عوامل اجتماعی موثر بر ارایه الگوی مسکن مناسب برای گروه‌های کم درآمد در شهر تبریز
لیلا سهیلی وند
1
(
دانشجوی دکترا گروه معماری ، واحد تبریز ، دانشگاه آزاد اسلامی ، تبریز ، ایران
)
فرزین حق پرست
2
(
دانشیارگروه معماری ، واحد تبریز ، دانشگاه هنر اسلامی، تبریز ، ایران ( نویسنده مسئول )
f.haghparast@tabriziau.ac.ir
)
علیرضا سلطانی
3
(
استادیار گروه معماری ، واحد تبریز ، دانشگاه آزاد اسلامی ، تبریز ، ایران
)
مهسا فرامرزی
4
(
استادیار گروه شهرسازی، دانشکده معماری و هنر،واحد تبریز ، دانشگاه آزاد اسلامی ،تبریز،ایران
)
کلید واژه: تبریز, آینده‌پژوهی, برنامه‌ریزی مسکن, گروه‌های کم‌درآمد,
چکیده مقاله :
دستیابی به مسکن برای گروه‌های مختلف جامعه به خصوص گروه‌های کم درآمد و کیفیت و کمیت آن، یکی از مهم‌ترین چالش های پیش روی دولت‌ها و جوامع است. عوامل متعددی سبب شده اند تا دسترسی به آن در شهرها به‌ویژه برای گروه‌های کم‌درآمد دشوار باشد. در این پژوهش پیشران های کلیدی مؤثر بر تأمین مسکن مناسب برای گروه‌های کم‌درآمد در شهر تبریز شناسایی و تحلیل شده اند. ابتدا با تکنیک پویش محیطی و دلفی، 40 عامل اولیه در چهار بعد شاخص‌های کالبدی- فضایی، شاخص‌های اقتصادی، شاخص‌های اجتماعی و شاخص‌های زیست‌محیطی استخراج‌شده و سپس با استفاده از روش دلفی مدیران، ماتریس اثرات متقاطع مؤلفه‌ها تشکیل گردیده است و از طریق نرم افزار میک مک نسبت به تحلیل ماتریس اقدام شد و بر همین اساس پنج دسته متغیر مورد شناسایی قرار گرفت . با توجه به امتیاز بالای اثر گذاری مستقیم و غیرمستقیم عوامل، شانزده عامل اصلی به عنوان پیشران های کلیدی در راستای تأمین مسکن مناسب برای گروه‌های کم‌درآمد در کلانشهر تبریز مورد شناسایی قرارگرفت . این پیشران ها به ترتیب شامل مکان یابی، ایمنی و امنیت، تناسب و هماهنگی (هندسه منظم و متناسب)، مصالح مناسب و بهینه، بهره گیری از الگوی تقسیم فضایی، شناخت مردم و رنگ تعلق، دسترسی به حمل ونقل عمومی رعایت سلسله مراتب حریم، چیدمان فضایی مطلوب، طراحی حداقل و رعایت مقیاس انسانی، دسترسی به آب، برق، گاز، تلفن، فاضلاب، ارتباط با محیط، حفظ هویت مسکن، ایجاد بافت متوازن و متعادل، آرامش و خلوت و فضای سبز شهری بودند . از بین پیشران های مورد بررسی نیز، متغیر های بعد کالبدی- فضایی بیشترین تأثیر را بر تأمین مسکن گروه‌های موردنظر در محدوده مورد مطالعه و عوامل مربوط به بعد زیست‌محیطی کمترین درجه تأثیرگذاری را به خود اختصاص دادند .
چکیده انگلیسی :
Access to housing for various groups in society, especially low-income groups, and its quality and quantity is one of the most important challenges facing governments and communities. Numerous factors have made it difficult to access in cities, especially for low-income groups. In this study, the key drivers affecting the provision of adequate housing for low-income groups in the city of Tabriz have been identified and analyzed. First, with the environmental and Delphi scanning technique, 40 primary factors in four dimensions of physical-spatial indicators, economic indicators, social indicators and environmental indicators were extracted and then using the Delphi method of managers, the matrix of intersecting effects of the components was formed and through software. The matrix analysis was performed and five categories of variables were identified accordingly. Due to the high score of direct and indirect effect of factors, sixteen main factors as key drivers in order to provide suitable housing for groups. Low income was identified in Tabriz metropolis. Among the propellants studied, the variables of physical-spatial dimension had the greatest impact on housing of the groups in the study area and factors related to the environmental dimension had the least impact.
- Alenso, W., (1964), Location and Land Use: Toward a General Theory of Land Rent, Harvard University Press.
2- Ahari, Zahra, Amini, Zahra (1996), Experiences of different countries in providing housing, Ministry of Housing and Urban Development, Tehran.
3- Amani, Sharareh (2004), housing; Social justice and the role of the state; Housing Economics Quarterly, Nos. 35 and 36
4- Arshin, Mahsa, Sarvar, Rahim (2016), Evaluation of government executive policies in providing housing for low-income urban groups (Case study: Mashhad metropolis), Urban Management Studies, 9 (30), 81-95.
5-Babaghibi Azghandi, Alireza (2010), The Future of a New Approach in Comprehensive Urban Transportation Management, Traffic Management Studies Quarterly, Year 5 Issue 16
6- Bahmani, Afshin (2015), Evaluation of Mehr Housing Policy in Providing Housing for Low-Income Urban Groups, M.Sc. Thesis, Tarbiat Modares University, Faculty of Literature and Humanities
7- Behforouz, Fatemeh (1991), Studies of Environmental Perception and Behavior in the Field of Behavioral Geography and Contemporary Human Geography Studies, Geographical Research, No. 20
8- Darkoosh, Abedin (2004), An Introduction to Urban Economy, Publications of the Center for Urban Studies and Planning, Tehran
9-Datta, K. and Jones, G.,( 2002), Housing and Finance in Developing Countries, Routledge, Newyork
10-Dehdehzadeh Silabi, Parvin (2015), Housing Planning for Low-Income Groups with Future Research Approach, Case Study of Ardabil, PhD Thesis, Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Literature and Humanities, University Mohaghegh Ardabili.Department of Families and Communities.(2004) Affordable Housing Design Guidelines, Government of South Australia, (www.housing.sa).
11-Drakakis-Smith, D. (2000) third world cities, London, Routledge Hall &Preiffer, 2000, 154.
12- Ebrahimi, Mehdi Heidarkhani, Amir Abdolm, Abdolmohammadi, Abel, Firoozabadi, Ameneh, Taybi, Nahid (2012), A Study of Factors Affecting Customer Satisfaction with Urban Housing in Isfahan .N 18
13-Edwards, B., (1999), Sustainable Architecture: European Directives and Building Design, press oxford, UK.
14- Fathi, Soroush (2012), An Analysis of Social Relations in Sustainable Urban Space, Iranian Journal of Social Development Studies, Volume 4, Number 4.
15-Godet, A. J., Meunier, M. F., Roubelat, F.( 2003) Structural analysis with the MICMAC method & actors' strategy with MACTOR method”, AC/UNU Millennium Project, Futures Research Methodology, 7(33), pp.20-41.
16-Gooding, T. (2017) Low-Income Housing Provision in Mauritius: Improving Social Justice and Place Quality, Habitat International, Vol 53, No 1, pp. 502-516.
17-Green, R. and Wachter, S. (2007), The Housing Finance Revolution: Implications for the Subprime Market Working Paper Prepared for the 31st Economic Policy Symposium: Housing, Housing Finance & Monetary Policy Jackson Hole, Wyoming Federal Research Bank of Kansas City
18-Grigsby, W. Rosenberg, L. (1975), Urban Housing Policy, APS Publications: NY.
19- Ghorbani, Rasoul, Roustaei, Shahrivar, Karami, Sonia (2020), Future research of factors affecting the quantitative and qualitative indicators of housing in Tabriz metropolis using the scenario writing approach and matrix of cross-effects, Journal of Geography and Planning,
20- Hajipour, Khalil, Ataei, Sina (2013), Determining the criteria for housing planning of low-income groups and evaluating the implementation plans of Mehr housing in small towns, Case study: 5 small towns in North Khorasan province, Studies And Urban and Regional Research, Volume 5, Number 19
21- Hekmatonia, Hassan, Ansari, Jinus (2012), Human Geography Research, No. 79
22- Jahanbin, Reza, Pourmohammadi, Mohammad Reza, (2010), Basic Housing Strategies for Low-Income Urban Groups (Case Study of Tabriz), Zagros Vision Geographical Quarterly, Second Year, No. 3.
23- Khalili, Ahmad, Noorollahi, Hanieh, Rashidi, Naeema, Rahmani, Maryam (2014), Evaluating Mehr Housing Policies in Iran and Presenting Strategies for Its Improvement, Quarterly Journal of Urban Studies, No. 13
24-Katz, B., Turner, M.A ( 2008), Rethinking U.S. Rental Housing Policy: A New Blueprint for Federal, State and Local Action, In Revisiting Rental Housing, edited by Nicolas P. Retsinas and Eric S. Belsky Washington, DC: Brookings Institution Press.
25-Markvart, T., (2007), Radical green political theory and land use decision making for sustainability in the region of Waterloo, Ontario, Canada, Department of Environment and Resource Studies, University of Waterloo.
26- Mobin, Homayoun, (2011), Review and analysis of housing supply policies for low-income groups in the country with emphasis on the Mehr housing project Case study: Sanandaj, M.Sc. Thesis in Urban Design and Planning , Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Central Tehran Branch.
27- Mohammadi Dah Cheshmeh, Pejman (2018), Evaluation of government housing policies for urban low-income groups, Geography Quarterly, 8 (2), 281-295
28-Piran, Parviz (2001), Sociological Analysis of Urban Housing in Iran: Informal Housing, Journal of the Iranian Sociological Association, No. 6
29-Saharkhiz, Morteza (2011), A Study of Factors Affecting Land Prices by Hedonic Method: A Case Study of District 8 of Tehran, M.Sc. Thesis, Faculty of Management and Economics, Sharif University of Technology, Tehran.
30- Sarvari, Zehtab (2005), Housing Methods for Low-Income Groups, Case Study of Karaj, M.Sc. Thesis, University of Isfahan.
