر زمان و مکان و نقش آن در تحوّل اجتهاد بر احکام جزایی اسلام». فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال پانزدهم، شماره 54، زمستان 1397، ص60-61.

17-   زرقا، مصطفی احمد، (1967م). ألمدخل الفقهیّ العامّ. جلد اوّل، دمشق.

18-   سبحانی تبریزی، جعفر، (1424ق). أدوار الفقه الإمامیّ ، مؤسّسه امام صادق (ع) . قم ، چاپ اوّل.

19-   سبحانی تبریزی، جعفر، (1418ق). مقدّمة موسوعة طبقات الفقهاء. 15 جلدی، جلد اوّل ، مؤسّسة الإمام الصّادق(ع) ، قم.

20-   شهابی، محمود، (1366). ادوار فقه. 3 جلدی، جلد اوّل و دوم ، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران ، چاپ دوم.

21-   شهابی، محمود، (1372). ادوار فقه. جلد سوم ، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران ، چاپ چهارم.

22-   شهابی، محمود، (بی‌تا). تقریرات اصول ، انتشارات دانشگاه تهران. تهران ، چاپ هفتم.

23-   شهابی، محمود، (1409ق). نشأة علم الاصول، سیره و  إرتقائه ، مؤسّسة النّشر الاسلامی. قم ، چاپ اوّل (به عنوان مقدّمه، در جلد اوّل  فوائد‌الأصول محمّدحسین نایینی، چاپ شده).

24-   شهرستانی، جواد، (1414ق). مقدّمه کتاب جامع المقاصد فی شرح القواعد. 13 جلدی، جلد اوّل ، مؤسّسة آل البیت، قم ، چاپ دوم.

25-   صاحب جواهر، محمّدحسن بن باقر، (بی‌تا). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام ، دار إحیاء التّراث العربیّ. بیروت ، چاپ هفتم.

26-   طریحى، فخر الدین، (1416ق). مجمع البحرین و مطلع النیّرین. 6 جلدی ، کتابفروشى مرتضوى، تهران ، چاپ سوم.

27-   فیض، علیرضا، (1391). مبادی فقه و اصول ، انتشارات دانشگاه تهران. تهران ، چاپ بیست و دوم.

28-   کاظمی، اسدالله بن اسماعیل، (بی‌تا). مقابس الأنوار و نفائس الأسرار فی أحکام النّبیّ المختار و عترته الأطهار ، نشر مؤسّسة‌آل‌البیت. بی‌جا.

29-   کاظمی موسوی، سیّداحمد، (1395). « نظری به تاریخی‌نگری استاد محمود شهابی به دوره‌های تحوّل فقه، شهاب دانش». روزنامه اطّلاعات، شنبه، 02/11/1395، تهران، ص5 .

30-   کاتوزیان، ناصر، (1374). مقدّمه علم حقوق ، شرکت انتشار. تهران ، چاپ بیستم.

31-   کلینی، محمّدبن یعقوب، (1364). اصول کافی ، مؤسّسه تحقیقاتی و انتشاراتی نور. تهران.

32-   گرجی، ابوالقاسم‌، (1375). تاریخ فقه و فقها ، انتشارات سمت. تهران ‌، چاپ ‌اوّل‌.

33-   گرجی، ابوالقاسم‌، (1361). نگاهی به تحوّل علم اصول ، انتشارات بعثت. تهران ، چاپ اوّل.

34-   مبلّغی، احمد، (1382). «نگاهی به مراحل تکامل فقه شیعه». کاوشی نو در فقه، شماره 37-38، پاییز 1382، قم، ص340-274 .

35-   محقّق حلّی، جعفر بن حسن، (1364).  ألمعتبر فی شرح المختصر. جلد اوّل، تحقیق: لجنة التحقیق، به اشراف: آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسة الإمام أمیرالمؤمنین.

36-   ـ مدرّسی طباطبایی، حسین، (1362). زمین در فقه اسلامی ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی. تهران.

37-   ـ مدرّسی طباطبایی، حسین، (1368). مقدّمه‌ای بر فقه شیعه = کلّیّات و کتابشناسی. مترجم: محمّدآصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی.

38-   ـ مدیرشانه‌چی، کاظم، (بی‌تا). علم الحدیث و درایة الحدیث ، دفتر انتشارات اسلامی. قم ، چاپ دوم.

39-   ـ مدیرشانه‌چی، کاظم، (1352). شرح جمل العلم و العمل. مقدّمه کتاب ، دانشگاه مشهد ، مشهد، چاپ اوّل.

40-   ـ مشکینى، میرزا على، (1416ق). إصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها ، نشر ألهادی. قم ، چاپ ششم.

