جستاری در امکان‌سنجی معافیت مادر از کیفر حد قذف
الموضوعات :منصوره بکایی 1 , لیلا مهرابی راد 2 , علی محمدیان 3
1 - مربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 - مربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
3 - استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه بزرگمهر قائنات
الکلمات المفتاحية: حد قذف, شخصیت قاذف, رابطه پدری-فرزندی, رابطه مادری-فرزندی,
ملخص المقالة :
مشهور فقیهان امامی وجود رابطه پدری-فرزندی را موجب معافیت از پاره ای مجازات ها قلمداد کرده و معتقدند بر پدرى که فرزند خود را قذف نماید حدّ جارى نمى‌گردد. لکن در مقابل، ایشان نسبت مادری-فرزندی را در زمره عوامل معافیت از کیفر ندانسته و معتقد به اجرای حد بر مادر در صورت تحقق قذف هستند. بازتاب این تلقی دوگانه در مواد 259 و 260 ق.م.ا نیز نمود یافته است. نیک پیداست که وجود چنین افتراقاتی در حوزه احکام جزایی، ضرورت بازخوانی مجدد ادلّه را ایجاب کرده و موجب یافتن پاسخ به برخی چالش های موجود در مسأله می شود. لذا نوشتار حاضر با عنایت به اهمیت بحث، در جستاری توصیفی-تحلیلی و با نگاهی مسأله محورانه، آرای فقیهان را در مطالعه گرفته و با خوانش تحلیلی-انتقادی آرای ایشان، امکان الحاق مادر به پدر، در معافیت از حد قذف را تقویت نموده است. الغای خصوصیت از رابطه پدری-فرزندی، استناد به مذاق شارع و مقاصد شریعت، تحلیل مسأله در پرتو قاعده عدالت و نیز تمسک به قاعده درءالحد، بخشی از مستندات مختار نگارنده را تشکیل می دهند.
1- ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، السرائر، (1410)، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
2- ابن براج، قاضى عبدالعزیز، (1406)، المهذب، 2 جلد، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
3- ابن جزی الکلبی، ابوالقاسم محمد بن احمد، (بیتا)، القوانین الفقهیة، در یک جلد، بیجا.
4- ابن جنید، محمد بن احمد، (1416)، مجموعة فتاوى، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
5- ابن زهره، حمزة بن على، (1417)، غنیة النزوع، مؤسسه امام صادق، قم.
6- ابن عابدین، محمدامین بن عمر، (1412)، رد المحتار على الدر المختار، دارالفکر، بیروت.
7- ابن قاسم، عبدالرحمن بن محمد، (1397)، حاشیة الروض المربع، در 7 جلد، بیجا.
8- ابن قدامة، ابومحمد موفق الدین عبدالله، (1388)، المغنی، در 10 جلد، مکتبة القاهرة، مصر.
9- ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، 15 جلد، دارالفکر، بیروت.
10- ابنابیعقیل عمانى، حسن بن على، (بیتا)، مجموعة فتاوى ابن أبی عقیل، در یک جلد، قم.
11- ابنحنبل، ابو عبدالله احمد بن محمد، (1421)، مسند الإمام احمد بن حنبل، مؤسسة الرسالة، مصر.
12- ابنعثیمین، محمد بن صالح، (1422)، الشرح الممتع على زاد المستقنع، دار ابن الجوزی، مصر.
13- بجنوردى، سید محمدبن حسن موسوى، (1401)، قواعد فقهیه، مؤسسه عروج، تهران.
14- بخاری قنوجی، (1423)، الروضة الندیة، دَار ابن عفَّان، قاهرة.
15- بخاری، ابوعبدالله، (1422)، صحیح البخاری، در 9 جلد، دار طوق النجاة، مصر.
16- بغوی شافعی، ابومحمد الحسین، (1418)، التهذیب فی فقه الإمام الشافعی، دارالکتب العلمیة، بیروت.
17- بهجت فومنى، محمد تقى، (1426)، جامع المسائل، 5 جلد، دفتر معظم‌له، قم.
18- پوراسماعیلی، علیرضا و صادقی، علیرضا، (1393)، نقد نظریه ممنوعیت قضاوت زنان از منظر فلسفه فقه، پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، سال دهم، شماره سی و شش، 72-51
19- تبریزى، جواد بن على، (1417)، أسس الحدود و التعزیرات، در یک جلد، دفتر مؤلف، قم.
20- تجلیل، ابوطالب، (1421)، التعلیقة الاستدلالیة على تحریرالوسیلة، مؤسسه نشر آثار امام(ره)، تهران.
21- جوهرى، اسماعیل بن حماد، (1410)، الصحاح، دارالعلم للملایین، بیروت.
22- حرّ عاملی، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعة، 30 جلد، مؤسسه آل البیت، قم.
23- حلبى، تقى الدین، (1403)، الکافی فی الفقه، کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنین، اصفهان.
24- خوانسارى، سید احمد بن یوسف، (1405)، جامع المدارک، اسماعیلیان، قم.
25- روحانی، سیدصادق حسینى، (1412)، فقه الصادق، 26 جلد، مدرسه امام صادق علیه السلام، قم.
26- رویانی، عبدالواحد بن اسماعیل، (1418)، بحرالمذهب(فی فروع الشافعی)، دارالکتب العلمیة، بیروت.
27- زحیلی، وَهْبَة بن مصطفى، (1412)، الفقه الإسلامیُّ وأدلّته، دارالفکر، دمشق.
28- ساریخانی، عادل و نیکپرور، مسعود، (1397)، مذاق شریعت و کارکردهای آن با تأکید بر فقه جزایی امامیه، پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، دوره 14، شماره 53، 128-109
29- سبزوارى، سید عبدالأعلى، (1413)، مهذّب الأحکام، 30 جلد، مؤسسه المنار، قم.
30- سرخسی، محمد بن أحمد بن أبی سهل، (1414)، المبسوط، در 30 جلد، دارالمعرفة، بیروت.
31- سلار دیلمى، حمزة بن عبدالعزیز، (1404)، المراسم العلویة، منشورات الحرمین، قم.
32- شوکانی یمنی، (بیتا)، السیل الجرار المتدفق على حدائق الأزهار، دار ابن حزم، اول، مصر.
33- شهید اول، محمد بن مکى، (1419)، ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة، مؤسسه آل البیت، قم.
34- شهید ثانى، زین الدین بن على، (1410)، الروضة البهیة، کتابفروشى داورى، قم.
35- شهید ثانى، زین الدین بن على، (1413)، مسالک الأفهام، مؤسسةالمعارفالإسلامیة، قم.
36- شیرازی، ابواسحاق، (بیتا)، المهذب فی فقة الإمام الشافعی، در 3 جلد، دارالکتب العلمیة، بیروت.
37- صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، (1414)، المحیط فی اللغة، 10 جلد، عالم الکتاب، بیروت.
38- صدوق اوّل، على بن بابویه، (بیتا)، مجموعة فتاوى ابن بابویه، در یک جلد، قم.
39- صدوق، محمّد بن على، (1415)، المقنع، در یک جلد، مؤسسه امام هادى علیه السلام، قم.
40- صدوق، محمّد بن على، (1418)، الهدایة فی الأصول و الفروع، در یک جلد، مؤسسه امام هادى، قم.
41- صدوق، محمّد بن على، (1413)، من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
42- ضیائیفر، سعید، (1393)، گونههای بهرهگیری از عدالت در فقه و اجتهاد، پژوهشهای فقهی، دوره دهم.
43- طباطبایى حائرى، (1418)، سید على بن محمد، ریاض المسائل، 16 جلد، مؤسسه آل البیت، قم.
44- طباطبایى، محمدحسین، (1390)، المیزان فی تفسیر القرآن، 20 جلد، مؤسسة الأعلمی، بیروت.
45- طریحى، فخرالدین، (1416)، مجمع البحرین، کتابفروشى مرتضوى، تهران.
46- طوسى، محمد بن حسن، (1407)، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
47- طوسى، محمد بن حسن، (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیة، المکتبة المرتضویة، تهران.
48- طوسى، محمد بن حسن، (1400)، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، دارالکتاب العربی، بیروت.
49- عبدالرحمن المقدسی، شمس الدین ابوالفرج، (1415)، الشرح الکبیر، دارالهجر للطباعة و النشر، القاهرة.
50- علامه حلی، حسن بن یوسف، (1413)، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
51- علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1410)، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
52- علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1420)، تحریر الأحکام الشرعیة، مؤسسه امام صادق، قم.
53- علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1413)، قواعد الأحکام، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
54- علیش، محمد بن احمد بن محمد، (1409)، منح الجلیل شرح مختصر خلیل، دارالفکر، بیروت.
55- علیشاهی قلعهجوقی، ابوالفضل، (1389)، حجیت «مذاق شریعت» و چالش های پیش روی آن، پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، دوره 6 ، شماره 20، 114-91.
56- عمرانی یمنی، ابوالحسین، (1421)، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، دارالمنهاج، جده.
57- عوده، عبدالقادر، (بیتا)، التشریع الجنائی الإسلامی، در 2 جلد، دارالکاتب العربی، بیروت.
58- فاضل هندى، محمد بن حسن، (1416)، کشف اللثام، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
59- فخر المحققین، محمد بن حسن، (1387)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، اسماعیلیان، قم.
60- فراهیدى، خلیل بن احمد، (1410)، کتاب العین، 8 جلد، نشر هجرت، قم.
61- فنایی، ابوالقاسم، (1394)، اخلاق دین شناسی، نگاه معاصر، تهران.
62- قرشى، سید على اکبر، (1412)، قاموس قرآن، 7 جلد، دارالکتب الإسلامیة، تهران.
63- الکشناوی، ابوبکر بن حسن بن عبدالله، (بیتا)، اسهل المدارک، دارالفکر، بیروت.
64- کلینى، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران.
65- گلپایگانى، سید محمدرضا، (1412)، الدر المنضود فی أحکام الحدود، دار القرآن الکریم، قم.
66- مازندرانى، محمد صالح بن احمد، (1382)، شرح الکافی، 12 جلد، المکتبة الإسلامیة، تهران.
67- مظاهری، معصومه و خوئینی، زهرا آلاسحاق، (1391)، قاعده فقهی، حقوقی انصاف، پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دوره 8، شماره 27، 164-135.
68- مجلسى دوم، محمدباقر بن محمدتقى، (1404)، مرآة العقول، دار الکتب الإسلامیة، تهران.
69- محقق حلی، جعفر بن حسن، (1408)، شرائع الإسلام، مؤسسه اسماعیلیان، قم.
70- محقق داماد، سیدمصطفى، (1406)، قواعد فقه، 4 جلد، مرکز نشر علوم اسلامى، تهران.
71- مغنیه، محمد جواد، (1421)، فقه الإمام الصادق علیه السلام، 6 جلد، مؤسسه انصاریان، قم.
72- مفید، محمّد بن محمد، (1413)، المقنعة، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، قم.
73- مکارم شیرازى، ناصر، (1371)، تفسیر نمونه، 28جلد، دارالکتب الإسلامیة، تهران.
74- منتظری، حسینعلى، (بیتا)، رساله استفتاءات، 3 جلد، بینا، قم.
75- موسوی اردبیلى، (1427)، سیدعبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، مؤسسة النشر لجامعة المفید، قم.
76- میدانی دمشقی، (1409)، مصطفى دیب البغا، التذهیب فی أدلة متن الغایة، دار ابن کثیر، دمشق.
77- نجفى، محمدحسن، (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث، بیروت.
78- نووی، ابوزکریا، (بیتا)، المجموع شرح المهذب(مع تکملة السبکی والمطیعی)، دارالفکر، بیروت.
79- هاشمی شاهرودى، سیدمحمود و دیگران، (1426)، فرهنگ فقه، مؤسسه فقه اسلامى، قم.
_||_Abd al-Rahman al-Moghadasi, SH. (1415). Al-sharh al-kabir. Cairo: Dar al-Hejr le al-tabaah & Al- nashr.
Alish, M. (1409). Manh al-jalil sharh mokhtasar khalil. Beirut: Dar al- fekr.
Alishahi, A. (1390). Religious taste and its challenges. Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches, 6(20), 91-114.
Allame Helli, H. (1410). Irshad al-azhan ela ahkam al-iman. Qom: Islamic publication office.
Allame Helli, H. (1413). Mokhtalef al-shia fi ahkam Al-sharia. Qom: Islamic publication office.
Allame Helli, H. (1413). Qawaed al-ahkam fi marefat al-halal va al-haram. Qom: Islamic publication office.
Allame Helli, H. (1420). Tahrir al-ahkam al-sharia ala al-mazhab al-imamiyah. Qom: Imam Sadiq Institue.
Awde, A. (n.d.). Al-tashri al-janaei al- Islami. Beirut: Dar Al- kateb Al- arabiyat.
Bahjat Fumani, M. (1426). Jame al-masael. Qom: Bajat Office.
Baqavi Shafei, A. (1418). Al-tahzib fi fiqh al-Imam al-Shafei. Beirut: Dar Al-kotob Al-ilmiyat.
Bojnordi, M. (1401). Qawaid feqhiye. Tehran: Oruj insititue.
Bokhari Ghanooji, (1423). Al-rawdhat al-nadiyat. Cairo: Dar Ibn Afan.
Bokhari, A. (1422). Sahih al-bokhari. Eygept: Dar towq al-najat.
Fakhr al- Mohagheghin, M. (1387). Izah al-favaed fi sharh moshkelat al-qawaed. Qom: Ismaeilian institue.
Fanaei, A. (1394). Morality of religion. Tehran: Negah moaser.
Fazel Hendi, M. (1416). Kashf al-litham va al-ibham an qawaed al-ahkam. Qom: Islamic publication office.
Ghoreshi, A. (1412). Qamoos Quran. Tehran: Dar Al-kotob Al-islamiya.
Golpayegani, M. (1412). Al-dor al-manzood fi ahkam al-hodood. Qom: Dar Al- Quran Al- karim.
Halabi, A. (1403). Al-Kafi fi al-fiqh. Isfahan: Emam Amir Al-momenin public library.
Hashemi Shahroodi, M., et al. (1426). Dictionary of jurisprudence.Qom: Islamic Jurisprudence Institute.
Hor Ameli, M. (1409). Wasail al-shia. Qom: Al al-bayt institue.
Hosseini Rohani, S. (1412). Fiqh al-Sadegh. Qom: Imam Sadegh School.
Ibn Abedin, M. (1412). Rad al-mohtar ala Al-dor al-mokhtar. Beirut: Dar Al-fekr.
Ibn Abi Aqil Omanii, H. (n.d.). Majmooe fatava Ibn Abi Aqil. Qom: .
Ibn Athimin, A. (1422). Al-sharh al-momatae ala zad al-mostaqnae. Eygept: Dar Ibn Al-Jawzi.
Ibn Baraj Terablosi, A. (1406). Al-mohazab. Qom: Islamic publication office.
Ibn Edris Helli, M. (1410). Al- saraer al- havi le-tahrir al-fatavi. Qom: Islamic publication office.
Ibn Ghasem, A. (1397). Hashiyah al-rawdh al-moraba. no place: no publication.
Ibn Ghodame, A. (1388). Al- moqni. Eygept: Maktabat Al-ghahereh.
Ibn Hanbal, A. (1421). Mosnad al-imam Ahmad Ibn Hanbal. Eygept: Al-resalah institue.
Ibn Jazi Al-Kalbi, A. (n.d.). Al-qavanin al-fiqhiya. no place: no publication.
Ibn Jonaid Eskafi, M. (1416). Majmooe fatava. Qom: Islamic publication office.
Ibn Manzoor, J . (1414). Lisan al-arab. Beirut: Dar Al-fekr.
Ibn Zohre Halabi, H. (1417). Qonyat al-nozooe ila elm al-osul wa al-forue. Qom: Imam Sadegh institute.
Johari, E. (1410). Al-sahah. Beirut: Dar al-elm al-malaein.
Keshnavi, A. (n.d.). Ashal al-madarek. Beirut: Dar Al-fekr.
Khansari, A. (1405). Jame al-madarek fi sharh mokhtasar Al-nafe. Qom: Esmaielian institue.
Koleini, A. (1407). Al-kafi. Tehran: Dar Al- kotob- al-islamiyah.
Majlesi Dovom, M. (1404). Merat al-oghul fi sharh akhbar al Al-rasool. Tehran: Dar Al- kotob Al- islamiyat.
Makarem Shirazi, N. (1371). Tafsir nemoone. Tehran: Dar Al- kotob Al- islamiya.
Mazandarani, M. (1382). Sharh al- kafi. Tehran: Al-maktabat al-islamiya.
Meydani Dameshghi, M. (1409). Al-tahzib fi adelat matn al-ghayat. Beirut: Dar ebn kasir.
Mofid, M. (1413). Al-moqnae. Qom: Sheyjh Mofid World congeress.
Moghniye, M. (1421). Fiqh al-Imam al-Sadegh. Qom: Ansarian institute.
Mohaghegh Damad, M. (1406). Rules of jurisprudence. Tehran: Islamic siences center.
Mohaghegh Helli, J. (1406). Sharaye Al-Islam fi masael al-halal va al-haram. Qom: Esmaeiliyan institue.
Montazeri, H, (n.d.). Resale esteftaat. Qom: no publication.
Mosavi Ardabili, A. (1427). Fiqh al-hodood & al-tazirat. Qom: Al nashr le jameat Al-mofid.
Najafi, M. (1404). Javaher al-kalam fi sharh sharaye al-Islam.Beirut: Dar Ihya Al-toras Al-arabi.
Navvi, A. (n.d.). Al-majmoo sharh al-mohazab. Beirut: Dar Al-fekr.
Omrani Yamani, A. (1421). Al-bayan fi mazhab al- Imam al-Shafei. Jaddeh: Dar Al- menhaj.
Royani, A. (1418). Bahr Al- mazheb. Beirut: Dar al-Kotob Al-ilmiya.
Sabzavari, A. (1413). Mohazb al-ahkam. Qom: Al-manar Institute.
Sadoogh Aval, A. (n.d.). Majmooah fatavi Ibn Babevayh. Qom: .
Sadoogh, M. (1413). Man la yahzarah Al-faqih. Qom: Islamic publication office.
Sadoogh, M. (1415). Al-moqna. Qom: Imam Hadi.
Sadoogh, M. (1418). Al-hidayah fi Al-osul va Al-forue. Qom: Imam Hadi institue.
Saheb, I. & Ismaeil, E. (1414). Al-mohit fi al-loghat. Beirut: Alam Al- ketab.
Sallar deylami, H. (1404). Al-marasem al-alaviyah. Qom: Manshoorat Al-Harameyn.
Sarakhsi, M. (1414). Al-mabsut. Beirut: Dar Al- maarafat.
Shahid aval, M. (1419). Zekri Al-shia fi ahkam al-shariah. QOM: Al-albayt alayh al- salam.
Shahid sani, Z. (1413). Masalek al-afham ela tanghih sharraye Al-Islam. Qom: Al- Maaref Al-Eslamiyah institue.
Shirazi, A. (n.d.). Al-mohazab fi fiqh Al-Imam Al-Shafei. Beirut: Dar Al- kotob Al- ilmiye.
Shokani Yamani, (n.d.). Al- seyl al- jarar al- motadafeq ala hadaiq al-azhar (1st ed.). Eygept: Dar ibn hazm.
Tabatabaei Haeri, A. (1418). Riaz al-masael. Qom: Al albayt alayh Al- salam institue.
Tabatabaei, M. (1390). Al-mizan fi tafsir Al-Quran. Beirut: Al-alami.
Tabrizi, J. (1417). Asas al-hodood wa al-tazirat. QOM: Tabrizi Office.
Tajlil Tabrizi, A. (1421). Al-taliqa al-istedlaliyah ala tahrir al-vasilat. Tehran: Imam Khomeini publications.
Tarihi, F. (1416). Majma Al-bahreyn. Tehran: Mortazavi bookstore.
Toosi, M. (1387). Al-mabsoot fi fiqh Al- imamiyah. Tehran: Al- maktabat Al- mortazaviyah.
Toosi, M. (1400). Al-nahayah fi mojarad al-fiq wa al-fatava. Beirut: Dar al- ketab Al- arabi.
Toosi, M. (1407). Al- khelaf. Qom: Islamic publication office.
Ziyaeifar, S. (1393). Different kinds of the use of justice in jurisprudence and Ijtihad, Research in Jurisprudence, 10, .
Zoheyli, V. (1412). Al-fiqh al-Islami wa adelatahi, damescus: Dar al- fekr.
