جستاری در امکان‌سنجی معافیت مادر از کیفر حد قذف

الموضوعات :

منصوره بکایی ¹ (مربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
لیلا مهرابی راد ² (مربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
علی محمدیان ³ (استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه بزرگمهر قائنات)

تاريخ الإرسال : 27 الخميس , شعبان, 1440 تاريخ التأكيد : 15 الأربعاء , شعبان, 1441 تاريخ الإصدار : 03 السبت , محرم, 1442

الکلمات المفتاحية: حد قذف, شخصیت قاذف, رابطه پدری-فرزندی, رابطه مادری-فرزندی,

ملخص المقالة :

مشهور فقیهان امامی وجود رابطه پدری-فرزندی را موجب معافیت از پاره ای مجازات ها قلمداد کرده و معتقدند بر پدرى که فرزند خود را قذف نماید حدّ جارى نمى‌گردد. لکن در مقابل، ایشان نسبت مادری-فرزندی را در زمره عوامل معافیت از کیفر ندانسته و معتقد به اجرای حد بر مادر در صورت تحقق قذف هستند. بازتاب این تلقی دوگانه در مواد 259 و 260 ق.م.ا نیز نمود یافته است. نیک پیداست که وجود چنین افتراقاتی در حوزه احکام جزایی، ضرورت بازخوانی مجدد ادلّه را ایجاب کرده و موجب یافتن پاسخ به برخی چالش های موجود در مسأله می شود. لذا نوشتار حاضر با عنایت به اهمیت بحث، در جستاری توصیفی-تحلیلی و با نگاهی مسأله محورانه، آرای فقیهان را در مطالعه گرفته و با خوانش تحلیلی-انتقادی آرای ایشان، امکان الحاق مادر به پدر، در معافیت از حد قذف را تقویت نموده است. الغای خصوصیت از رابطه پدری-فرزندی، استناد به مذاق شارع و مقاصد شریعت، تحلیل مسأله در پرتو قاعده عدالت و نیز تمسک به قاعده درءالحد، بخشی از مستندات مختار نگارنده را تشکیل می دهند.

المصادر:

1-     ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، السرائر، (1410)، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

2-     ابن براج، قاضى عبدالعزیز، (1406)، المهذب، 2 جلد، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

3-     ابن جزی الکلبی، ابوالقاسم محمد بن احمد، (بی­تا)، القوانین الفقهیة، در یک جلد، بی­جا.

4-     ابن جنید، محمد بن احمد، (1416)، مجموعة فتاوى، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

5-     ابن زهره، حمزة بن على، (1417)، غنیة النزوع، مؤسسه امام صادق، قم.

6-     ابن عابدین، محمدامین بن عمر، (1412)، رد المحتار على الدر المختار، دارالفکر، بیروت.

7-     ابن قاسم، عبدالرحمن بن محمد، (1397)، حاشیة الروض المربع، در 7 جلد، بی­جا.

8-     ابن قدامة، ابومحمد موفق الدین عبدالله، (1388)، المغنی، در 10 جلد، مکتبة القاهرة، مصر.

9-     ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، 15 جلد، دارالفکر، بیروت.

10-  ابن­ابی­عقیل عمانى، حسن بن على، (بی­تا)، مجموعة فتاوى ابن أبی عقیل، در یک جلد، قم.

11-  ابن­حنبل، ابو عبدالله احمد بن محمد، (1421)، مسند الإمام احمد بن حنبل، مؤسسة الرسالة، مصر.

12-  ابن­عثیمین، محمد بن صالح، (1422)، الشرح الممتع على زاد المستقنع، دار ابن الجوزی، مصر.

13-  بجنوردى، سید محمدبن حسن موسوى، (1401)، قواعد فقهیه، مؤسسه عروج، تهران.

14-  بخاری قنوجی، (1423)، الروضة الندیة، دَار ابن عفَّان، قاهرة.

15-  بخاری، ابوعبدالله، (1422)، صحیح البخاری، در 9 جلد، دار طوق النجاة، مصر.

16-  بغوی شافعی، ابومحمد الحسین، (1418)، التهذیب فی فقه الإمام الشافعی، دارالکتب العلمیة، بیروت.

17-  بهجت فومنى، محمد تقى، (1426)، جامع المسائل، 5 جلد، دفتر معظم‌له، قم.

18-  پوراسماعیلی، علیرضا و صادقی، علیرضا، (1393)، نقد نظریه ممنوعیت قضاوت زنان از منظر فلسفه فقه، پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، سال دهم، شماره سی و شش، 72-51

19-  تبریزى، جواد بن على، (1417)، أسس الحدود و التعزیرات، در یک جلد، دفتر مؤلف، قم.

20-  تجلیل، ابوطالب، (1421)، التعلیقة الاستدلالیة على تحریرالوسیلة، مؤسسه نشر آثار امام(ره)، ‏تهران.

21-  جوهرى، اسماعیل بن حماد، (1410)، الصحاح، دارالعلم للملایین، بیروت.

22-  حرّ عاملی، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعة، 30 جلد، مؤسسه آل البیت، قم.

23-  حلبى، تقى الدین، (1403)، الکافی فی الفقه، کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنین، اصفهان.

24-  خوانسارى، سید احمد بن یوسف، (1405)، جامع المدارک، اسماعیلیان، قم.

25-  روحانی، سیدصادق حسینى، (1412)، فقه الصادق، 26 جلد، مدرسه امام ‏صادق علیه السلام، قم.

26-  رویانی، عبدالواحد بن اسماعیل، (1418)، بحرالمذهب(فی فروع الشافعی)، ‏دارالکتب ‏العلمیة، بیروت.

27-  زحیلی، وَهْبَة بن مصطفى، (1412)، الفقه الإسلامیُّ وأدلّته، دارالفکر، دمشق.

28-  ساریخانی، عادل و نیک­پرور، مسعود، (1397)، مذاق شریعت و کارکردهای آن با تأکید بر فقه جزایی     امامیه، پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 14، شماره 53، 128-109

29-  سبزوارى، سید عبدالأعلى، (1413)، مهذّب الأحکام، 30 جلد، مؤسسه المنار، قم.

30-  سرخسی، محمد بن أحمد بن أبی سهل، (1414)، المبسوط، در 30 جلد، دارالمعرفة، بیروت.

31-  سلار دیلمى، حمزة بن عبدالعزیز، (1404)، المراسم العلویة، منشورات الحرمین، قم.

32-  شوکانی یمنی، (بی­تا)، السیل الجرار المتدفق على حدائق الأزهار، دار ابن حزم، اول، مصر.

33-  شهید اول، محمد بن مکى، (1419)، ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة، مؤسسه آل البیت، قم.

34-  شهید ثانى، زین الدین بن على، (1410)، الروضة البهیة، کتابفروشى داورى، قم.

35-  شهید ثانى، زین الدین بن على، (1413)، مسالک الأفهام، مؤسسة­المعارف­‏الإسلامیة، ‏قم.

36-  شیرازی، ابواسحاق، (بی­تا)، المهذب فی فقة الإمام الشافعی، در 3 جلد، ‏‏دارالکتب العلمیة، بیروت.

37-  صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، (1414)، المحیط فی اللغة، 10 جلد، عالم الکتاب، بیروت.

38-  صدوق اوّل، على بن بابویه، (بی­تا)، مجموعة فتاوى ابن بابویه، در یک جلد، قم.

39-  صدوق، محمّد بن على، (1415)، المقنع، در یک جلد، مؤسسه امام هادى علیه السلام، قم.

40-  صدوق، محمّد بن على، (1418)، الهدایة فی الأصول و الفروع، در یک جلد، مؤسسه امام هادى، قم.

41-  صدوق، محمّد بن على، (1413)، من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

42-  ضیائی­فر، سعید، (1393)، گونه­های بهره­گیری از عدالت در فقه و اجتهاد، پژوهشهای فقهی، دوره دهم.

43-  طباطبایى حائرى، (1418)، سید على بن محمد، ریاض المسائل، 16 جلد، مؤسسه آل البیت، قم.

44-  طباطبایى، محمدحسین، (1390)، المیزان فی تفسیر القرآن، 20 جلد، مؤسسة الأعلمی، بیروت.

45-  طریحى، فخرالدین، (1416)، مجمع البحرین، کتابفروشى مرتضوى، تهران.

46-  طوسى، محمد بن حسن، (1407)، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

47-  طوسى، محمد بن حسن، (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیة، المکتبة المرتضویة، تهران.

48-  طوسى، محمد بن حسن، (1400)، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، دارالکتاب العربی، بیروت.