41-   ـ مطهّری، مرتضی، (1362). « الهامی از شیخ طوسی». انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ دوم. (به عنوان مقاله، در جلد اوّل کتاب هزاره شیخ طوسی نوشته علی دوانی، چاپ شده).

42-   ـ مطهّری، مرتضی، (1366). آشنایی با علوم اسلامی. جلد سوم: اصول فقه ـ فقه ، انتشارات صدرا،  تهران ،چاپ دوم.

43-   ـ مغنیه، محمّدجواد، (1411ق). مقدّمه تاریخ الفقه الجعفری ، دار الکتاب الإسلامی. قم ، چاپ اوّل. (به عنوان مقدّمه بر کتاب تاریخ الفقه الجعفری هاشم معروف حسنی، چاپ شده است).

44-   ـ مفید، محمّدبن محمّد، (1414ق). تصحیح إعتقادات الإمامیّة. تحقیق: حسین درگاهی ، دارالمفید، بیروت ، چاپ دوم.

45-   ـ ورعی، سیّدجواد، (1395). «جُستاری در تاریخ و ادوار فقه سیاسی شیعه». شیعه‌پژوهی، سال دوم، شماره هفتم، تابستان 1395، ص 125-147.

46-   ـ هاشمی شاهرودی، سیّد محمود، (1381). «مکتب فقهی اهل بیت(ع)».  فقه اهل بیت، سال هشتم، شماره32، زمستان1381، ص23 و 61ـ41.

47-   ـ نقیبی، ابوالقاسم و جلیل‌زاده، حسین، (1391). «تأثیر زمان و مکان در تطوّر آرای فقیهان».  فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال هشتم، شماره 27، بهار 1391، ص‌‌183-184.

Āl-e Kāshefolqitā, A. (1399 A.H). Adwār Ilmolfighh wa Atwārih (1^st ed.). Beiroot: Dārozzahrā'. 

Āsefi, M.M. (n.d). Tārikhol Fiqh al-Shii'ee. Beiroot: Al-a'lami Lilmatbooāt Institute. (Published as the introduction to Vol. 1 of Arroudhah Al-bahiyyah fi Sharh Al-lo'mah Al-Damishqiyah)

Astarābādi, M.A B. (n.d.). Al-Fawāed al-Madaniyah. no place: Dāronnashr Liahlolbayt.

Bahrāni, Y. B. A. (n.d.). Al-Hadāeq al-Nadhirah fi Ahkam al-Ittrah al-Tāhhirah (Vol.1.). Research: Iravani, M. Qom: Jāmiah Al-modarresin.

Darwish Torabi, M. & Kalantari, K. (2018). Element of Time and Space and Their Role in Transformation of Ijtihad in the Domain of Criminal Law in Islam. Journal of Islamic Law and Jurisprudence Researches, 15(54), 49-66.

Feyz, A. (2012). Introcuction to Jurisprudence and Principles (22^nded.). Tehrān: University of Tehrān Publications.

Gorj, A. (1983). A Glance t the Transformation of Osoul (1^st ed.). Tehrān: Be'that Publications.

Gorj, A. (1997). The History of Fiqh and Fuqaha (1^st ed.). Tehrān: Samt Publications.

Hāshemi Shāhroodi, S.M. (2002). Maktab-e Fiqhi Ahl al-Bayt. Journal of Fiqh-e Ahlobayt, 8(32), 23 & 41-61.  

Horr-e Āmeli, M.B.H. (1996). Wasāel al-Shiah ila Tahsil Masāel al-Shariah (7^th ed., Vol. 18). Tehrān: Ismāeeliah Publications

Ibn Idris, M.B.A. (1410 A.H). Assaraer al-Hāwi Li Tahrir al-Fatawa (2^nd ed., Vol. 1). Qom: Al-Nashr  al-Islami Institute. 

Ibn Shahid Thāni, H. B. Z. (1984). Maalim al-Dayn wa Malāz al-Mujtahidin. Research by Muhaqiq, M. Tehrān: Mutāli'āt Islami Institute.

Islami, R. & Moeenifar, M. (2011). Simaltaneous Periods of Shiaa Jurisprudence. Islamic Jurisprudence Research, 7 (2), 5-32.

Islami, R. (2010). Madkhal Ilm Fighh (2^nd ed.). Qom: Qom Seminary Publications.

Ja'fari Harandi, M. (1992). A Review of the History of Fiqh and Fuqahā (1^st ed.).Mortmain and endowments general Office of Mazandaran. 

Ja'fari Langaroodi, M. (1992). Scientific Introduction to Law (3^rd ed.). Tehrān: Ganj-e Dānesh.