31- Shakouei, Hossein (2011), Perspectives on Urban Geography, Tehran Samat Publications.
32- Roustaei, Shahrivar, Ahadnejad, Mohsen, Asghari Zamani, Akbar, Zanganeh, Alireza (2012), A Study of Physical and Social Indicators of Housing in Determining Poverty Blocks Using Factor Analysis Model, Case Study of Kermanshah, Research Human Geography (Geographical Research), Volume 44, Number 81.
34-Neuma W. (2007) Social research methods, 6thed. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, London.
35-Potter, R.B. & Lioyd- Evans (1998) The City in the Developing World, Essex, longman
36- Pourmohammadi, Mohammadreza, Asadi, Ahmad (2014), Evaluation of government housing policies for urban low-income groups, Case study of Zanjan city, Geographical space, Volume 14, Number 45
37-UN-HABITAT (2008), the State of the world's Cities 2008/2009: Homogenous Cities. www.unhabitat.org, 2008/10/28.
38- Ziari, Keramataleh (2006), Affordable Housing Policy, Proceedings of the Second Housing Development Seminar in Iran, Volume 1, National Land and Housing Organization, Ministry of Housing and Urban Development, Tehran
39- Ziari, Keramatollah, Parhiz, Farhad, Mahdenjad, Hafez, Ashtari, Hafez (2010), Housing Assessment of Income Groups and Presentation of Low-Income Housing Program, Case Study: Lorestan Province, Human Geography Research, Issue 74
_||_- Alenso, W., (1964), Location and Land Use: Toward a General Theory of Land Rent, Harvard University Press.
2- Ahari, Zahra, Amini, Zahra (1996), Experiences of different countries in providing housing, Ministry of Housing and Urban Development, Tehran.
3- Amani, Sharareh (2004), housing; Social justice and the role of the state; Housing Economics Quarterly, Nos. 35 and 36
4- Arshin, Mahsa, Sarvar, Rahim (2016), Evaluation of government executive policies in providing housing for low-income urban groups (Case study: Mashhad metropolis), Urban Management Studies, 9 (30), 81-95.
5-Babaghibi Azghandi, Alireza (2010), The Future of a New Approach in Comprehensive Urban Transportation Management, Traffic Management Studies Quarterly, Year 5 Issue 16
6- Bahmani, Afshin (2015), Evaluation of Mehr Housing Policy in Providing Housing for Low-Income Urban Groups, M.Sc. Thesis, Tarbiat Modares University, Faculty of Literature and Humanities
7- Behforouz, Fatemeh (1991), Studies of Environmental Perception and Behavior in the Field of Behavioral Geography and Contemporary Human Geography Studies, Geographical Research, No. 20
8- Darkoosh, Abedin (2004), An Introduction to Urban Economy, Publications of the Center for Urban Studies and Planning, Tehran
9-Datta, K. and Jones, G.,( 2002), Housing and Finance in Developing Countries, Routledge, Newyork
10-Dehdehzadeh Silabi, Parvin (2015), Housing Planning for Low-Income Groups with Future Research Approach, Case Study of Ardabil, PhD Thesis, Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Literature and Humanities, University Mohaghegh Ardabili.Department of Families and Communities.(2004) Affordable Housing Design Guidelines, Government of South Australia, (www.housing.sa).
11-Drakakis-Smith, D. (2000) third world cities, London, Routledge Hall &Preiffer, 2000, 154.
12- Ebrahimi, Mehdi Heidarkhani, Amir Abdolm, Abdolmohammadi, Abel, Firoozabadi, Ameneh, Taybi, Nahid (2012), A Study of Factors Affecting Customer Satisfaction with Urban Housing in Isfahan .N 18
13-Edwards, B., (1999), Sustainable Architecture: European Directives and Building Design, press oxford, UK.
14- Fathi, Soroush (2012), An Analysis of Social Relations in Sustainable Urban Space, Iranian Journal of Social Development Studies, Volume 4, Number 4.
15-Godet, A. J., Meunier, M. F., Roubelat, F.( 2003) Structural analysis with the MICMAC method & actors' strategy with MACTOR method”, AC/UNU Millennium Project, Futures Research Methodology, 7(33), pp.20-41.
16-Gooding, T. (2017) Low-Income Housing Provision in Mauritius: Improving Social Justice and Place Quality, Habitat International, Vol 53, No 1, pp. 502-516.
17-Green, R. and Wachter, S. (2007), The Housing Finance Revolution: Implications for the Subprime Market Working Paper Prepared for the 31st Economic Policy Symposium: Housing, Housing Finance & Monetary Policy Jackson Hole, Wyoming Federal Research Bank of Kansas City
18-Grigsby, W. Rosenberg, L. (1975), Urban Housing Policy, APS Publications: NY.
19- Ghorbani, Rasoul, Roustaei, Shahrivar, Karami, Sonia (2020), Future research of factors affecting the quantitative and qualitative indicators of housing in Tabriz metropolis using the scenario writing approach and matrix of cross-effects, Journal of Geography and Planning,
20- Hajipour, Khalil, Ataei, Sina (2013), Determining the criteria for housing planning of low-income groups and evaluating the implementation plans of Mehr housing in small towns, Case study: 5 small towns in North Khorasan province, Studies And Urban and Regional Research, Volume 5, Number 19
21- Hekmatonia, Hassan, Ansari, Jinus (2012), Human Geography Research, No. 79
22- Jahanbin, Reza, Pourmohammadi, Mohammad Reza, (2010), Basic Housing Strategies for Low-Income Urban Groups (Case Study of Tabriz), Zagros Vision Geographical Quarterly, Second Year, No. 3.
23- Khalili, Ahmad, Noorollahi, Hanieh, Rashidi, Naeema, Rahmani, Maryam (2014), Evaluating Mehr Housing Policies in Iran and Presenting Strategies for Its Improvement, Quarterly Journal of Urban Studies, No. 13
24-Katz, B., Turner, M.A ( 2008), Rethinking U.S. Rental Housing Policy: A New Blueprint for Federal, State and Local Action, In Revisiting Rental Housing, edited by Nicolas P. Retsinas and Eric S. Belsky Washington, DC: Brookings Institution Press.
25-Markvart, T., (2007), Radical green political theory and land use decision making for sustainability in the region of Waterloo, Ontario, Canada, Department of Environment and Resource Studies, University of Waterloo.
26- Mobin, Homayoun, (2011), Review and analysis of housing supply policies for low-income groups in the country with emphasis on the Mehr housing project Case study: Sanandaj, M.Sc. Thesis in Urban Design and Planning , Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Central Tehran Branch.
27- Mohammadi Dah Cheshmeh, Pejman (2018), Evaluation of government housing policies for urban low-income groups, Geography Quarterly, 8 (2), 281-295
28-Piran, Parviz (2001), Sociological Analysis of Urban Housing in Iran: Informal Housing, Journal of the Iranian Sociological Association, No. 6
29-Saharkhiz, Morteza (2011), A Study of Factors Affecting Land Prices by Hedonic Method: A Case Study of District 8 of Tehran, M.Sc. Thesis, Faculty of Management and Economics, Sharif University of Technology, Tehran.
30- Sarvari, Zehtab (2005), Housing Methods for Low-Income Groups, Case Study of Karaj, M.Sc. Thesis, University of Isfahan.
31- Shakouei, Hossein (2011), Perspectives on Urban Geography, Tehran Samat Publications.
32- Roustaei, Shahrivar, Ahadnejad, Mohsen, Asghari Zamani, Akbar, Zanganeh, Alireza (2012), A Study of Physical and Social Indicators of Housing in Determining Poverty Blocks Using Factor Analysis Model, Case Study of Kermanshah, Research Human Geography (Geographical Research), Volume 44, Number 81.
34-Neuma W. (2007) Social research methods, 6thed. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, London.
35-Potter, R.B. & Lioyd- Evans (1998) The City in the Developing World, Essex, longman
36- Pourmohammadi, Mohammadreza, Asadi, Ahmad (2014), Evaluation of government housing policies for urban low-income groups, Case study of Zanjan city, Geographical space, Volume 14, Number 45
37-UN-HABITAT (2008), the State of the world's Cities 2008/2009: Homogenous Cities. www.unhabitat.org, 2008/10/28.
38- Ziari, Keramataleh (2006), Affordable Housing Policy, Proceedings of the Second Housing Development Seminar in Iran, Volume 1, National Land and Housing Organization, Ministry of Housing and Urban Development, Tehran
39- Ziari, Keramatollah, Parhiz, Farhad, Mahdenjad, Hafez, Ashtari, Hafez (2010), Housing Assessment of Income Groups and Presentation of Low-Income Housing Program, Case Study: Lorestan Province, Human Geography Research, Issue 74
علمی پژوهشی
عوامل اجتماعی موثر بر ارایه الگوی مسکن مناسب برای گروه‌های کم درآمد در شهر تبریز
چكيده :
دستیابی به مسکن برای گروه‌های مختلف جامعه بهخصوص گروه‌های کم درآمد و کیفیت و کمیت آن، یکی از مهم‌ترین چالشهای پیش روی دولت‌ها و جوامع است. عوامل متعددی سبب شده‌اند تا دسترسی به آن در شهرها به‌ویژه برای گروه‌های کم‌درآمد دشوار باشد. در این پژوهش پیشران‌های کلیدی مؤثر بر تأمین مسکن مناسب برای گروه‌های کم‌درآمد در شهر تبریز شناسایی و تحلیل شده اند. ابتدا با تکنیک پویش محیطی و دلفی، 40 عامل اولیه در چهار بعد شاخص‌های کالبدی- فضایی، شاخص‌های اقتصادی، شاخص‌های اجتماعی و شاخص‌های زیست‌محیطی استخراج‌شده و سپس با استفاده از روش دلفی مدیران، ماتریس اثرات متقاطع مؤلفه‌ها تشکیل گردیده است و از طریق نرم‌افزار میک مک نسبت به تحلیل ماتریس اقدام شد و بر همین اساس پنج دسته متغیر مورد شناسایی قرار گرفت . با توجه به امتیاز بالای اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم عوامل، شانزده عامل اصلی به‌عنوان پیشران‌های کلیدی در راستای تأمین مسکن مناسب برای گروه‌های کم‌درآمد در کلانشهر تبریز مورد شناسایی قرارگرفت . این پیشرانها به ترتیب شامل مکان يابي، ايمني و امنيت، تناسب و هماهنگي (هندسه منظم و متناسب)، مصالح مناسب و بهينه، بهره گيري از الگوي تقسيم فضايي، شناخت مردم و رنگ تعلق، دسترسي به حمل ونقل عمومي رعايت سلسله مراتب حريم، چيدمان فضايي مطلوب، طراحي حداقل و رعايت مقياس انساني، دسترسي به آب، برق، گاز، تلفن، فاضلاب، ارتباط با محیط، حفظ هويت مسکن، ايجاد بافت متوازن و متعادل، آرامش و خلوت و فضاي سبز شهری بودند . از بین پیشران‌های مورد بررسی نیز، متغیرهای بعد کالبدی- فضایی بیشترین تأثیر را بر تأمین مسکن گروه‌های موردنظر در محدوده مورد مطالعه و عوامل مربوط به بعد زیست‌محیطی کمترین درجه تأثیرگذاری را به خود اختصاص دادند .
کلیدواژه‌ها : گروه‌های کم‌درآمد، برنامه‌ریزی مسکن، آینده‌پژوهی ، تبریز
مقدمه
با وقوع انقلاب صنعتی تحولات عظیمی در شهرنشینی به وجود آمد كه به‌تبع آن بیشترین سكنه كشورها در شهرها سكنی گزیدند (موج اول شهرنشینی) ادامه این روند ( اندازه و سرعت شهرنشینی شتابان معاصر) به حدی است كه از هزاره سوم میلادی به‌عنوان هزاره و موج دوم شهرنشینی یاد كنند. سال 2007، نخستين سال در تاريخ بشر است كه بيش از نيمي از جمعيت جهان در شهرها به سر بردهاند و در همين سال، شاهد گذر تعداد جمعيت ساكن نواحي فرودست شهري از مرز يك ميليارد نفر بوده‌ایم ،"يك نفر از هر سه نفر شهرنشين" ((9:1. ازاین‌رو نتيجه می‌گیریم، شهري شدن فقر از بزرگ‌ترین چالشهاي توسعه‌ی جهاني است كه در صورت تداوم روند نامطلوب كنوني، طي سه دهه‌ی آتي، شامل دو ميليارد نفر ساكن نواحي فرودست شهري خواهد شد (37). بنابراین روند شهری شدن زودهنگام جهان واقعیتی گریزناپذیر است، اما بخش عمده این افزایش جمعیت متعلق به شهرهای كشورهای درحال‌توسعه است. گرچه سرعت رشد شهرنشینی در كشورهای توسعه‌یافته در وضعیت مناسب و کنترل‌شده‌ای قرار دارد، ولی ادامه رشد شتابان شهرنشینی در كشورهای درحال‌توسعه ازجمله ایران كاملاً مشهود است. در راستاي افزايش جمعيت شهرنشين، مسائل و مشكلاتي نيز با اين افزايش پديد می‌آید كه يكي از اين مسائل، نحوه‌ی سكونت و اسكان جمعيت است (141:32). اين واقعيت دارد كه مسكن در شرايط كنوني داراي وضع وخيمي است، توده بزرگي از خانوارهاي ما در شرايط بی‌مسکنی، تنگ مسكني و بدمسكني قرار دارند (2:1) . حدود نيمي از جمعيت جهان فقيرند و تقريباً 600-800 ميليون نفر در مسکن‌های غيراستاندارد زندگي ميكنند ((9:1. بر اساس اعلام مرکز اسکان بشر ملل متحد در سال 1996 یک‌پنجم جمعیت جهان فاقد خانه‌ای درشان زندگی انسان بودند، که دامنه گستردهاي از بی‌سرپناه‌ها و خیابان خواب‌ها تا آلونک‌نشینان را دربرمی‌گرفت (35:137). نگرانکنندهتر اینکه این نسبت براي کشورهاي جهان سوم در حال افزایش بوده، به‌طوری‌که در منطقه بارونق اقتصادي آسیا، حدود 60 درصد جمعیت شهري در سال 2000 طبق برآورد اسکاپ بدین‌سان مسکن گزیدهاند (11:154) . قابليت دسترسي به مسكن در بيشتر شهرهاي به‌سرعت در حال رشد كشورهاي درحال‌توسعه معضلي جدي است، زيرا واحد مسكوني كافي در آن‌ها موجود نيست. در کشورهای درحال‌توسعه تقریباً سه‌چهارم کل سرمایه‌گذاری در امر مسکن، به ساختن واحدهای مسکونی جهت طبقه پردرآمد شهری اختصاص می‌یابد و یک‌پنجم سرمایه‌گذاری در واحدهای مسکونی طبقه دوم به کار میافتد. بدین ترتیب سهم ناچیزی از سرمایه‌گذاری در امر مسکن به ساختن واحدهای مسکونی جهت طبقه کم‌درآمد در نظر گرفته می‌شود (22:120) . در كشور ما نيز، همانند كشورهاي ديگر روبه‌پیشرفت، در چند دهه‌ی گذشته، تمركز روزافزون جمعيت در شهرها، اين شهرها را با مشكلات بسياري ازجمله، تأمين مسكن مناسب روبه‌رو كرده و به‌تبع آن، ناپايداري در شهرها و مناطق اطراف را نيز در پي داشته است (21:192). بدین‌صورت که در جامعه ما رشد شهرنشینی با رشد توان شهرها ازنظر تأمین نیازهاي سکونتی هماهنگ و سازگار نبوده است (زیاری و همکاران، 38:1388). همچنین رشد شتابان شهرنشینی با توان تجهیز فضاهاي شهري و گسترش زیرساخت‌ها متناسب نبوده و همچنین توزیع فضایی شهرها و جمعیت کنترل‌شده در چهارچوب یک برنامه جامع که مبتنی بر هماهنگیهاي بخشی و ناحیه‌ای باشد، صورت نگرفته است (39:2) . با توجه به‌ضرورت تأمین مسکن، در کشورهاي مختلف، دولت‌ها اقدامات و برنامهریزيهاي جامعی را درزمینه تأمین مسکن اقشار مختلف بویژه طبقات کم‌درآمد انجام دادهاند. اما واقعیت آن است که شیوههای برنامه‌ریزی و مداخله درزمینه تولید مسکن، عرضه زمین و استانداردهای شهری وضع شده ناکارآمد بوده و نفعی برای کم‌درآمدترین اقشار نداشته است. از سوی دیگر، سیاستهایی که برساخت مسکن برای طبقات با استطاعت پایین تأکید ورزیدهاند، توجه اندکی به آثار محیطی آن معطوف نمودهاند (24:319). ذکر این نکته نیز بسیار اهمیت دارد که چالش تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری در کشورهای درحال‌توسعه صرفاً به تهیه خود مسکن محدود نمیشود. کمبود فضای سکونتی و فضاهای داخلی خانه و ناکارآمدی امکانات گرمایشی و سرمایشی، ناامنی در برابر مخاطرات طبیعی، از مهم‌ترین مواردی محسوب می‌شود که به هنگام سیاست‌های تأمین مسکن برای این گروهها موردتوجه و مطالعه قرار نمیگیرد (18:31) . از سوی دیگر طبق اظهارات کارشناسان، برنامههای تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد، تنها مسکّنی برای زخم متورم مسکن در بین این گروه‌های درآمدی بوده است؛ توده بزرگی از خانوارها که در شرایط بی‌مسکنی، تنگمسکنی و بدمسکنی قرار دارند، نشان از عدم وجود دید کلان نسبت به این بخش و ناکارآمدی سیاست‌های اجراشده در بخش مسکن و حل معضل آن در کشور میباشد (23:84) و به دلایل متعدد این سیاست‌ها همواره از سوی مردم و منتقدان با چالشهای جدی مواجه است، به‌گونه‌ای که در حال حاضر مدیران و برنامهریزان این حوزه متقاعد شده‌اند که بسیاری از سیاست‌ها و سرمایهگذاریها در بخش مسکن شاید باعث بهبود مقطعی در این بخش شود ولیکن راهکاری برای دستیابی به شرایط مطمئن و پایدار نخواهد بود. آنچه نیاز است، تجدیدنظر در رویکردهای کلان مدیریتی و بهکارگیری ابزارهای جدید در برنامه‌ریزی است، ابزارهایی که ویژگی موج سوم مدیریت (تغییر برای انطباق با محیط آینده) در آن معنا یابد (5:77) . شهر تبریز نیز به‌عنوان ششمین شهر پرجمعیت کشور، در دهههاي اخیر به‌صورت شتابان توسعه‌یافته و بر وسعت خود افزوده است. بر اساس آمارهاي منتشرشده مرکز آمار ایران، شهر تبریز در سال 1335، جمعیتی معادل 289996، نفر داشته که این رقم در سال 1395 به 1773033 نفر افزایش‌یافته است که در این دوره جمعیت شهر تبریز 11/6 برابر شده است. توسعه شهري تبریز در مقایسه با افزایش جمعیتی از سرعت و شدت بیشتري برخوردار بوده است. به‌طوری‌که مساحت شهر تبریز از 1770 هکتار در سال 1335 به 25000 هکتار در سال 1395، افزایش‌یافته است؛ یعنی در این دوره، شهر تبریز، حدود 14 برابر افزایش سطح داشته است. همچنین شهر تبریز نیز با دارا بودن حدود 400 هزار نفر حاشیه‌نشین، تعداد 70 هزار واحد مسکونی را به این بخش از شهروندان ناخوانده خود اختصاص داده است که در مقام مقایسه با جمعیت کل شهر حدود 30% شهروندان را شامل میشوند. بررسی این آمار و ارقام غیررسمی حکایت از این مهم دارد که صرف‌نظر از ساخت‌وسازهای غیرقانونی در این مناطق، با توجه به حجم قابل‌توجه مهاجرت به شهر، این مناطق نقش محوری را در تأمین مسکن اقشار کم‌درآمد تأمین میکنند . این پژوهش قصد دارد به شناسایی مهم‌ترین عوامل مؤثر بر روند وضعیت آینده مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری در شهر تبریز بپردازد .
سؤال پژوهشی:
عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری در شهر تبریز کدامند؟
رویکردهای تئوریک مرتبط با مسکن شهری
دیدگاه بومشناختی یا اکولوژیک
رابرت پارک یکی از بنیانگذاران اکولوژی اجتماعی، معتقد است که شهر جایی است که جامعه انسانی در آن تحت نفوذ و حکومت اصول اکوسیستمهای طبیعی زندگی می‌کند. انسانها در شهر جهت تأمین فضا همان‌گونه رقابت میکنند که گیاهان در طبیعت برای تأمین خاک و نور رقابت میکنند و حیوانات برای تحمیل قلمرو ستیز دارند، بهترین جاها به مناسبترین انواع تعلق می‌گیرد. قابل‌دسترسی‌ترین مکانهای مرکزی را در شهرهای آمریکایی، مؤسسات بزرگ اشغال میکنند. اراضی مسکونی جدید جادار حاشیهای را مالکین با درآمد بالا به دست میآورند و فقرا خود را باید با مکانهای نامساعد سازگار کنند . ارنست برگس در سال 1875، مدل مناطق متحدالمرکز را به نمایش گذاشت. در این مدل هر منطقه بخش خاصی از فعالیتهای شهری را اشغال می‌کند (8:58). در مدل متحدالمرکز در نگاه اول، اثر فرایند عدم تمرکزگرایی مسکونی مشاهده می‌شود. در این مدل، الگوی متمایز سطوح درآمد از مرکز شهر به‌سوی آخرین دایره ملاحظه می‌شود. رابرت پارک بر این نکته تأکید داشت که در شهر ما با فرایندهای دائم تقسیم فضا به پهنههای تفکیک‌شده روبه‌رو هستیم. پارک رویکردی داروینی به زندگی اجتماعی دارد یعنی به تعارض برای بقا در پهنههای جغرافیایی اشاره می‌کند که در آن انواع گوناگون در حال زندگی هستند (14:55) . این مدل، صحنه شهری را محل تنازع بقا و جایگزینی مناسبتر در بهترین فضای شهری تحلیل می‌کند. درنتیجه ساخت مناطق مسکونی، متغیر وابسته چنین تنازعی به‌حساب می‌آید که متغیر واسط آن طبقه اجتماعی است. تضاد نهفته در باطن جامعه و به‌تبع آن در زندگی شهری، مناطق مسکونی طبقات مختلف را از هم متمایز می‌کند و هر چه از طبقات بالای جامعه به سمت طبقات پایین حرکت شود، معضل مسکن جدیتر می‌شود و فضای زیستی، کیفیت کالبدی، ابعاد و اندازهها و عناصر و نمادهای زیباشناختی رو به نقصان مینهد و کمرنگتر می‌شود تا به منطقه گذار می‌رسد که گرداگرد مرکز تجاری شهر را احاطه کرده است. منطقه گذار، منطقهای که در انتظار توسعه آتی، مرکز تجاری شهر به‌تدریج از درون میپوسد تا به یک باره فروریزد و به مرکز تجاری شهر افزوده شود و قیمتی سرسام‌آور به کف آورد (25:33).
نئوکلاسیکها
از خصوصیات مکتب نئوکلاسیک آن بود که معتقدان به این مکتب، علم اقتصاد را بر اساس تنها اصل مسلم که انسان در جست‌وجوی تمتع بیشتر با کوشش کمتر است، پایهگذاری کردند. این نحوه تفکر همان است که کلاسیکها میگویند: نفع شخصی، محرک فعالیتهای انسانی است. البته مکتب نئوکلاسیک، از مکتب اقتصاد کلاسیک متأثر بود که اصول آن عبارت است از:
1. آزادی کسب‌وکار
2. عدم دخالت دولت در امور اقتصادی
3. همراهی نفع فردی و اجتماعی
4. اهمیت صنعت، صنعت منشأ ثروت (31:131)
از این دیدگاه ، مسکن بر پایه ارزش مصرفی و ارزش مبادلهای مورد تجزیه‌وتحلیل قرار می‌گیرد. بر این اساس در نظام سرمایهداری که ارزش مبادله حاکم است، بازار و سازوکارهای آن قیمت تمامی انواع کالاها و ازجمله مسکن را تعیین می‌کند. ثروت خانوار و درآمد آن نیز جایگاه هر فرد را در بازار رقابتی تعیین می‌کند و محدودکننده انتخاب مصرفکنندگان مسکن است. در این رابطه ساده، هزینه ایاب و ذهاب نیز وارد می‌شود. اگر حومههای گرانقیمت مجزا شوند، از مرکز به سمت حاشیه شهرها هزینه ایاب ذهاب افزایش و قیمت مسکن و اجارهبها کاهش می‌یابد و بازهم حومههای متعلق به قدرتمندان در این معادله دخالت داده نمیشوند. بودجه خانوار در رابطه با هزینه ایاب ذهاب و اجارهبها باقیمت مسکن و اقساط آن افراد مختلف را در مکان شهری بازیابی می‌کند (25:33) .
دیدگاه نهادگرایی
عدهای از اندیشمندان به‌جای تأکید بر انتخاب و قدرت خرید خانوارها از تضادهای اجتماعی بر سرزمین یادکرده و استدلال نمودهاند که دگرگونیهای حادث‌شده در عرصه کاربری زمین، محصول تصمیمهای منفرد خانوارها در بازار آزاد و بدون ساخت زمین و مسکن نیست، بلکه فضا به‌ویژه فضای شهری و شکلگیری تقاضا برای مسکن و عرضه مسکن در جوی آکنده از بازی قدرت، رقابت، تضاد و درگیری رخ می‌دهد . بیتوجهی به ساخت قدرت، نهادهای دخیل و کنشگران در حال رقابت و ستیز، امکان تحلیل واقعی مسئله مسکن را از میان میبرد. به قول فورم1 بازار زمین و مسکن سخت سازمان‌یافته است و سازمان‌های در حال کنش واکنش متعدد بر آن سیطره دارند. به‌این‌ترتیب، فرایندهای فضایی با فرایندهای سیاسی پیوند میخورند، کاری که درکلی‌ترین مفهوم ویلیامز به انجام آن کوشیده است. به نظر او خطمشیها، سیاست‌ها و برنامههای شهری در عرصههای توزیع درآمد واقعی، فرصت‌ها، هزینهها و ارضای نیازها، نتایج بسیار مهمی دارند و برای برخی متخصصین فواید فراوان و برای برخی دیگر متضمن ضرر و زیان است (12:157) . بنیاد چنین نگرشی به آثار ماکس وبر، جامعهشناس ژرفاندیش آلمانی بازمی‌گردد. به لحاظ تاریخی می‌توان گفت که مفهوم مسکن، در بافت و ذیل مفهوم طبقه، توصیف و تحلیل میشد. اگرچه اضمحلال سوسیالیسم بلوک شرق، به‌مرور زمان تحلیل طبقه را تضعیف کرد، اما بحث طبقه به‌عنوان شیوه قدرتمند فهم ساختارهای اجتماعی و جایگاه اجتماعی درون این ساختارها نقش محوری و عمدهای داشت. یکی از ابزارهای قدرتمند تحلیل در نظریه اجتماعی، نظریه وبر درباره طبقه و ایجاد طبقه است. یکی از دل‌مشغولی‌های وبر، توزیع فرصتهای زندگی بود. برای او فرصتهای زندگی، عبارت‌اند از: عرصه کالای مصرفی، شرایط زندگی بیرونی و تجارب زندگی خصوصی. وبر توزیع فرصتهای زندگی و الگوهای قشربندی اجتماعی را ناشی از توزیع ناهمگون و نامتعادل قدرت در جامعه میداند و عقیده دارد که قدرت ناهمگون و قشربندی اجتماعی در سه عرصه قابل‌رؤیت است: نخست عرصه سیاسی، دوم عرصه اجتماعی و دیگر عرصه اقتصادی. طبقه اجتماعی برای وبر به معنای افرادی است که انتخابهای زندگی و فرصتهای یکسانی برای کسب درآمد دارند. الگوهای مصرف افراد هم‌طبقه نیز به سمت یکسانی میل می‌کند (25:33) .
مدل قیمت شهری
این مدل اولین بار توسط فن تانن بیان گردید و بعدها به دلیل کاهش هزینههای حمل کالا به فراموشی سپرده شد اما به دلیل بالا بودن نسبی هزینه حمل‌ونقل روزانه افراد به محل کار، از دهه 1950 میلادی به‌عنوان پایه در بررسی قیمت زمین شهری و مسکن مورداستفاده قرارگرفته است (29:6) . نظریههای ویلیام النسو2 و موث3 در مورد مکانیابی خانوارها بر طبق همین مدل میباشد. هر دو این افراد برای بیان چگونگی مکانیابی خانوارها از روش به حداکثر رساندن سطح ارضای خانوارها که به‌وسیله درآمدشان محدود می‌شود استفاده کردهاند . (1و 8:54) . مدل آلنسو حول ساختار حمل‌ونقل و مسکن بود. بر اساس این مدل تمامی فعالیتها در نقطه مرکزی شهر قرار داشتند و همه کارگران و ساکنین از حومهها به مرکز تجاری و فعالیت شهر سفر میکردند. در این مدل شهر به‌صورت یک منطقه مسکونی دایرهای شکل و با یک محدوده تجاری مرکزی که در آن کلیه مشاغل قرارگرفتهاند نشان داده می‌شود . در مدل آلنسو، هر فرد مواجه است با تعیین محل مسکونی و مقدار زمین لازم برای واحد مسکونی، به‌طوری‌که تابع مطلوبیتش را با توجه به محدودیت بودجهای به حداکثر برساند. ازآنجایی‌که قیمت هر واحد زمین همراه با افزایش فاصله از مرکز کار (افزایش هزینه رفت‌وآمد) کاهش می‌یابد، افرادی که مایل باشند برای ایجاد واحد مسکونی مقدار زمین بزرگ‌تری خریداری کنند، در مقایسه با آن‌هایی که حاضرند زمین کمتری بخرند، به مکانهایی به‌مراتب دورتر از مرکز کار خواهند رفت. مدل موث برخلاف مدل آلنسو که فقط مقدار زمین لازم برای واحد مسکونی را موردتوجه قرارداده، از متغیری بنام خدمات مسکونی استفاده کرده که متشکل از اندازه زمین و ساختمان و بسیاری از عوامل مؤثر دیگر بر روی ارزش ساختمان است. بهعلاوه او درآمد را به‌عنوان یکی از عوامل تعیین‌کننده هزینه رفت‌وآمد در نظر گرفته است. با حداکثر کردن تابع مطلوبیت در مدل موث، مکان هر واحد مسکونی در تعادل، درجایی خواهد بود که هیچ حرکتی از آن محل نمیتواند سطح ارضای خانوار را افزایش دهد. خانوارها از طرفی به دلیل صرفهجویی در هزینه خرید زمین متمایل هستند در مناطق دورتر از مرکز اسکان یابند و از طرف دیگر، برای صرفهجویی در هزینه رفت‌وآمد متمایل هستند که در مناطق نزدیک به محل کار مستقر شوند. بنابراین، تعادل مکان واحد مسکونی در مدل موث، به‌وسیله توابع قیمت زمین و هزینه رفت‌وآمد درجایی تعیین می‌شود که کاهش هزینه نهایی خرید واحد مسکونی براثر افزایش فاصله برابر با افزایش هزینه نهایی رفت‌وآمد شود (8:54) .
رویکرد مبتنی بر توسعه پایدار
مسکن بازتاب عینی توسعهیافتگی است و دسترسی همه انسانها به مسکن مناسب، ملاک عینی عبور از مرز توسعه است. اما توسعه در استمرار زمانی و در پوشش همگانی مطلوب است. توسعه باید نیازهای کنونی همه جوامع را بدون آسیب رساندن به محیطزیست تأمین کند. چنین توسعهای، توسعه پایدار و ماندنی است. این نگرش در توسعه مسکن نیز ضروری است. بدین تعبیر برای توسعه مسکن نه‌تنها باید نیاز کنونی جامعه و نیاز نیازمندترین اقشار را برآورده ساخت بلکه بایستی نیازهای آتی، چالشهای آینده و راههای پیشروی را نیز شناخت . در توسعه پایدار تصمیم‌سازی در مورد کاربری اراضی باید فرصتهای کافی برای داشتن زندگی دلخواه هر فرد و هر جامعهای و جست‌وجو کردن راههایی که فرصت‌ها و قابلیت‌های نسل آینده را از بین نبرد تضمین کند (25:24) . در حال حاضر مسکن به‌عنوان یکی از ارکان مهم « سیاست‌های رفاه اجتماعی » و مسکن مناسب پیشنیازی برای عدالت اجتماعی- به‌عنوان یک شاخص مهم توسعه پایدار- به شمار میرود (3:48) . رویکرد مبتنی بر توسعه پایدار، مسکن را به‌عنوان یک کالایی منحصربه‌فرد قلمداد می‌کند. ازآنجایی‌که کشورهای درحال‌توسعه بیش‌ازپیش با افزایش سطح شهرها و رشد شهرنشینی و مسائل مرتبط با عدم‌کفایت و تناسب برنامهریزیها مواجه هستند، توسعه پایدار شهری درزمینه مسکن شاید یکی از راهحلهای اساسی برای توسعه مناسب شهری و تحقق عدالت اجتماعی باشد. رهیافت حاضر به دلیل نگرش غیر کالایی به مسکن، تأمین مسکن مناسب برای تمامی اقشار جامعه در راستای اهداف و مسائل عمومی و قبول مسئولیت در قبال نیاز نسلهای آینده و دسترسی عادلانه به مسکن را ضروری میپندارد که تدوین برنامههای مناسب مسکن با توجه به شرایط و موقعیت اقتصادی و اجتماعی هر جامعه یکی از مؤلفه‌های اساسی جهت تحقق اهداف یادشده است . توسعه پایدار شهری برساخت مسکن هماهنگ با اقلیم، استفاده از تجارب بومی، استحکام در طراحی، استفاده از مصالح تجدید پذیر و کاهش تأثیرات محیطی در ساختمان تأکید دارد (13:265) .
دیدگاه رفتاری
در جغرافیای رفتاری، افراد به‌عنوان انسانهای آگاه با دریافت آگاهی از محیط اطراف خود و برخورد با آن در فضای جغرافیایی به ایفای نقش میپردازند. در این مکتب افراد اطلاعات به‌دست‌آمده از محیط فیزیکی (طبیعی و انسانساخت) و محیط اجتماعی را جذب و همسان میسازند و از این راه از تصویر و بازنماییهای روان‌شناختی منحصربه‌فرد خودشان را از واقعیتها ترسیم میکنند . پس جغرافیای رفتاری، در پی کشف و شناخت نقشههای ذهنی مردم و پردهبرداری از ادراکات عمیق آن‌ها درباره مکانهاست (31:111). البته عواملی چون پایگاههای اجتماعی-اقتصادی، میزان تحصیلات و تخصص یابی، سن، جنس، شغل، محیط فیزیکی و اجتماعی، ادیان، مذاهب، پایگاههای فرهنگی و ... روی تصویر ذهنی افراد و جغرافیای رفتاری آن‌ها تأثیر میگذارد. بنابراین در جغرافیای رفتاری کیفیت شناخت افراد بسیار پراهمیت است . بررسیهای مربوط به ادراک و رفتار مردم و نقل‌وانتقال مکان مسکونی خانوادهها و تصاویر ذهنی خانوار که بر اساس عینیتگرایی و ذهنیت گرایی آن‌ها استوار است فضای آگاهی ایجاد می‌کند که منجر به تصمیمگیری می‌شود (7:61). و این تصمیمگیری خانوارها برای جابجایی و یافتن منزل و به اجرا درآوردن این تصمیم اساس نگرش رفتاری را تشکیل می‌دهد. اما برخلاف این نگرش، مردم همیشه آزادی انتخاب ندارند و با آزدای عمل نمیتوانند مسکن خود را انتخاب نمایند وضعیت مسکن خاصی را به‌اجبار میپذیرند. زیرا موقعیت آنان در بازار مسکن توسط مؤسسات مختلف ساختمانسازی، بنگاههای معاملات ملکی، مالکین خصوصی و عمومی که کنترل اداره سیستم مسکن را در اختیاردارند، تعیین می‌شود. می‌توان بیان نمود که تصمیمگیری مردم در محیطهای جغرافیای صورت می‌گیرد. این امر، بعد از ارزیابی از چند انتخاب عملی می‌شود. یعنی مردم، آنچه به رضایت خاطر آن‌ها میانجامد انتخاب میکنند. در تصمیمگیری، از طرف افراد یا سازمان‌ها، تصویر ذهنی به‌عنوان بخشی از فرایندهای آن به کار گرفته می‌شود. جغرافیدانان فرایندی که در آن، ارزیابی صورت می‌گیرد، کاوش فضایی مینامند (31;131). که همین کاوش فضایی در مورد انتخاب مسکن نیز به کار میرود. مکتب برخورد رفتاری، همه رفتارهای انسانی از مکانیابی یک شرکت تجاری گرفته تا جست‌وجوی خانوادههای شهری برای انتخاب یک واحد مسکونی جدید را تحلیل می‌کند.
پیشینهی پژوهش:
در هرکدام از حوزه‌های آینده‌پژوهی، مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری، آینده‌پژوهی و مسکن شهری، تحقیقاتی انجام‌گرفته که اهم آن‌ها عبارت‌اند از:
جدول (1): پژوهشهای داخلی
نتایح پژوهش | هدف | سال | پژوهشگر |
ضمن بررسی راهبردهای مختلف تأمین مسکن قشرهای کم‌درآمد شهری را پیشنهادهایی ازجمله ارتقای کیفیت مسکن، اعطای کمکهای مالی، راهبرد توانمندسازی، احداث شهرهای جدید، ایجاد شرکتهای تعاونی، بازسازی واحدهای مسکونی قدیمی و فرسوده و ایجاد خانههای ارزان‌قیمت را ارائه دادهاند. | ارائه راهبردهای اساسی تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری (مطالعه موردی شهر تبریز |
1389 |
جهانبین و پورمحمدی |
یافته‌ها نشان می‌دهد که سیاست اجاره به‌شرط تملیک در مشاکن فردیس کرج به نتایج مطلوب منجر نشده است.
| بررسی سیاستهاي تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهري | 1389 | ورشوی |
نتایج تحقیق حاکی از این است که عدم تخصیص مناسب و منطقی یارانههاي زمین و مسکن به اقشار و مناطق نیازمند، نبود برنامههاي مدون و بلندمدت به‌منظور تأمین مسکن اقشار کم‌درآمد و یا مقطعی بودن این برنامهها در دولتهاي پیشین، نامناسب بودن شرایط و قوانین وامهاي مسکن به‌منظور دسترسی اقشار ضعیف و متوسط شهري به مسکن مناسب و خروج خانوارهاي کم‌درآمد از چرخه نظام اعتبارات تأمین مالی مسکن و مهم‌تر از همه عدم‌مداخله دولت در امر زمین شهري به‌منظور کنترل تقاضاهاي سرمایه‌ای در بازار مسکن و کاهش قیمت زمین از سهم هزینه مسکن در دو دهه از مهم‌ترین دلایل و عوامل عدم دسترسی اقشار کم‌درآمد به مسکن مناسب هست. | بررسی روندها و عوامل تأثیرگذار بر سیاست‌گذاری‌های بخش مسکن و زمین شهري کشور |
1390 |
مبین |
این پژوهش باهدف تدوین سناریوهای احتمالی مسکن شهرستان ارومیه در افق زمانی 20 سال آینده و با استفاده از روش دلفی و نرم‌افزار،SCENARIOWIZARD، نشان میدهند که فاصله کنونی شهر ارومیه با اهداف و آرمانهای نظریه توسعه پایدار زیاد نیست وضعیت موجود مسکن حاکی از توسعه تدریجی و روبه‌جلو شهر است. ایشان درنهایت سناریوهای چهارگانه را برای بهبود وضعیت مسکن این شهر ارائه میکنند. | رویکرد آیندهپژوهانه به وضعیت مسکن شهرستان ارومیه مبتنی بر سناریونویسی | 1392 | احمدی و همکاران |
در این پژوهش ضمن تعیین و سنجش معیارهای برنامه‌ریزی و طراحی توسعههای جدید مسکونی برای اقشار کم‌درآمد به این نتیجه رسیدند که در هیچ‌یک از سایتهای پیشنهادی معیارهای کیفیت فضایی رعایت نشده است | عیین معیارهای برنامه‌ریزی مسکن اقشار کم‌درآمد و ارزیابی طرح‌های اجرایی مسکن مهر در شهرهای کوچک | 1392 | حاجیپور و عطایی |
سیاست‌های دولتی تأمین مسکن نقش مثبتی در کاهش اسکان غیررسمی در این شهر داشته است | ارزیابی سیاست‌های دولتی تأمین مسکن در مورد گروه‌های کم‌درآمد شهری در شهر زنجان | 1393 | پورمحمدی و اسدی |
نتایج پژوهش در رابطه با شهر زنجان نشان می دهد سیاست مسکن مهر از بعد اقتصادی، افراد کم‌درآمد را متوجه خودساخته است و به عبارتی در تأمین مسکن اقشار کم‌درآمد شهر زنجان موفق بوده است | ارزیابی سیاست مسکن مهر در تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری | 1394 | بهمنی |
این پژوهش باهدف بررسی مهم‌ترین پیشران‌های مؤثر بر وضعیت آینده سکونتگاه‌های غیررسمی در شهر سنندج و با استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی آینده‌پژوهی ازجمله MICMAC و SCENARIOWIZARD، سناریوهای محتمل و مطلوب را برای بهبود وضعیت این سکونتگاه‌ها تدوین می‌کند. | آینده‌پژوهی برنامه‌ریزی و توسعه مسکن شهری با تأکید بر مسکن غیررسمی | 1394 | نعیمی |
بیشتر برنامههای تأمین مسکن بخش خصوصی و دولتی، در راستای تأمین مسکن برای گروه‌های پردرآمد و دارای درآمد متوسط بوده است. | برنامه‌ریزی مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری برای جمعیت شهری استان کردستان | 1395 | زیاری و همکاران |
یافته‌های پژوهش ایشان نشان می‌دهد، قابلیت‌های توسعه بخشي اقتصادي، اجتماعي، ارتباطي- مشاركتي و نهادي مديريتي در رده يكم تا چهارم قرار داشته و ازنظر عددي در يك سطح می‌باشند و درنهایت، قابلیت طرح‌ها در بهبود شاخص‌های مسكن در بالاترين رتبه قرار داشته و در تأمین مسكن اقشار کم‌درآمد در شهر مشهد مهم‌ترین نقش را ايفا نموده است.
| بررسی سیاست‌های اجرايي دولت (سیاست‌های شهرهاي جديد، ساماندهي و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمي، مسكن مهر و نوسازي و بهسازي بافت‌های فرسوده) در تأمین مسکن اقشار کم‌درآمد | 1395 | سروری |
نتایج پژوهش نشان می‌دهد خانوارهای کم‌درآمد با توجه به دریافت تسهیلات قرضالحسنه همچنان نیازمند کمک دولت هستند که دولت باقیمانده هزینه مسکن را به‌عنوان کمک بلاعوض پرداخت کند، یا از طریق پرداخت یارانه از محل یارانه مسکن یا از طریق خط اعتباری بانک مرکزی تأمین شود، اما با توجه به توان مالی محدود دولت ضروری است، این کمک بلاعوض روی زمین متمرکز شود. الگوی تأمین مسکن گروه هدف یا کم‌درآمد، تهیه زمین موردنیاز از طریق دولت یا شهرداری، تأمین وام و تسهیلات بانکی به متقاضیان، پرداخت باقیمانده بهره وام، تأمین آورده متقاضیان، تأمین زمین از بافت‌های فرسوده و حاشیه شهر کرج و شهرک‌های اقماری اطراف به‌دقت می‌آید. سایر نیازهای آب، ، برق، تجهیزات و تأسیسات شهری از طریق شورای عالی معماری و شهرسازی تأمین می‌شود. |
ارائه الگوی تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد | 1396 | زیاری و همکارن |
یافته‌ها نشان می‌دهد به‌طورکلی سیاست‌های دولتی تأمین مسکن در مورد گروه‌های کم‌درآمد شهری مناسب نبوده و افراد از سیاست‌های دولت در مورد تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری رضایت ندارند. افراد از سیاست‌های شهرداری به‌عنوان نماینده دولت در مورد تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری و از نحوه اجرای سیاست‌های دولت در مورد تأمین مسکن این گروه و نیز از نحوه نظارت بر اجرای سیاست‌های دولت در مورد تأمین مسکن رضایت دارند، اما به نظر می‌رسد امنیت اجتماعی در مسکن‌های مهر مناسب نمی‌باشد. |
ارزیابی سیاست‌های دولتی تأمین مسکن در مورد گروه‌های کم‌درآمد شهری | 1397 | محمدی ده چشمه |
یافته‌های پژوهش ایشان نشان می‌دهد، قابلیت‌های توسعه بخشي اقتصادي، اجتماعي، ارتباطي- مشاركتي و نهادي مديريتي در رده يكم تا چهارم قرار داشته و ازنظر عددي در يك سطح می‌باشند و درنهایت، قابلیت طرح‌ها در بهبود شاخص‌های مسكن در بالاترين رتبه قرار داشته و در تأمین مسكن اقشار کم‌درآمد در شهر مشهد مهم‌ترین نقش را ايفا نموده است.
| بررسی سیاست‌های اجرايي دولت (سیاست‌های شهرهاي جديد، ساماندهي و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمي، مسكن مهر و نوسازي و بهسازي بافت‌های فرسوده) در تأمین مسکن اقشار کم‌درآمد | 1396
| آرشین و سرور |
در این پژوهش، با روش کمی (نرم‌افزار میک مک)، 18 عامل پیشران به‌عنوان عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده مسکن گروه‌های کم‌درآمد بهدستآمدهاند که در تحلیل کیفی، این 18 عامل در دو محور کلان و اقتصاد دستهبندی شدند. پس از تدوین سناریو ، درمجموع 20 سناریو برای وضعیت آینده مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهر اردبیل در افق 1404 به دست آمد که سه سناریو مطلوب، سناریو بینابین یا ایستا و سناریو بحرانی (فاجعه)، به‌عنوان سناریوهای بسیار قوی با احتمال وقوع بالا به دست آمدند. درنهایت برای وضعیت مطلوب آینده مسکن گروه‌های کم‌درآمد، برای هرکدام از پیشرانها راهبردهای چهارگانه تدوین‌شده و با استفاده ازنظرات کارشناسان راهبرد برتر ارائه‌شده است. | برنامه‌ریزی مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری با رویکرد آینده‌پژوهی مطالعه موردی: شهر اردبیل
| 1397 | ده ده زاده |
تایج تحقیق نشان می‌دهد طی دوره 1395-1355 شاخص‌های کمی و کیفی مسکن در شهر تبریز بهبود داشته است. همینطور از میان 16 شاخص موثر بر کیفیت مسکن، 5 شاخص متوسط زیربنای واحد مسکونی، مساکن با عمر کمتر از 30 سال، تراکم خانوار در واحد مسکونی، تراکم نفر در واحد مسکونی و متوسط اتاق در واحد مسکونی به عنوان متغیرهای استراتژیک و کلیدی موثر بر کیفیت مسکن شناخته شده و نهایتا دو سناریو، به عنوان محتمل‌ترین سناریوهای بخش مسکن در کلانشهر تبریز شناسایی شدند. در سناریوی اول شاهد کاهش و در سناریوی دوم شاهد ثبات متغیرهای کلیدی هستیم و فقط متغیر مساکن با عمر کمتر از 30 سال در هر دو سناریو افزایش می‌یابد. | آینده‌پژوهی عوامل موثر بر شاخص‌های کمی و کیفی مسکن در کلانشهر تبریز با استفاده از رویکرد سناریونویسی و ماتریس تاثیرات متقاطع | 1399 | قربانی و همکاران |
جدول (2): پژوهشهای خارجی
نتایح پژوهش | هدف | سال | پژوهشگر |
بر اساس نتایج پژوهش بیشترین اثرگذاری فقر مسکن در زندگی اجتماعی افراد است. و شرایط زیستی نامناسب فقرا منجر به معضلات دیگری برای ایشان خواهد شد. | مطالعه نمونههای مختلف مسکن فقرا در آفریقای جنوبی و برنامه‌ریزی برای آن‌ها | 2006 | وستاوی |
در این پژوهش به مفهوم تأمین نظام مالی مسکن پرداخته شده و درنهایت روند تحولات نظام تأمین مالی مسکن در جهان تبیین شده است. | ارائه یک سیستم مناسب تأمین مالی مسکن | 2007 | گرین واچر |
در این پژوهش ضمن ارائه تصویری روشن از حقوق مسکن در نظام قانونی ایران، با بررسی اهمیت حقوق مسکن از طریق بررسی وظایف دولت در برابر مسکن، به سنجش کارایی قوانین مربوط به مسکن پرداخته و نتیجه میگیرند که ضعف در قوانین باعث شده تا دولت ایران نتواند موفقیت چشمگیری درک درست از حق مسکن داشته باشد |
ارزیابی قوانین و مقررات با توجه به شاخص‌های مسکن در ایران | 2014 | سوده و حمزهلو |
روش پژوهش:
هدف این تحقیق ارائه الگو برای تامین مسکن گروه های کم درآمد شهری در شهر تبریز بود . رویکرد این تحقیق با توجه به ترسیم آیندههای محتمل و مطلوب، هنجاری بود . در این پژوهش از دو شیوه کتابخانه‌ای و میدانی برای جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات بهره گرفته شده است. به این صورت که برای جمع‌آوری اطلاعات در مورد پیشینه، مبانی نظری پژوهش از مطالعات کتابخانه‌ای شامل مطالعات مقالات و مجلات، اسناد و مدارک دولتی، کتاب، نقشه، آمارنامه‌ها، و جستجو در اینترنت و برای دستیابی به پاسخ سؤال تحقیق علاوه بر روش کتابخانه‌ای و استفاده از آمار و اسناد از روش میدانی مبتنی بر پرسش نامه محقق ساخته استفاده شد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی بود . در راستای شناسایی عوامل کلیدی از روش‌های پویش محیطی، دلفی، میک مک استفاده شد ، جهت ارائه راهبردها از مدل سوات (SWOT) و برای ارائه الگوی تامین مسکن گروه های کم درآمد از رویکرد آینده پژوهی چارچوب سناریونویسی شواتز استفاده گردید . همچنین پرسشنامه طراحی‌شده توسط گروه دلفی تکمیل شد . در مطالعات سناریو مبنا ، تخصص و دانش خبرگان بر کمیت کلی ارجحیت داشته و حجم نمونه مورد نظر نباید کمتر از 25 نفر باشد (15:18) . در این پژوهش به‌منظور انتخاب آگاهانه شرکتکنندگان، از روش نمونهگیری هدفمند استفاده شد . اساس بهکار بردن روش نمونهگیری هدفمند، انتخاب گروهی از خبرگان بود که بررسی عمیقی یا فهم کلی نسبت به ماهیت پرسشنامه پژوهش داشتند (34:1) .
جامعه آماری :
جامعه آماری این پژوهش کارشناسان خبره در حوزه مسکن شامل کارشناسان شهرداری شهر تبریز، مهندسی مشاورو برخی از اساتید دانشگاهی متخصص در حوزه موردمطالعه بودند . به دلیل نامعلوم بودن تعداد جامعه آماری ، فرمول کوکران برای جامعه نامعلوم استفاده شده و حجم نمونهگیری 50 نفر تعیین شد که بر اساس نمونهگیری گلوله برفی افتراقی افراد متخصص شناسایی و پرسشنامه در اختیار آن‌ها قرار داده شده و در چندین مرحله تکمیل شد . در ادامه برخی از ویژگیهای توصیفی جامعه آماری پژوهش نشان داده شده است:
جدول (3) : سازمان و محل خدمت کارشناسان
سازمان | فراوانی | درصد |
شهرداری | 24 | 48 |
دانشگاهی | 22 | 44 |
مهندسین مشاور | 4 | 8 |
مجموع | 50 | 100 |
جدول (4): توزیع فراوانی جنسیت کارشناسان
جنس | فراوانی | درصد |
زن | 22 | 44 |
مرد | 28 | 56 |
مجموع | 50 | 100 |
جدول (5): توزیع فراوانی سن کارشناسان
سن | فراوانی | درصد |
20-30 | 10 | 20 |
30-40 | 25 | 50 |
40-50 | 15 | 30 |
مجموع | 50 | 100 |
جدول (6): مدرک تحصیلی کارشناسان
جنس | فراوانی | درصد |
کارشناسی | 20 | 40 |
کارشناسی ارشد | 14 | 28 |
دانشجوی دکترا | 4 | 8 |
دکترا | 12 | 24 |
مجموع | 50 | 100 |
بیشترین کارشناسان مرد بودند و بیشترین تعداد این جامعه آماری در بازه سنی 30 الی 40 سال قرار داشتهاند، همچنین مدرک تحصیلی اکثر کارشناسان مربوط به جامعه آماری مدرک کارشناسی بوده و درنهایت بیشترین تعداد نمونه متعلق به سازمان شهرداری شهر تبریز بوده است . در این پژوهش مقدار ضریب آلفای کرونباخ برای تک‌تک متغیرها و همچنین کل متغیرها به شرح جدول زیر است :
نام متغیر | ابعاد | تعداد گویهها | مقدار آلفا | نتیجه |
عوامل اولیه مؤثر بر تامین مسکن گروه های کم درآمد شهر تبریز | بعد زیکالبدی-فضایی | 5 | 0.808 | تائید پایایی |
بعد اقتصادی | 8 | 0.851 | تائید پایایی | |
بعد اجتماعی | 7 | 0.890 | تائید پایایی | |
بعد زیست محیطی | 5 | 0.920 | تائید پایایی | |
کل عوامل | 6 | 0.958 | تائید پایایی |
جدول (7) ضریب آلفای کرونباخ جهت پایایی پرسشنامه
با توجه به ماهیت اکتشافی این پژوهش، از سؤال پژوهشی استفاده شده است .
سوال پژوهشی : عوامل اصلی مؤثر بر وضعیت آینده مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری در شهر تبریز کدامند؟
در این تحقیق، برای شناسایی عوامل اولیه مؤثر بر تامین مکسن گروه‌های کم درآمد شهر تبریز از تکنیک پویش محیطی و روش دلفی استفاده شد. در این روند، کارشناسان و خبرگان حوزه مسکن در شهر تبریز به‌وسیله پرسشنامههایی مورد پرسشگری قرار گرفتند، پس از دریافت پرسشنامه‌ها، نظرات آن‌ها در مورد عوامل تأثیرگذار بر روند آینده برنامه‌ریزی مسکن اقشار کم‌درآمد شهر تبریز مورد بررسی قرار گرفت و درنهایت تعداد 40 عامل (در حوزه‌های کالبدی - فضایی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی) استخراج شدند. پس‌ازاین مرحله، نتایج پرسشنامه‌ها وارد نرم‌افزار میک مک شد. در تحلیل های ماتریس اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم عوامل 16 عامل به‌عنوان پیشران‌های کلیدی مؤثر بر روند آینده سیستم انتخاب شدند که همه این پیشران‌های کلیدی در هر دو روش تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم تکرار شده‌اند. این 16 عامل به ترتیب اهمیت عبارت بودند از:
1. مکان يابي
2. ايمني و امنيت
3. تناسب و هماهنگي (هندسه منظم و متناسب)
4. مصالح مناسب و بهينه
5. بهره گيري از الگوي تقسيم فضايي
6. شناخت مردم و رنگ تعلق
7. دسترسي به حمل ونقل عمومي
8. رعايت سلسله مراتب حريم
9. چيدمان فضايي مطلوب
10. طراحي حداقل و رعايت مقياس انساني
11. دسترسي به آب، برق، گاز، تلفن، فاضلاب
12. ارتباط با محیط
13. حفظ هويت مسکن
14. ايجاد بافت متوازن و متعادل
15. آرامش و خلوت
16. فضاي سبز شهری
نتیجه گیری و بحث :
به‌طورکلی امروزه رشد جمعیت و افزایش مهاجرت به شهرها، منجر به توسعه غیرقابل‌کنترل نواحی شهری، خلق سکونتگاه‌های جدید، کاهش سطح رفاه انسانی، ساخت و سازهای بدون برنامه، نیل به حومهنشینی، کمبود مسکن به‌ویژه برای اقشار کم‌درآمد و بروز مشکلات فراوان برای مدیران مختلف شهری به‌ویژه در کشورهای جهان سوم شده است. به‌گونه‌ای که در حال حاضر مسائل فوق به همراه رکود شهری در نقطه ثقل نگرانیهای برنامهریزان شهری قرارگرفته است . هرچند ازیک‌طرف شهرها نقش کلیدی در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها داشته و عاملی تعیین‌کننده در وضعیت اقتصادی آینده آن‌ها به شمار میآیند ولی از طرف دیگر پیچیدگی سیستمهای شهری و ناکارآمدی روش‌های سنتی جهت پاسخگویی به نیازها و مشکلات چندبعدی موجود، باعث شده بسیاری از شهرها به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه، بدون داشتن برنامه صحیح، همهجانبه و دورنگر در شرایط نابسامانی قرارگرفته و با گسترش فقر و ناپایداری و آیندهای نامعلوم مواجه گردند. به‌طوری‌که هال وایفر، به طرح این سؤال میپردازند که آیا در شهرهای جهان سوم می‌توان به رهیافتهایی در برنامه‌ریزی شهری دست‌یافت که از طریق آن امید به بهبود شرایط زندگی داشت؟ بنابراین می‌توان عنوان کرد که در جهت کاهش تبعات منفی توسعه شهرنشینی، شهرهای کشورهای جهان سوم بسیار بیشتر از شهرهای کشورهای پیشرفته به رهیافتهای جدید در حوزه مطالعات شهری نیاز دارند چراکه این شهرها بیشتر از همتایان خود در جهان پیشرفته از تناقض و پارادوکسهای موجود رنج میبرند . در کشور ایران نیز، تحولات جمعیتی و رشد و گسترش شهرها در سه دهه گذشته سبب شده تا بر اساس سرشماری کشور در سال 1395، از مجموع 79926270 نفر جمعیت کشور، 59146847 نفر جمعیت در نقاط شهری کشور سکنی گزیدهاند. در این میان بازار مسکن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بازارهای شهری، از این تغییرات جمعیتی متأثر شده است؛ رشد روزافزون جمعیت شهری، سبب شده تا نیاز به مسکن در سال‌های گذشته رو به فزونی نهاده و از طرفی به علت اینکه عوامل و متغیرهای زیادی در بخش مسکن دخیل هستند، با همه اقدامات مثبت و مؤثر برنامهها و قوانین هنوز وضعیت مسکن به‌ویژه مسکن گروه‌های کم‌درآمد با کشورهای پیشرفته فاصله دارد . مشکل مسکن در شهر تبریز مانند تمامی شهرها تا اندازه زیادی در گروه‌های کم‌درآمد متمرکزشده است، اما همان‌گونه که بیان شد این گروهها به دلیل توزیع نابرابر ثروت و به‌رغم تلاشهای دائم دولت بر کاهش فاصله و اختلاف طبقاتی و محرومیت اجتماعی و برقراری عدالت، هنوز اکثریت بزرگی را در کشور تشکیل میدهند، لذا دستیابی این اقشار به مسکن به‌صورت مسئله‌ای حیاتی درآمده است. در این راستا سیاست‌ها و برنامه های متفاوتی برای بهبود وضعیت محیطی و سرپناه این گروهها تدوین و اجرا شده است. با این همه به نظر می رسد سیاست‌های اتخاذ شده از سوی دولت ها در دوره های مختلف به دلیل عدم برخورداری از برنامه استراتژیک نه تنها توفیق چندانی در رفع نیاز مسکن در کشور نداشته، بلکه موجب بروز مشکلاتی در زمینه اقتصادی و اجتماعی نیز شده است که از آن جمله می‌توان به سوداگری زمین اشاره کرد . نخستین سال های انقلاب و دوره جنگ (1357-1368)، شامل سیاست‌های حمایتی و اعطای یارانه های مستقیم و تمرکز بر شرایط جنگی بوده است که از مهم ترین اقدامات می توان به عرضه تسهیلات خرید مسکن، مصالح حوالهای و ارزان قیمت و نیز توجه به واگذاری اراضی مسکونی در مقیاس وسیع اشاره نمود که به علت تمرکز بر مساله جنگ و مشکلات اتقتصادی ناشی از آن به مقوله مسکن توجهی اندکی گردید. در دولت سازندگی (1376-1368)، تقویت