49-  عبدالرحمن المقدسی، شمس الدین ابوالفرج، (1415)، الشرح الکبیر، دارالهجر للطباعة و النشر، القاهرة.

50-  علامه حلی، حسن بن یوسف، (1413)، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

51-  علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1410)، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

52-  علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1420)، تحریر الأحکام الشرعیة، مؤسسه ‏امام صادق، ‏قم.

53-  علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1413)، قواعد الأحکام، دفتر انتشارات اسلامى، ‏قم.

54-  ‏علیش، محمد بن احمد بن محمد، (1409)، منح الجلیل شرح مختصر خلیل، دارالفکر، بیروت.

55-  علیشاهی قلعه­جوقی، ابوالفضل، (1389)، حجیت «مذاق شریعت» و چالش های پیش روی آن، پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 6 ، شماره 20، 114-91.

56-  عمرانی یمنی، ابوالحسین، (1421)، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، ‏دارالمنهاج، جده.

57-  عوده، عبدالقادر، (بی­تا)، التشریع الجنائی الإسلامی، در 2 جلد، دارالکاتب العربی، ‏بیروت.

58-  فاضل هندى، محمد بن حسن، (1416)، کشف اللثام، دفتر انتشارات اسلامى، ‏قم.

59-  فخر المحققین، محمد بن حسن، (1387)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، اسماعیلیان، ‏قم.

60-  فراهیدى، خلیل بن احمد، (1410)، کتاب العین، 8 جلد، نشر هجرت، قم.

61-  فنایی، ابوالقاسم، (1394)، ‏‎اخلاق دین شناسی، نگاه معاصر، تهران.

62-  قرشى، سید على اکبر، (1412)، قاموس قرآن، 7 جلد، دارالکتب الإسلامیة، تهران.

63-  الکشناوی، ابوبکر بن حسن بن عبدالله، (بی­تا)، اسهل المدارک، دارالفکر، بیروت.

64-  کلینى، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران.

65-  گلپایگانى، سید محمدرضا، (1412)، الدر المنضود فی أحکام الحدود، دار القرآن الکریم، قم.

66-  مازندرانى، محمد صالح بن احمد، (1382)، شرح الکافی، 12 جلد، المکتبة الإسلامیة، تهران.

67-  مظاهری، معصومه و خوئینی، زهرا آل­اسحاق، (1391)، قاعده فقهی، حقوقی انصاف، پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دوره 8،  شماره 27، 164-135.

68-  مجلسى دوم، محمدباقر بن محمدتقى، (1404)، مرآة العقول، دار الکتب الإسلامیة، تهران.

69-  محقق حلی، جعفر بن حسن، (1408)، شرائع الإسلام، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

70-  محقق داماد، سیدمصطفى، (1406)، قواعد فقه، 4 جلد، مرکز نشر علوم اسلامى، تهران.

71-  مغنیه، محمد جواد، (1421)، فقه الإمام الصادق علیه السلام، 6 جلد، مؤسسه انصاریان، قم.

72-  مفید، محمّد بن محمد، (1413)، المقنعة، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، قم.

73-  مکارم شیرازى، ناصر، (1371)، تفسیر نمونه، 28جلد، دارالکتب الإسلامیة، تهران.

74-  منتظری، حسینعلى، (بی­تا)، رساله استفتاءات، 3 جلد، بی­نا، قم.

75-  موسوی اردبیلى، (1427)، سیدعبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، مؤسسة النشر لجامعة المفید، قم.

76-  میدانی دمشقی، (1409)، مصطفى دیب البغا، التذهیب فی أدلة متن الغایة، دار ابن کثیر، دمشق.

77-  نجفى، محمدحسن، (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث، بیروت.

78-  نووی، ابوزکریا، (بی­تا)، المجموع شرح المهذب(مع تکملة السبکی ‏والمطیعی)، ‏دارالفکر، بیروت.

79-  هاشمی شاهرودى، سیدمحمود و دیگران، (1426)، فرهنگ فقه، ‏مؤسسه فقه اسلامى، قم.

Abd al-Rahman al-Moghadasi, SH. (1415). Al-sharh al-kabir. Cairo: Dar al-Hejr le al-tabaah & Al- nashr.

Alish, M. (1409). Manh al-jalil sharh mokhtasar khalil. Beirut: Dar al- fekr.

Alishahi, A. (1390). Religious taste and its challenges. Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches, 6(20), 91-114.

Allame Helli, H. (1410). Irshad al-azhan ela ahkam al-iman. Qom: Islamic publication office.

Allame Helli, H. (1413). Mokhtalef al-shia fi ahkam Al-sharia. Qom: Islamic publication office.

Allame Helli, H. (1413). Qawaed al-ahkam fi marefat al-halal va al-haram. Qom: Islamic publication office.

Allame Helli, H. (1420). Tahrir al-ahkam al-sharia ala al-mazhab al-imamiyah. Qom: Imam Sadiq Institue.

Awde, A. (n.d.). Al-tashri al-janaei al- Islami. Beirut: Dar Al- kateb Al- arabiyat.

Bahjat Fumani, M. (1426). Jame al-masael. Qom: Bajat Office.

Baqavi Shafei, A. (1418). Al-tahzib fi fiqh al-Imam al-Shafei. Beirut: Dar Al-kotob Al-ilmiyat.

Bojnordi, M. (1401).  Qawaid feqhiye. Tehran: Oruj insititue.

Bokhari Ghanooji,  (1423). Al-rawdhat al-nadiyat. Cairo: Dar Ibn Afan. 

Bokhari, A. (1422). Sahih al-bokhari. Eygept: Dar towq al-najat.

Fakhr al- Mohagheghin, M. (1387). Izah al-favaed fi sharh moshkelat al-qawaed. Qom: Ismaeilian institue.

Fanaei, A. (1394). Morality of religion. Tehran: Negah moaser.

Fazel Hendi, M. (1416). Kashf al-litham va al-ibham an qawaed al-ahkam. Qom: Islamic publication office.

Ghoreshi, A. (1412). Qamoos Quran. Tehran: Dar Al-kotob Al-islamiya.

Golpayegani, M. (1412). Al-dor al-manzood fi ahkam al-hodood. Qom: Dar Al- Quran Al- karim.

Halabi, A. (1403). Al-Kafi fi al-fiqh. Isfahan: Emam Amir Al-momenin public library.

Hashemi Shahroodi, M., et al. (1426). Dictionary of jurisprudence.Qom: Islamic Jurisprudence Institute.

Hor Ameli, M. (1409). Wasail al-shia. Qom: Al al-bayt institue.

Hosseini Rohani, S. (1412). Fiqh al-Sadegh. Qom: Imam Sadegh School.

Ibn Abedin, M. (1412). Rad al-mohtar ala Al-dor al-mokhtar. Beirut: Dar Al-fekr.

Ibn Abi Aqil Omanii, H. (n.d.). Majmooe fatava Ibn Abi Aqil. Qom: .

Ibn Athimin, A. (1422). Al-sharh al-momatae ala zad al-mostaqnae. Eygept: Dar Ibn Al-Jawzi.

Ibn Baraj Terablosi, A. (1406). Al-mohazab. Qom: Islamic publication office.

Ibn Edris Helli, M. (1410). Al- saraer al- havi le-tahrir al-fatavi. Qom: Islamic publication office.

Ibn Ghasem, A. (1397). Hashiyah al-rawdh al-moraba. no place: no publication.

Ibn Ghodame, A. (1388). Al- moqni. Eygept: Maktabat Al-ghahereh.

Ibn Hanbal, A. (1421). Mosnad al-imam Ahmad Ibn Hanbal. Eygept: Al-resalah institue.

Ibn Jazi Al-Kalbi, A. (n.d.). Al-qavanin al-fiqhiya. no place: no publication. 

Ibn Jonaid Eskafi, M. (1416). Majmooe fatava. Qom: Islamic publication office.

Ibn Manzoor, J . (1414). Lisan al-arab. Beirut: Dar Al-fekr.

Ibn Zohre Halabi, H. (1417). Qonyat al-nozooe ila elm al-osul wa al-forue. Qom: Imam Sadegh institute.

Johari, E. (1410). Al-sahah. Beirut: Dar al-elm al-malaein.

Keshnavi, A. (n.d.). Ashal al-madarek. Beirut: Dar Al-fekr.

Khansari, A. (1405). Jame al-madarek fi sharh mokhtasar Al-nafe. Qom: Esmaielian institue.

Koleini, A. (1407). Al-kafi. Tehran: Dar Al- kotob- al-islamiyah.

Majlesi Dovom, M. (1404). Merat al-oghul fi sharh akhbar al Al-rasool. Tehran: Dar Al- kotob Al- islamiyat.

