جنبه عمومی جنایات عمدی در فقه و حقوق کشورهای اسلامی با تأکید بر حقوق ایران

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

روح الله اکرمی ¹ , مسعود حیدری ²

1 - دانشیار حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران.
2 - استادیار گروه حقوق، واحد خوراسگان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران

تاریخ دریافت : 1399/02/03 تاریخ پذیرش : 1400/05/27 تاریخ انتشار : 1400/06/01

کلید واژه: فقه اسلامی, قانون مجازات اسلامی, تعزیر, جنایت, حقوق کیفری کشورهای اسلامی,

چکیده مقاله :

جرایم عمدی علیه تمامیت جسمانی در زمره ی جرایمی هستند که به جهت ایراد ضرر مستقیم به اشخاص، جنبه‌ی خصوصی دعوای کیفری در آنها بسیار پر رنگ است و از این رو قصاص به عنوان مجازات اصلی آن ها مانند دیه در اختیار بزه دیده یا اولیای او می باشد. همین مسأله سبب شده تا برخی حق مستقلی در کیفر جنایات برای جامعه نشناسند. در فقه اسلامی و به تبع در مقررات کشور نیز بحث از مشروعیت تعزیر جانی از جهت جنبه‌ی عمومیجنایت در صورت انتفای قصاص، به یکی از موضوعات چالشی نظام حقوقی پس از پیروزی انقلابتبدیل شده بود. قانون مجازات اسلامی مصوب 1392با وضع مقرره‌ای عام به شرح ماده 447 تلاش کرده تعزیر کلیه‌ی جنایات را به شکلی منضبط تحت قاعده‌ای فراگیر درآورد، هر چند میزان تعزیر به ویژه در مورد جنایات مادون نفس با ابهامات زیادی همراه است. در سایر کشورهای اسلامی نیز عمدتاً جنبه ی عمومی جنایات به رسمیت شناخته شده است. در نوشتار حاضر با روشی تحلیلی توصیفی، این مسأله به شیوه‌ای تطبیقی با لحاظ مبانی فقهی کاویده شده است.

چکیده انگلیسی:

The intentional Crimes against physical integrity are among the crimes in which the private aspect is very colorful due to the direct harm to individuals. Therefore, the retribution as the main penalty like the blood money is given to victim or his/her parents. This issue has led some to ignore the separate right to punishment for society. In Islamic jurisprudence and consequently in the regulations of Iran, the discussion of the legitimacy of the ta'zir of the perpetrator in in case of retribution, the subject of the social aspect of crime, had become one of the challenging issues after the victory of the Islamic Revolution. In the Islamic Penal code adopted in 2013, by enacting general provisions in Article 447, has tried to regulate the ta'zir of the crimes in a disciplined manner, although the amount of ta'zir, especially in the case of physical crimes less than murder, is very ambiguous. In other Islamic countries, too, the social aspect of the crime has been recognized. In the present article, with a descriptive analytical method, this issue has been studied in a comparative manner according to the jurisprudential principles which indicated the strength of the position of identifying the social aspect of intentional crimes in perspective of jurisprudential documents. In addition in our legal system, the punishment of social aspect in murder according to Article 612 of the Book of Ta'zirat, and Physical crimes less than murder, if they are examples specified in Article 614 or committed with a weapon, will be determined in accordance with this article, otherwise alternative punishments of imprisonment will be imposed.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آبی الأزهری، صالح (بی­تا). الثمر الدانی: شرح رساله إبن أبی زید القیروانی. بیروت: المکتبه الثقافیه.

آقایی‌نیا، حسین (1397). جرایم علیه اشخاص: جنایات(چاپ هفدهم).تهران:نشر میزان.

إبن أبی زید قیروانی، عبدالله (بی‌تا). رساله. قاهره: دار الفضیله.

إبن أبی زید قیروانی، عبدالله (1999). النوادر و الزیادات علی ما فی المدونه من غیرها من الامهات.بیروت:دارالغرب الإسلامی.

إبن ادریس شافعی، أبوعبدالله محمد (بی­تا). الام.عمان:بیت الافکار الدولیه.

ابن انس أصبحی، مالک (1415). المدونه الکبری.بیروت:دار الکتب العلمیه.

ابن بابویه قمی [شیخ صدوق]، ابوجعفر محمد بن علی (1413).من لا یحضره الفقیه (چاپ دوم).قم:دفتر انتشارات اسلامی.

ابن حزم اندلسی، أبومحمد علی (بی­تا). المحلی بالآثار. بیروت: دارالفکر.

ابن رشد قرطبی، أبی­الولید محمد (1402). بدایه المجتهد و نهایه المقتصد (چاپ ششم).بیروت:دارالمعرفه.

ابن زهره حلبی، سید عزالدین حمزه (1417). غنیه النزوع إلی علمی الاصول و الفروع.قم:مؤسسه امام صادق علیه‏السلام.

ابن سعید حلی، یحیی (1405). الجامع للشرایع.قم:مؤسسه سیدالشهداء العلمیه.

ابن شحنه ثقفی، أحمد (1393). لسان الحکام فی معرفه الاحکام (چاپ دوم).قاهره:البابی الحلبی.

ابن عبدالبر نمری قرطبی، یوسف (1413). الکافی فی فقه اهل المدینه(چاپ دوم).بیروت:دار الکتب العلمیه.

ابن عرفه دسوقی، شمس‌الدین محمد (بی­تا).حاشیه الدسوقی علی الشرح الکبیر.بی‌جا:دار إحیاء الکتب العربیه.

ابن قدامه مقدسی، موفق الدین عبدالله (بی­تا).المغنی. بیروت: دارالکتاب العربی.

ابن مفلح مقدسی، محمد (2003). کتاب الفروع.بیروت:مؤسسه الرساله.

اداره کل آموزش دادگستری جمهوری اسلامی ایران (1363). پاسخ و سؤالات از کمیسیون استفتائات و مشاورین حقوقی شورای عالی قضایی. تهران: وزارت دادگستری.

انصاری، زکریا (بی­تا). الغرر البهیه فی شرح البهجه الوردیه. بی­جا: المطبعه المیمنیه.

بلقینی، سراج­الدین (1433). التدریب فی الفقه الشافعی.ریاض:دارالقبلتین.

پوربافرانی، حسن (1396). جرایم علیه اشخاص: صدمات جسمانی (چاپ سوم).تهران:نشر جنگل جاودانه.

جارالله، خالد بن محمد (1425). إسقاط الحق الخاص و أثره علی العقوبه فی الفقه الاسلامی مقارناً بالقوانین الوضعیه و تطبیقاته فی المملکه العربیه السعودیه.رساله للماجستیر.ریاض:جامعه نایف العربیه للعلوم الامنیه.

جندی مالکی، خلیل بن اسحاق (2004). مختصر خلیل(چاپ دوم).بیروت:دارالمدار الإسلامی.

حجیله، عبدالله (2017). حدود سلطه القاضی فی تطبیق العقوبه السالبه للحریه بعد عفو أولیاء الدم فی جریمه القتل العمد: دراسه مقارنه بین التشریعین الاماراتی و الاردنی. المناره، شماره 2، ص 581-545.

حصاص، أحمد بن علی (1415). أحکام القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیه.

حلی، أبومنصور حسن بن یوسف (1410). إرشادالأذهان إلی أحکام الایمان.قم:مؤسسه النشرالاسلامی.

حلی، أبومنصور حسن ین یوسف (1420). تحریرالاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه. قم: مؤسسه امام صادق علیه­السلام.

خوانساری،سید احمد (1405).جامع المدارک فی شرح المختصر النافع(چاپ دوم). قم: مؤسسه اسماعیلیان.

دار قطنی، علی بن عمر (1432). سنن الدار قطنی.بیروت:دار إبن حزم.

رملی، شمس­الدین محمد (1404). نهایه المحتاج إلی شرح المنهاج. بیروت: دارالفکر.

زیلعی، فخرالدین عثمان (1315). تبیین الحقائق: شرح کنزالدقائق.مصر:المطبعه الامیریه.

سامری حنبلی، نصیرالدین محمد (1424). المستوعب(چاپ دوم).مکه المکرمه:بی­نا.

سیوطی رحیبانی، مصطفی (1381). مطالب أولی النهی فی شرح غایه المنتهی.دمشق:منشورات المکتب الإسلامی.

شربینی، محمد (1415). مغنی المحتاج إلی معرفه معانی الفاظ المنهاج.بی­جا:دارالکتب العلمیه.

شرفی،علیحسن (1414).شرحالأحکامالعامهللتشریعالعقابیالیمنیوفقاًلمشروعالقانونالشرعیللجرائموالعقوبات.قاهره:دارالمنار.

صاوی، أبوالعباس أحمد (بی­تا). بلغه السالک لأقرب المسالک.مصر:دارالمعارف.

صانعی، یوسف (1388). استفتائات قضایی (چاپ سوم).قم:انتشارات پرتو خورشید.

طبری، محمد بن جریر (1403). تاریخ الامم و الملوک.بیروت:موسسه الاعلمیللمطبوعات.

طوسی، أبوجعفر محمدبن حسن (1407). تهذیب الأحکام(چاپ چهارم).تهران:دار الکتب الإسلامیه.

فیض کاشانی، ملا محمد محسن (بی­تا). مفاتیح الشرایع.قم:منشورات مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.

کرمی حنبلی، مرعی بن یوسف (بی­تا). غایه المنتهی فی الجمع بین الاقناع و المنتهی(چاپ دوم).ریاض:منشورات الموسسه السعیدیه.

کشناوی، أبی­بکر بن حسن (بی­تا). أسهل المدارک: شرح إرشاد السالک(چاپ دوم). بی­جا: دارالفکر.

کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب (1429). کافی.قم:دارالحدیث.

مرادی، حسن (1396). جرایم علیه اشخاص: جنایات. تهران: نشر میزان.

مرداوی،أبی­الحسنعلی (1415).الإنصاف فی معرفه الراجح من الخلاف.قاهره:هجر للطباعه و النشر.

مرعشی شوشتری، سید محمدحسن (1376). دیدگاه­های نو در حقوق کیفری اسلام(چاپ دوم). تهران: نشر میزان.

منتظری، حسین­علی (1409). دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه(چاپ دوم).قم:نشر تفکر.

مؤسسه آموزشی و پژوهشی قضا (1390).گنجینه استفتائات قضایی. نسخه2.

موسوی خمینی،سید روح­الله (1392).استفتائات امام خمینی.تهران:مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

موسوی خویی،سیدابوالقاسم (1422).مبانی تکمله المنهاج.قم:مؤسسه إحیاء آثار الامام الخویی.

موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا (1409). مجمع­المسائل(چاپ دوم).قم:دارالقرآن الکریم.

مؤمن قمی، محمد (1422). مبانی تحریرالوسیله: الحدود.تهران:مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

میر محمد صادقی، حسین (1392). جرایم علیه اشخاص(چاپ یازدهم).تهران:نشر میزان.

نفراوی الأزهری، أحمد (1418). الفواکه الدوانی علی رساله إبن أبی زید القیروانی.بیروت:دار الکتب العلمیه.

نووی، أبو زکریا یحیی (1412).روضه الطالبین وعمده المفتین(چاپ سوم).بیروت:المکتب الإسلامی.

وزاره الاوقاف و الشئون الاسلامیه (1414). الموسوعه الفقهیه. کویت: دارالصفوه.

هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (1423). قرائات فقهیه معاصره.قم:مؤسسه دائره معارف الفقه الإسلامی بالمذهب أهل­البیت علیهم­السلام.

Peters, R. (2001).The reintroduction of Islamic criminal law in Northern Nigeria.Lagos:European Commission.

Weimann, Gunnar J. (2010).Islamic Criminal Law in Northern Nigeria: Politics, Religion, Judicial Practice.Amsterdam:Amsterdam University Press

The Holy Quran.

Abi al-Azhari, S. (No Date).Al-Thamr al-Dani: Sharh Risalaibn Abi Zayd al-Qayrawani. Beirut: Cultural Library.

Aghaie Nia, H. (2018).crimes against persons: Jenayat. Tehran: Mizan Legal Foundation.

Al-Daraqutni, A. (2011).Sunan al-Daraqutni. Beirut: dar Ibn Hazm.

Ansari, Z. (No Date). Al-Ghurar al-bahiyah fi Sharih al-bahejah aL-Wardieh. No Place: Al-Matba'a al-Meimanyah.

Bulqini, S. (2012).Al-Tadrib fi fiqh al-Shafeʿī. Riyadh: Dar al-qeblatain.

Dar Al-Fikr.

Department of Education of the Ministry of Justice of the Islamic Republic of Iran. (1984).Answers and questions from the commission of inquiry and legal Advisers of the Supreme Judicial Council.Tehran: ministry of justice Pub.

Fayd Kashani, M. (No Date).Mafatih al-shara'i'. Qom: Publications of The Ayatollah Marashi Najafi Library.

Hajilah, A. (2017).Limits of the judge's authority in the application of custodial punishment after the victim’s next of kin’s pardon in the crime of murder: a comparative study between the Emirati and Jordanian legislations.Al Manara, 2, 581-545.

Hashemi Shahroudi, M. (2003).Contemporary jurisprudence readings.Qom: Muʼassasah-i Dāirat al-Maʻārif-i Fiqh-i Islāmī.

Helli, H. (1990).Irshād al-adhhān ilá aḥkām al-īmān.Qom: Islamic Publishing Institute.

Helli, H. (2000).Tahrir al-ahkām al-shar'iyya ala madhhab al-Imāmiyya.Qom: Imam Sadiq PBUH Institute.

Hesas, A. (1995).Ahkam al-Quran. Beirut: Dar al kutub al ilmiyah.

Ibn Abd al-Barr Namari al-Qurtubi, Y. (1993).Al-Kafi fi Fiqh Ahli Al-Madinah. Beirut: Dar al kutub al ilmiyah.

Ibn Abi Zayd al-Qayrawani, A. (1999).Al-Nawader Wa Al-Ziyadat Ala Ma Fi Al-Mudawwana Men Ghayriha Men Al-Ummahat. Beirut: Dar Al-Gharb Al-Islami.

Ibn Abi Zayd al-Qayrawani, A. (No Date). Risalaibn Abi Zayd al-Qayrawani. Cairo: Dar Alfadeela.

Ibn Anasal-Asbahi, M. (1995).Al-Mudawwana al-Kubra. Beirut: Dar al kutub al ilmiyah.

Ibn Arafa al-Desoqi, S. (No Date).Hashiyat al-Desoqi 'ala al-Sharh al-kabir.No Place: Dar Al-Ihyaa Al-kutub Al-Arabyah.

Ibn Babawayh al-Qommi [Shaykh Saduq], A. (1993).Man La Yahduruhu al-Faqih. Qom: Islamic Publishing Institute.

Ibn Hazm al-Andalusi, A. (No Date).al-Muhalla bi'l Athar. Beirut: Dar Al-Fikr.

Ibn Idris Shafeʿī, A. (No Date). Al-Umm. Amman: Bayt al-afkar ad-dwliyah.

Ibn Muflih al-Maqdisi, M. (2003). Ketab al-Furu. Beirut: AL Resala Foundation.

Ibn Qudamah al-Maqdisi, M. (No Date).Al-Muqni. Beirut: dar-alketab Al-Arabi.

Ibn Rushd Qurtubi, A. (1982).bidayat al mojtahed wa nihayat al moqtased. Beirut: dar-Almarefah.

Ibn Saeed Helli, Y. (1985). Aljame li' alshraya. Qom: sayed al-Shuhada PBUH Scientific Institute.

Ibn ShehnehThagafi, A. (1973).Lisan al-hukam fi Marefat al-Ahkam. Cairo: albabi-al Halabi.

Ibn Zuhra Halabi, H. (1997).Ghunyat al-nuzu' ila 'ilmay al-usul wa al-furu'. Qom: Imam Sadiq PBUH Institute.

Jarallah, K. (2005).Forging the personal Right and its affect in the punishment in Islamic jurisprudence compared with positive laws and its application in the kingdom of Saudi Arabia. Thesis for Master. Riyadh: Naif Arab University for Security Sciences.