Ja'fari Langaroodi, M. (2016). Al-Fāriq (7^th ed., Vols. 2 & 4). Tehrān: Ganj-e Dānesh.

Jannāti, M. (1993). The Periods of Ijtihad in Different Islamic Sects (1^st ed.). Tehrān: Keyhān Publications.

Jannāti, M. (1995). The Periods of Fiqh and the Method of its Description (1^st ed.). Tehrān: Keyhān Publications.

Kātouziyan, N. (1996). Introduction to Law (20^th ed.). Tehrān: Enteshar Publication Company.

Kāzemi Mousavi, S.A. (2017, January 21). A Review of Shahabi's Periodography of the Periods of the Transformation of  Jurisprudence. Ettelā'āt Newspaper, P.5.

Kāzemi, A. (n.d.). Maqābis al-Anvār wa Nafāes al-Asrār fi Ahkām Annabi al-Mokhtar wa Itratih al-Athār. no place: Ālolbayt Institute Publications.

Khodri, M. (1414 A.H). Tārikh al-Tashrih al-Islāmi. Beiroot: Dārol Ma'rifah.

Koleini, M.B.Y. (1986). Osul Kāfi. Tehrān: Noor Research and Publishing Company.

Meshkini, M.A. (1416 A.H). Islāhāt al-Osul wa Moa'dham Abhathoha (6^th ed.).Qom: Al-Hādi Publications.

Moballeghi, A. (2004). A Glance at the Steps of Shiaa Jurisprudence Evolution. Jurisprudence Journal, 37, 274-340.

Modarresi Tabātabāyee, H. (1984). Land in Islamic Jurisprudence. Tehrān: Islamic Culture Publications Office.

Modarresi Tabātabāyee, H. (1990). An Introduction to Shiite Jurisprudence (M. Fekrat, Trans.). Mashhad: Islamic Research Foundation.

Modirshanehchi, K. (1974). Sharh-e Jamaol'ilm wal'amal (1^st ed.). Mashhad: University of Mashhad.

Modirshanehchi, K. (n.d.). 'Ilmolhadith wa Dirāyatolhadith (2^nd ed.). Qom: Islamic Publications Office.

Mofid, M.B.M. (1414 A.H). Tashrih I'teqadāt al-Imāmiyah (2^nd ed.). Beiroot: Dārolmofid.

Moqniyeh, M. (1411 A.H). Moghaddamehye Tarikh-e al-Ja'fari (1^st ed.). In H. Hassani (Ed.), Tarikh-e Fiqh-e Ja'fari. Qom: Dārolkitāb Al-Islami.

Motahhari, M. (1984). Inspiration from Shaikh-e Tousi (2^nded.). In A. Davani (Ed.), Hezāreh Sheik-e Tousi. Tehran: Amirkabir Publications.

Motahhari, M. (1988).Familiarity with Islamic Sciences (2^nd ed., Vol. 3). Tehrān: Sadrā Publications.

Muhaqiq Helli, J.B.H. (1986). Al-Mo'tabar fi Sharhel Mokhtasar (Vol.1.). Qom: Amiralmo'menin School. 

 Sāhib Javaher, M. B.B. (n.d.). Javāhirol Kalām fi Sharh Shrāyi' Al-islām (7^thed.). Beiroot: Dār Ihya Attorāth Al-'Arabi.

Shahrestāni, J. (1414 A.H). Moqadameh Ketāb-e Jame al-Maqāsid fi Shrhel Qawaed ( 2^nd ed.,  Vol.1). Qom: Alolbayt Institute.

Shehābi, M. (1409 A.H). Nashah al-Ilm al-Osoul, Sirah wa Ertiqaah (1^st ed.). In M. Naeeni (Ed.), Fawaed al-Osoul. Qom: Islamic Publication Company.

Shehābi, M. (1987). Adwār Fighh (2^nd ed., Vol. 1 & 2). Tehrān: Islamic Guidance and Culture Ministry Publications. 

Shehābi, M. (n.d). Taqrirāt Osul (7^th ed.). Tehrān: University of Tehrān Publications.

Sobhāni Tabrizi. J. (1418 A.H). Moqadameh Mousouah Tabaqāt al-Foqahā (Vol 1.). Qom: Imam Sadiq Institute.

Sobhāni Tabrizi. J. (1424 A.H). Adwāral Fighh al-Imami (1^st ed.). Qom: Imam Sadiq Institute.

Tarihi, F. (1416 A.H). Majma al-Bahrain. (3^rd ed.). Tehrān: Mortazai Bookshop.

Warāee, S.J. (2017).  Research on the Political Periods of Shia. Journal of Shia Studies, 2(7), 125-147.

Zarqa, M.A. (1967). Al-Madkhalolfighhi Al-Ām (Vol. 1). Damascus: