جستاری در امکان‌سنجی معافیت مادر از کیفر حد قذف

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

منصوره بکایی ¹ , لیلا مهرابی راد ² , علی محمدیان ³

1 - مربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 - مربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
3 - استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه بزرگمهر قائنات

تاریخ دریافت : 1398/02/12 تاریخ پذیرش : 1399/01/20 تاریخ انتشار : 1399/06/01

کلید واژه: حد قذف, شخصیت قاذف, رابطه پدری-فرزندی, رابطه مادری-فرزندی,

چکیده مقاله :

مشهور فقیهان امامی وجود رابطه پدری-فرزندی را موجب معافیت از پاره ای مجازات ها قلمداد کرده و معتقدند بر پدرى که فرزند خود را قذف نماید حدّ جارى نمى‌گردد. لکن در مقابل، ایشان نسبت مادری-فرزندی را در زمره عوامل معافیت از کیفر ندانسته و معتقد به اجرای حد بر مادر در صورت تحقق قذف هستند. بازتاب این تلقی دوگانه در مواد 259 و 260 ق.م.ا نیز نمود یافته است. نیک پیداست که وجود چنین افتراقاتی در حوزه احکام جزایی، ضرورت بازخوانی مجدد ادلّه را ایجاب کرده و موجب یافتن پاسخ به برخی چالش های موجود در مسأله می شود. لذا نوشتار حاضر با عنایت به اهمیت بحث، در جستاری توصیفی-تحلیلی و با نگاهی مسأله محورانه، آرای فقیهان را در مطالعه گرفته و با خوانش تحلیلی-انتقادی آرای ایشان، امکان الحاق مادر به پدر، در معافیت از حد قذف را تقویت نموده است. الغای خصوصیت از رابطه پدری-فرزندی، استناد به مذاق شارع و مقاصد شریعت، تحلیل مسأله در پرتو قاعده عدالت و نیز تمسک به قاعده درءالحد، بخشی از مستندات مختار نگارنده را تشکیل می دهند.

چکیده انگلیسی:

Famous Imamiyeh jurisprudents have considered the existence of the "father-childhood" relationship as an exemption from a number of punishments and they believe that the father who accuses his child will not be punished.On the other hand, they do not regard the "mother-child" relationship as a factor in the exemption from punishment and they believe in the enforcement of the punishment of the mother if they prove the accusation. This dual assumption is reflected in Articles 259 and 260 of the Islamic Penal Code. It is well known that the existence of such discrimination in the field of criminal law requires that we re-examine the religious grounds and it helps in finding answers to some of the challenges in the problem. Therefore, the present study, considering the importance of the discussion, in a descriptive-analytical inquiry and with a problem-centered approach, has examined the opinions of jurisprudents and with the critical-analytical readings of their views has strengthened the possibility of treating of the mother like father in the exemption from the Had Qazf.The abolition of the characteristic of paternity-child relationship, the reference to the ruler's taste and the purpose of the Shari'a, the analysis of the problem in the light of the rule of justice, as well as the rule of Dara al-Hadh constitute part of the freelance writer's evidence.

منابع و مأخذ:

1-     ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، السرائر، (1410)، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

2-     ابن براج، قاضى عبدالعزیز، (1406)، المهذب، 2 جلد، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

3-     ابن جزی الکلبی، ابوالقاسم محمد بن احمد، (بی­تا)، القوانین الفقهیة، در یک جلد، بی­جا.

4-     ابن جنید، محمد بن احمد، (1416)، مجموعة فتاوى، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

5-     ابن زهره، حمزة بن على، (1417)، غنیة النزوع، مؤسسه امام صادق، قم.

6-     ابن عابدین، محمدامین بن عمر، (1412)، رد المحتار على الدر المختار، دارالفکر، بیروت.

7-     ابن قاسم، عبدالرحمن بن محمد، (1397)، حاشیة الروض المربع، در 7 جلد، بی­جا.

8-     ابن قدامة، ابومحمد موفق الدین عبدالله، (1388)، المغنی، در 10 جلد، مکتبة القاهرة، مصر.

9-     ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، 15 جلد، دارالفکر، بیروت.

10-  ابن­ابی­عقیل عمانى، حسن بن على، (بی­تا)، مجموعة فتاوى ابن أبی عقیل، در یک جلد، قم.

11-  ابن­حنبل، ابو عبدالله احمد بن محمد، (1421)، مسند الإمام احمد بن حنبل، مؤسسة الرسالة، مصر.

12-  ابن­عثیمین، محمد بن صالح، (1422)، الشرح الممتع على زاد المستقنع، دار ابن الجوزی، مصر.

13-  بجنوردى، سید محمدبن حسن موسوى، (1401)، قواعد فقهیه، مؤسسه عروج، تهران.

14-  بخاری قنوجی، (1423)، الروضة الندیة، دَار ابن عفَّان، قاهرة.

15-  بخاری، ابوعبدالله، (1422)، صحیح البخاری، در 9 جلد، دار طوق النجاة، مصر.

16-  بغوی شافعی، ابومحمد الحسین، (1418)، التهذیب فی فقه الإمام الشافعی، دارالکتب العلمیة، بیروت.

17-  بهجت فومنى، محمد تقى، (1426)، جامع المسائل، 5 جلد، دفتر معظم‌له، قم.

18-  پوراسماعیلی، علیرضا و صادقی، علیرضا، (1393)، نقد نظریه ممنوعیت قضاوت زنان از منظر فلسفه فقه، پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، سال دهم، شماره سی و شش، 72-51

19-  تبریزى، جواد بن على، (1417)، أسس الحدود و التعزیرات، در یک جلد، دفتر مؤلف، قم.

20-  تجلیل، ابوطالب، (1421)، التعلیقة الاستدلالیة على تحریرالوسیلة، مؤسسه نشر آثار امام(ره)، ‏تهران.

21-  جوهرى، اسماعیل بن حماد، (1410)، الصحاح، دارالعلم للملایین، بیروت.

22-  حرّ عاملی، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعة، 30 جلد، مؤسسه آل البیت، قم.

23-  حلبى، تقى الدین، (1403)، الکافی فی الفقه، کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنین، اصفهان.

24-  خوانسارى، سید احمد بن یوسف، (1405)، جامع المدارک، اسماعیلیان، قم.

25-  روحانی، سیدصادق حسینى، (1412)، فقه الصادق، 26 جلد، مدرسه امام ‏صادق علیه السلام، قم.

26-  رویانی، عبدالواحد بن اسماعیل، (1418)، بحرالمذهب(فی فروع الشافعی)، ‏دارالکتب ‏العلمیة، بیروت.

27-  زحیلی، وَهْبَة بن مصطفى، (1412)، الفقه الإسلامیُّ وأدلّته، دارالفکر، دمشق.

28-  ساریخانی، عادل و نیک­پرور، مسعود، (1397)، مذاق شریعت و کارکردهای آن با تأکید بر فقه جزایی     امامیه، پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 14، شماره 53، 128-109

29-  سبزوارى، سید عبدالأعلى، (1413)، مهذّب الأحکام، 30 جلد، مؤسسه المنار، قم.

30-  سرخسی، محمد بن أحمد بن أبی سهل، (1414)، المبسوط، در 30 جلد، دارالمعرفة، بیروت.

31-  سلار دیلمى، حمزة بن عبدالعزیز، (1404)، المراسم العلویة، منشورات الحرمین، قم.

32-  شوکانی یمنی، (بی­تا)، السیل الجرار المتدفق على حدائق الأزهار، دار ابن حزم، اول، مصر.

33-  شهید اول، محمد بن مکى، (1419)، ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة، مؤسسه آل البیت، قم.

34-  شهید ثانى، زین الدین بن على، (1410)، الروضة البهیة، کتابفروشى داورى، قم.

35-  شهید ثانى، زین الدین بن على، (1413)، مسالک الأفهام، مؤسسة­المعارف­‏الإسلامیة، ‏قم.

36-  شیرازی، ابواسحاق، (بی­تا)، المهذب فی فقة الإمام الشافعی، در 3 جلد، ‏‏دارالکتب العلمیة، بیروت.

37-  صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، (1414)، المحیط فی اللغة، 10 جلد، عالم الکتاب، بیروت.

38-  صدوق اوّل، على بن بابویه، (بی­تا)، مجموعة فتاوى ابن بابویه، در یک جلد، قم.

39-  صدوق، محمّد بن على، (1415)، المقنع، در یک جلد، مؤسسه امام هادى علیه السلام، قم.

40-  صدوق، محمّد بن على، (1418)، الهدایة فی الأصول و الفروع، در یک جلد، مؤسسه امام هادى، قم.

41-  صدوق، محمّد بن على، (1413)، من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

42-  ضیائی­فر، سعید، (1393)، گونه­های بهره­گیری از عدالت در فقه و اجتهاد، پژوهشهای فقهی، دوره دهم.

43-  طباطبایى حائرى، (1418)، سید على بن محمد، ریاض المسائل، 16 جلد، مؤسسه آل البیت، قم.

44-  طباطبایى، محمدحسین، (1390)، المیزان فی تفسیر القرآن، 20 جلد، مؤسسة الأعلمی، بیروت.

45-  طریحى، فخرالدین، (1416)، مجمع البحرین، کتابفروشى مرتضوى، تهران.

46-  طوسى، محمد بن حسن، (1407)، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

47-  طوسى، محمد بن حسن، (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیة، المکتبة المرتضویة، تهران.

48-  طوسى، محمد بن حسن، (1400)، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، دارالکتاب العربی، بیروت.

49-  عبدالرحمن المقدسی، شمس الدین ابوالفرج، (1415)، الشرح الکبیر، دارالهجر للطباعة و النشر، القاهرة.

50-  علامه حلی، حسن بن یوسف، (1413)، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

51-  علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1410)، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

52-  علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1420)، تحریر الأحکام الشرعیة، مؤسسه ‏امام صادق، ‏قم.

53-  علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1413)، قواعد الأحکام، دفتر انتشارات اسلامى، ‏قم.

54-  ‏علیش، محمد بن احمد بن محمد، (1409)، منح الجلیل شرح مختصر خلیل، دارالفکر، بیروت.

55-  علیشاهی قلعه­جوقی، ابوالفضل، (1389)، حجیت «مذاق شریعت» و چالش های پیش روی آن، پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 6 ، شماره 20، 114-91.

56-  عمرانی یمنی، ابوالحسین، (1421)، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، ‏دارالمنهاج، جده.

57-  عوده، عبدالقادر، (بی­تا)، التشریع الجنائی الإسلامی، در 2 جلد، دارالکاتب العربی، ‏بیروت.

58-  فاضل هندى، محمد بن حسن، (1416)، کشف اللثام، دفتر انتشارات اسلامى، ‏قم.

59-  فخر المحققین، محمد بن حسن، (1387)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، اسماعیلیان، ‏قم.

60-  فراهیدى، خلیل بن احمد، (1410)، کتاب العین، 8 جلد، نشر هجرت، قم.

61-  فنایی، ابوالقاسم، (1394)، ‏‎اخلاق دین شناسی، نگاه معاصر، تهران.

62-  قرشى، سید على اکبر، (1412)، قاموس قرآن، 7 جلد، دارالکتب الإسلامیة، تهران.

63-  الکشناوی، ابوبکر بن حسن بن عبدالله، (بی­تا)، اسهل المدارک، دارالفکر، بیروت.

64-  کلینى، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران.

65-  گلپایگانى، سید محمدرضا، (1412)، الدر المنضود فی أحکام الحدود، دار القرآن الکریم، قم.

66-  مازندرانى، محمد صالح بن احمد، (1382)، شرح الکافی، 12 جلد، المکتبة الإسلامیة، تهران.

67-  مظاهری، معصومه و خوئینی، زهرا آل­اسحاق، (1391)، قاعده فقهی، حقوقی انصاف، پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دوره 8،  شماره 27، 164-135.

68-  مجلسى دوم، محمدباقر بن محمدتقى، (1404)، مرآة العقول، دار الکتب الإسلامیة، تهران.

69-  محقق حلی، جعفر بن حسن، (1408)، شرائع الإسلام، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

70-  محقق داماد، سیدمصطفى، (1406)، قواعد فقه، 4 جلد، مرکز نشر علوم اسلامى، تهران.

71-  مغنیه، محمد جواد، (1421)، فقه الإمام الصادق علیه السلام، 6 جلد، مؤسسه انصاریان، قم.

72-  مفید، محمّد بن محمد، (1413)، المقنعة، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، قم.

73-  مکارم شیرازى، ناصر، (1371)، تفسیر نمونه، 28جلد، دارالکتب الإسلامیة، تهران.

74-  منتظری، حسینعلى، (بی­تا)، رساله استفتاءات، 3 جلد، بی­نا، قم.

75-  موسوی اردبیلى، (1427)، سیدعبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، مؤسسة النشر لجامعة المفید، قم.

76-  میدانی دمشقی، (1409)، مصطفى دیب البغا، التذهیب فی أدلة متن الغایة، دار ابن کثیر، دمشق.

77-  نجفى، محمدحسن، (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث، بیروت.

78-  نووی، ابوزکریا، (بی­تا)، المجموع شرح المهذب(مع تکملة السبکی ‏والمطیعی)، ‏دارالفکر، بیروت.

79-  هاشمی شاهرودى، سیدمحمود و دیگران، (1426)، فرهنگ فقه، ‏مؤسسه فقه اسلامى، قم.

Abd al-Rahman al-Moghadasi, SH. (1415). Al-sharh al-kabir. Cairo: Dar al-Hejr le al-tabaah & Al- nashr.

Alish, M. (1409). Manh al-jalil sharh mokhtasar khalil. Beirut: Dar al- fekr.

Alishahi, A. (1390). Religious taste and its challenges. Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches, 6(20), 91-114.

Allame Helli, H. (1410). Irshad al-azhan ela ahkam al-iman. Qom: Islamic publication office.

Allame Helli, H. (1413). Mokhtalef al-shia fi ahkam Al-sharia. Qom: Islamic publication office.

Allame Helli, H. (1413). Qawaed al-ahkam fi marefat al-halal va al-haram. Qom: Islamic publication office.

Allame Helli, H. (1420). Tahrir al-ahkam al-sharia ala al-mazhab al-imamiyah. Qom: Imam Sadiq Institue.

Awde, A. (n.d.). Al-tashri al-janaei al- Islami. Beirut: Dar Al- kateb Al- arabiyat.

Bahjat Fumani, M. (1426). Jame al-masael. Qom: Bajat Office.

Baqavi Shafei, A. (1418). Al-tahzib fi fiqh al-Imam al-Shafei. Beirut: Dar Al-kotob Al-ilmiyat.

Bojnordi, M. (1401).  Qawaid feqhiye. Tehran: Oruj insititue.

Bokhari Ghanooji,  (1423). Al-rawdhat al-nadiyat. Cairo: Dar Ibn Afan. 

Bokhari, A. (1422). Sahih al-bokhari. Eygept: Dar towq al-najat.

Fakhr al- Mohagheghin, M. (1387). Izah al-favaed fi sharh moshkelat al-qawaed. Qom: Ismaeilian institue.

Fanaei, A. (1394). Morality of religion. Tehran: Negah moaser.

Fazel Hendi, M. (1416). Kashf al-litham va al-ibham an qawaed al-ahkam. Qom: Islamic publication office.

Ghoreshi, A. (1412). Qamoos Quran. Tehran: Dar Al-kotob Al-islamiya.

Golpayegani, M. (1412). Al-dor al-manzood fi ahkam al-hodood. Qom: Dar Al- Quran Al- karim.

Halabi, A. (1403). Al-Kafi fi al-fiqh. Isfahan: Emam Amir Al-momenin public library.

Hashemi Shahroodi, M., et al. (1426). Dictionary of jurisprudence.Qom: Islamic Jurisprudence Institute.

Hor Ameli, M. (1409). Wasail al-shia. Qom: Al al-bayt institue.

Hosseini Rohani, S. (1412). Fiqh al-Sadegh. Qom: Imam Sadegh School.

Ibn Abedin, M. (1412). Rad al-mohtar ala Al-dor al-mokhtar. Beirut: Dar Al-fekr.

Ibn Abi Aqil Omanii, H. (n.d.). Majmooe fatava Ibn Abi Aqil. Qom: .

Ibn Athimin, A. (1422). Al-sharh al-momatae ala zad al-mostaqnae. Eygept: Dar Ibn Al-Jawzi.

Ibn Baraj Terablosi, A. (1406). Al-mohazab. Qom: Islamic publication office.

Ibn Edris Helli, M. (1410). Al- saraer al- havi le-tahrir al-fatavi. Qom: Islamic publication office.

Ibn Ghasem, A. (1397). Hashiyah al-rawdh al-moraba. no place: no publication.

Ibn Ghodame, A. (1388). Al- moqni. Eygept: Maktabat Al-ghahereh.

Ibn Hanbal, A. (1421). Mosnad al-imam Ahmad Ibn Hanbal. Eygept: Al-resalah institue.

Ibn Jazi Al-Kalbi, A. (n.d.). Al-qavanin al-fiqhiya. no place: no publication. 

Ibn Jonaid Eskafi, M. (1416). Majmooe fatava. Qom: Islamic publication office.

Ibn Manzoor, J . (1414). Lisan al-arab. Beirut: Dar Al-fekr.

Ibn Zohre Halabi, H. (1417). Qonyat al-nozooe ila elm al-osul wa al-forue. Qom: Imam Sadegh institute.

Johari, E. (1410). Al-sahah. Beirut: Dar al-elm al-malaein.

Keshnavi, A. (n.d.). Ashal al-madarek. Beirut: Dar Al-fekr.

Khansari, A. (1405). Jame al-madarek fi sharh mokhtasar Al-nafe. Qom: Esmaielian institue.