Jundi Malik, K.E. (2004).Mukhtasar of Khalil. Beirut: dar Al-medar Al-Islami.

Karami Hanbali, M. (No Date).Ghayah al-montahafi al-jamee byn al-iqnae wa al-montaha. Riyadh: SaidiaInstitute Publications.

Khansari, A. (1985).Jami' al-madarik fi sharh al-mukhtasar al-nafi'. Qom: Ismailian Press Institute.

Kishnawi, A. (No Date).Ashal al-Madarik: Sharh Irshad al-Salik. No Place:

Kulayni, A. (2008).Kafi.Qom: Dar al-Hadith.

Marashi Shoushtari, M. (1997).A New approach to the Islamic criminal Law. Tehran: Mizan Legal Foundation.

Mardawi, A. (1995).Al-Insaaf fi al-ma'rifat al-rajih men al-Khilaf. Cairo: Hajar for printing and publishing.

Ministry of Awqaf and Islamic Affairs. (1994).Encyclopedia of Islamic jurisprudence. Kuwait: Dar al-Asafwa.

Mir Mohammad Sadeghi, H. (2013).Offences against The Person.Tehran: Mizan Legal Foundation.

Momen Qomi, M. (2002).Mabani tahrir al-wasilah: Al-Hudud.Tehran: The Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini's Works.

Montazeri, H. (1989).Dirasat fi Wilayah al-Faqih wa Fiqh al-Dowlah al-Islamiyyah. Qom: Tafakkor Publication.

Moradi, H. (2017).Crimes against Persons:Jenayat. Tehran:Mizan Legal Foundation.

Mousavi Golpayegani, M. (1989).Majmaʻ al-masāʾil.Qom: Dar Al Quran Karim.

Mousavi Khoei, A. (2002).Mabani Takmelah Al-Menhaj.Qom: Institute of Ehya'a Al-Athar of Imam al-Khoei.

Mousavi Khomeini, R. (2013).Esteftaat of Imam Khomeini.Tehran: Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini's Works.

Nafarawi Al-Azhari, A. (1998).Al-Fawakih Al-dawany Ala Risala ibn Abi Zayd al-Qayrawani.Beirut: Dar al kutub al ilmiyah.

Nawawi, A. (1992).Rawdat al-Talibin wa umdat al-muftiyīn.Beirut: Al-Maktab Al-Islami.

Peters, R. (2001). The reintroduction of Islamic criminal law in northern Nigeria. Lagos: European Commission.

Poorbafrani, H. (2017).Offences against the persons: Bodily injuries.Tehran: Jungle Javdaneh Publications.

Ramli, M. (1984).Nihayat al-muhtaj ila sharh al-Minhaj. Beirut: Dar Al-Fikr.

Saanei, Y. (2009).Judicial questions.Qom: Parto Khorshid Pub.

Samirial-Hanbali, N. (2004).Al-mustawaib.Makkah al-Mukarramah: No Publisher.

Sawi, A. (No Date).Bulght Al-Salek Li Aqrab Almasalik. Egypt: Dar al maarief.

Sharafi, A. (1994).Explain the general provisions of Yemeni punitive legislation in accordance with the draft concerning crimes and penalties. Cairo: Dar al Manar.

Sharbini, M. (1995).Muqnial-mohtaj 'ilaMarifat Maani Alfaz al-Minhaj.No Place: Dar al kutub al ilmiyah.

Suyuti al-Rahibana, M. (1962). Mataleb ole alnohafi sharh al-ghayah al-montaha. Manshorat Al-maktab Al-islami. Damascus; No Publisher.

Tabari, M. (1983).Tarikh al-omam wa al-Muluk. Beirut: Press Institute of alaalami.

Tousi, J. (1987).Tahdhib al-ahkam.Tehran: Dar al kutub al-islamiyah.

Weimann, Gunnar J. (2010).Islamic criminal law in northern Nigeria: Politics, Religion, Judicial Practice. Amsterdam University Press, Amsterdam.

Zayla'I, F. (1873).Tabyin Al-Haqa`eq: Sharh Kanz Al-Daqa`eq. Egypt: al-Amiriyah Press.