Makarem Shirazi, N. (1371). Tafsir nemoone. Tehran: Dar Al- kotob Al- islamiya.

Mazandarani, M. (1382). Sharh al- kafi. Tehran: Al-maktabat al-islamiya.

Meydani Dameshghi, M. (1409). Al-tahzib fi adelat matn al-ghayat. Beirut: Dar ebn kasir.

Mofid, M. (1413). Al-moqnae. Qom: Sheyjh Mofid World congeress.

Moghniye, M. (1421). Fiqh al-Imam al-Sadegh. Qom: Ansarian institute.

Mohaghegh Damad, M. (1406). Rules of jurisprudence. Tehran: Islamic siences center.

Mohaghegh Helli, J. (1406). Sharaye Al-Islam fi masael al-halal va al-haram. Qom: Esmaeiliyan institue.

Montazeri, H, (n.d.). Resale esteftaat. Qom: no publication. 

Mosavi Ardabili, A. (1427). Fiqh al-hodood & al-tazirat. Qom: Al nashr le jameat Al-mofid.

Najafi, M. (1404). Javaher al-kalam fi sharh sharaye al-Islam.Beirut: Dar Ihya Al-toras Al-arabi.

Navvi, A. (n.d.). Al-majmoo sharh al-mohazab. Beirut: Dar Al-fekr.

Omrani Yamani, A. (1421). Al-bayan fi mazhab al- Imam al-Shafei. Jaddeh: Dar Al- menhaj.

Royani, A. (1418). Bahr Al- mazheb. Beirut: Dar al-Kotob Al-ilmiya.

Sabzavari, A. (1413). Mohazb al-ahkam. Qom: Al-manar Institute.

Sadoogh Aval, A. (n.d.). Majmooah fatavi Ibn Babevayh. Qom:  .

Sadoogh, M. (1413). Man la yahzarah Al-faqih. Qom: Islamic publication office.

Sadoogh, M. (1415). Al-moqna. Qom: Imam Hadi.

Sadoogh, M. (1418). Al-hidayah fi Al-osul va Al-forue. Qom: Imam Hadi institue.

Saheb, I. & Ismaeil, E. (1414). Al-mohit fi al-loghat. Beirut: Alam Al- ketab.

Sallar deylami, H. (1404). Al-marasem al-alaviyah. Qom: Manshoorat Al-Harameyn.

Sarakhsi, M. (1414). Al-mabsut. Beirut: Dar Al- maarafat.

Shahid aval, M. (1419). Zekri Al-shia fi ahkam al-shariah. QOM: Al-albayt alayh al- salam.

Shahid sani, Z. (1413). Masalek al-afham ela tanghih sharraye Al-Islam. Qom: Al- Maaref Al-Eslamiyah institue.

Shirazi, A. (n.d.). Al-mohazab fi fiqh Al-Imam Al-Shafei. Beirut: Dar Al- kotob Al- ilmiye.

Shokani Yamani, (n.d.). Al- seyl al- jarar al- motadafeq ala hadaiq al-azhar (1^st ed.). Eygept: Dar ibn hazm.

Tabatabaei Haeri, A. (1418). Riaz al-masael. Qom: Al albayt alayh Al- salam institue.

Tabatabaei, M. (1390). Al-mizan fi tafsir Al-Quran. Beirut: Al-alami.

Tabrizi, J. (1417). Asas al-hodood wa al-tazirat. QOM: Tabrizi Office. 

Tajlil Tabrizi, A. (1421). Al-taliqa al-istedlaliyah ala tahrir al-vasilat. Tehran: Imam Khomeini publications.

Tarihi, F. (1416). Majma Al-bahreyn. Tehran: Mortazavi bookstore.

Toosi, M. (1387). Al-mabsoot fi fiqh Al- imamiyah. Tehran: Al- maktabat Al- mortazaviyah.

Toosi, M. (1400). Al-nahayah fi mojarad al-fiq wa al-fatava. Beirut: Dar al- ketab Al- arabi.

Toosi, M. (1407). Al- khelaf. Qom: Islamic publication office.

Ziyaeifar, S. (1393). Different kinds of the use of justice in jurisprudence and Ijtihad, Research in Jurisprudence, 10, .

Zoheyli, V. (1412). Al-fiqh al-Islami wa adelatahi, damescus: Dar al- fekr.