Koleini, A. (1407). Al-kafi. Tehran: Dar Al- kotob- al-islamiyah.

Majlesi Dovom, M. (1404). Merat al-oghul fi sharh akhbar al Al-rasool. Tehran: Dar Al- kotob Al- islamiyat.

Makarem Shirazi, N. (1371). Tafsir nemoone. Tehran: Dar Al- kotob Al- islamiya.

Mazandarani, M. (1382). Sharh al- kafi. Tehran: Al-maktabat al-islamiya.

Meydani Dameshghi, M. (1409). Al-tahzib fi adelat matn al-ghayat. Beirut: Dar ebn kasir.

Mofid, M. (1413). Al-moqnae. Qom: Sheyjh Mofid World congeress.

Moghniye, M. (1421). Fiqh al-Imam al-Sadegh. Qom: Ansarian institute.

Mohaghegh Damad, M. (1406). Rules of jurisprudence. Tehran: Islamic siences center.

Mohaghegh Helli, J. (1406). Sharaye Al-Islam fi masael al-halal va al-haram. Qom: Esmaeiliyan institue.

Montazeri, H, (n.d.). Resale esteftaat. Qom: no publication. 

Mosavi Ardabili, A. (1427). Fiqh al-hodood & al-tazirat. Qom: Al nashr le jameat Al-mofid.

Najafi, M. (1404). Javaher al-kalam fi sharh sharaye al-Islam.Beirut: Dar Ihya Al-toras Al-arabi.

Navvi, A. (n.d.). Al-majmoo sharh al-mohazab. Beirut: Dar Al-fekr.

Omrani Yamani, A. (1421). Al-bayan fi mazhab al- Imam al-Shafei. Jaddeh: Dar Al- menhaj.

Royani, A. (1418). Bahr Al- mazheb. Beirut: Dar al-Kotob Al-ilmiya.

Sabzavari, A. (1413). Mohazb al-ahkam. Qom: Al-manar Institute.

Sadoogh Aval, A. (n.d.). Majmooah fatavi Ibn Babevayh. Qom:  .

Sadoogh, M. (1413). Man la yahzarah Al-faqih. Qom: Islamic publication office.

Sadoogh, M. (1415). Al-moqna. Qom: Imam Hadi.

Sadoogh, M. (1418). Al-hidayah fi Al-osul va Al-forue. Qom: Imam Hadi institue.

Saheb, I. & Ismaeil, E. (1414). Al-mohit fi al-loghat. Beirut: Alam Al- ketab.

Sallar deylami, H. (1404). Al-marasem al-alaviyah. Qom: Manshoorat Al-Harameyn.

Sarakhsi, M. (1414). Al-mabsut. Beirut: Dar Al- maarafat.

Shahid aval, M. (1419). Zekri Al-shia fi ahkam al-shariah. QOM: Al-albayt alayh al- salam.

Shahid sani, Z. (1413). Masalek al-afham ela tanghih sharraye Al-Islam. Qom: Al- Maaref Al-Eslamiyah institue.

Shirazi, A. (n.d.). Al-mohazab fi fiqh Al-Imam Al-Shafei. Beirut: Dar Al- kotob Al- ilmiye.

Shokani Yamani, (n.d.). Al- seyl al- jarar al- motadafeq ala hadaiq al-azhar (1^st ed.). Eygept: Dar ibn hazm.

Tabatabaei Haeri, A. (1418). Riaz al-masael. Qom: Al albayt alayh Al- salam institue.

Tabatabaei, M. (1390). Al-mizan fi tafsir Al-Quran. Beirut: Al-alami.

Tabrizi, J. (1417). Asas al-hodood wa al-tazirat. QOM: Tabrizi Office. 

Tajlil Tabrizi, A. (1421). Al-taliqa al-istedlaliyah ala tahrir al-vasilat. Tehran: Imam Khomeini publications.

Tarihi, F. (1416). Majma Al-bahreyn. Tehran: Mortazavi bookstore.

Toosi, M. (1387). Al-mabsoot fi fiqh Al- imamiyah. Tehran: Al- maktabat Al- mortazaviyah.

Toosi, M. (1400). Al-nahayah fi mojarad al-fiq wa al-fatava. Beirut: Dar al- ketab Al- arabi.

Toosi, M. (1407). Al- khelaf. Qom: Islamic publication office.

Ziyaeifar, S. (1393). Different kinds of the use of justice in jurisprudence and Ijtihad, Research in Jurisprudence, 10, .

Zoheyli, V. (1412). Al-fiqh al-Islami wa adelatahi, damescus: Dar al- fekr.