بازار آزاد و توسعه شهرهای جدید ازجمله سیاست‌های مدنظر بود که اقداماتی ازجمله اعطای تسهیلات خرید و ساخت و حمایت از انبوه سازان، توجه به اقتصاد بازار آزاد و تقویت تقاضای سرمایه ای مسکن مدنظر بود. در دوره اصلاحات (1376-1384)، اهم سیاست‌های مورد توجه در مقوله مسکن در تداوم تقویت بازار آزاد، توسعه مسکن استیجاری، توجه به بافت فرسوده و محدودیت مداخلات دولتی بوده است. از اقدامات این دوران می تیوان به اعطای تسهیلات خرید و ساخت و حمایت از انبوه سازان، توسعه مسکن اجاره به شرط تملیک و استیجاری، تاکید بیر بازسازی بافت های فرسوده شهری، رویکرد علمی به مسکن و الزام به تهیه طرح جامع مسکن و کم توجهی دولت به بخش مسکن اشاره کرد. در دولت عدالت محور (1384-1392)، سیاسی شدن شدید مسکن مورد توجه قرار گرفت که به نوعی برنامه گریزی در اقتصاد را به دنبال داشت. به دنبال آن محدود نمودن بازار آزاد و مداخلات عظیم در اقتصاد صورت گرفت که می توان به تهیه طر جامع مسکن و در عین حیال استفاده گزینشی از آن، افزایش نقدینگی با بی برنامگی اقتصادی به ویوژه در دو سال ابتدای این دولت، تمرکز بر اجاره بلندمدت زمین و اعطای تسهیلات ساخت، طرح بنگاههای زودبازده و طرح تحول اقتصادی، اشاره نمود . قابل ذکر است که تا قبل از این دوران با توجه به مداخله همه جانبه دولت در پروژه مسکن مهر در مراحلی چون مکان یابی زمین، تعیین مالکیت، تعیین الگوی ساخت بخش مسکن را می‌توان دارای شرایط بازار آزاد دانست به گونه ای که به‌طور نسبی در دوره 30 ساله، سهم دولت در تأمین مسکن به‌طور مستقیم از حدود 5 درصد به حدود 2 درصد کاهش یافت. اما شرایط کنونی مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهر تبریز نشان می‌دهد هیچ کدام از برنامهها و سیاست‌های اجرا شده تا کنون نتوانستهاند در حل این مشکل موفق عمل نمایند. شرایط مسکن در سکونتگاه های فقیرنشین شهر تبریز، دچار آسیبهای کالبدی و اجتماعی بسیاری است، از سوی دیگر علاوه بر شکلگیری اسکان غیررسمی در حاشیه شهر، در سطح شهر نیز به دلیل درآمد متفاوت ساکنین و بعد خانوار، توزیع نامتعادل کاربریهای مسکونی به چشم میخورد. گروه‌های اجتماعی کم‌درآمد در این شهر، همواره برای تهیه مسکن با مشکل روبه‌رو بودهاند؛ متوسط بعد خانوار، تراکم در واحد مسکونی، فرسودگی ساختمانها و غیره در مکانهایی زیاد بوده که این گروهها ساکن هستند و بنابراین این قشر چارهای جز افتادن در چرخه فقر را ندارند. مجموع این عوامل نیز به تشدید درهم‌ریختگی فضایی و کالبدی این شهر منجر شده است. به همین علت، ضرورت داشت به مهم‌ترین عوامل مؤثر بر تأمین مسکن گروهای کم‌درآمد در شهر تبریز پرداخته، چگونگی تأثیرگذاري هر یک از عوامل مشخص گردد تا درنهایت برنامه‌ریزی‌های اصولی و منسجم در این راستا صورت پذیرد.
پژوهش حاضر با هدف تعیین و شناسایی عوامل مؤثر بر تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد شهری تبریز با رویکرد آینده‌پژوهی صورت گرفته است. ازآنجایی‌که در راستای شناسایی و تعیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر تأمین مسکن این گروه‌های درآمدی در محدوده موردمطالعه با رویکرد آینده‌پژوهی همچون دیگر رویکردها نیاز به ابزارهای علمی و منطقی میباشد، در این پژوهش نرم‌افزار میکمک، جهت انجام تحلیل فوق انتخاب‌شد . بدین‌صورت که ابتدا عوامل مؤثر بر تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد در شهر تبریز با دو روش دلفی و پویش محیطی استخراج، سپس متغیرها و عوامل به‌دست‌آمده در قالب 4 بعد و در چارچوب پرسشنامه در اختیار کارشناسان متخصص در زمینه مسائل شهری قرار داده شد. نتایج حاصل از پرسشنامه جهت انجام تحلیلهای ساختاری وارد نرم‌افزار میک مک شد. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل ساختاری در نرم‌افزار میکمک، 16 عامل به‌عنوان پیشران‌های کلیدی برای تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد محدوده موردمطالعه انتخاب شدند.این پیشرانها به ترتیب شامل مکان يابي، ايمني و امنيت، تناسب و هماهنگي (هندسه منظم و متناسب) مصالح مناسب و بهينه، بهره گيري از الگوي تقسيم فضايي، شناخت مردم و رنگ تعلق، دسترسي به حمل ونقل عمومي رعايت سلسله مراتب حريم، چيدمان فضايي مطلوب، طراحي حداقل و رعايت مقياس انساني، دسترسي به آب، برق، گاز، تلفن، فاضلاب، ارتباط با محیط، حفظ هويت مسکن، ايجاد بافت متوازن و متعادل، آرامش و خلوت و فضاي سبز شهری بودند . تدوین راهبردها بر اساس ترکیب چهار عامل دخیل در مدل برنامه ریزی راهبردی صورت گرفت :
1. راهبردهای SO (راهبردهای تهاجمی)، با بهرهگیری از قوت ها در صدد بهره برداری از فرصت هاست.
2. راهبردهای ST (راهبردهای تنوع)، برای دوری از تهدیدها از نقاط قوت استفاده می‌کند.
3. راهبردهای WO (راهبردهای بازنگری)، با بهره جستن از فرصت ها نقاط ضعف را کاهش می‌دهد.
4. راهبردهای WT (راهبردهای تدافعی)، نقاط ضعف را کاهش و از تهدیدها دوری می‌کند.
در بین راهبردهای 4 گانه ارائه شده ، راهبردهای تهاجمی مطلوبترین راهبرد برای ارائه الکوی تامین مسکن گروه‌های کم درآمد در شهر تبریز می‌باشند . مهمترين راهبردهاي مؤثر تامین مسکن گروه‌های کم درآمد شهر تبریز عبارت بودند از :
1- مکانیابی مناسب مسکن نسبت به عملکردهای شهری و هماهنگی با همجواری ها
2- توجه به تاثیرات منفی از جمله نور نتمطلوب، باد غالب، دید و منظر نامطلوب
3- استقرار بنا در عمق زمین (ریشه دار شدن بنا در خاک) ، سبک کردن بخش های فوقانی بمنظور پایین آوردن مرکز ثقل
4- کلاف کشی افقی و قائم با چوب بمنظور تأمین انسجام بنا
5- کاهش ریسک واژگونی ساختمان از طریق طراحی زیرزمین
6- طراحی ستون های سخت تر و با اتصال گیردار در هال پذیرایی
7- انتقال تراز پایه از سطح پی به کف
8- استفاده نمادین از هندسه ها و عناصر با ارزش
9- هماهنگی عملکردها با اشکال فضاها
10- استفاده از نسبت حیاط به سطح زمین به میزان 31 تا 41 درصد
11-پرهیز از تنوع زیاد در هندسه فضاها و انتخاب هندسه ساده و زیبا در کالبد
12-استفاده از مصالح هماهنگ با بافت
13-استفاده از مصالح با ماندگاری بالا
14- استفاده از مصالح بومی
15- ایجاد محوریت در معماری با جدا کردن فضاهای درونی و بیرونی
16- رعایت سلسله مراتب فضاهای خصوصی، نیمه خصوصی و نمیه عمومی
17- ایجاد تناسب فضاها با فعالیت خانواده
18- ایجاد حس تعلق به مکان با علائم آشنای مردمی
19- رعایت سلسه مراتب حریم درونی و بیرونی
20- پرهیز از ارتباط مستقیم دیداری و شنیداری بین درون و فضاهای عمومی و درون گرایی
21- عدم اشراف واحدهای مسکونی بر یکدیگر
22- تناسب هندسی فضاها با فعالیت ها
23- مکانیابی مناسب اجزا ساختمان مثل درها و پنجره ها و امثال آن
24- استفاده از تناسبات انسانی
25- تناسب ابعاد فضاها با ویژگیهای روانی و فیزیولوژی انسان
26- بهره گیری از تقارن موجود
27- ایجاد همگونی با فرمهای طبیعی و حفظ پسوستگی با محیط
28- تعیین الگوی هندسی مناسب برای هر رویداد
29- استفاده از تناسبات انسانی
30- اختصاص حداقل 15 درصد از کل مساحت عرصه مجتمع های مسکونی به کاشت فضای سبز
با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، می‌توان اذعان کرد که موفقیت در دستیابی به اهداف همهجانبه در این زمینه، وابسته به تعامل مستمر بین عوامل کلیدی و برنامه‌ریزی دقیق برای این پیشرانها و اجرای راهبردهای ارئه شده است. به‌عبارت‌دیگر، توجه کافی از سوی برنامهریزان و مدیران شهری به عوامل تأثیرگذار و پیشران و مدنظر قرار دادن این عوامل کلیدی و روابط بین آن‌ها بسترهای لازم را برای تأمین مسکن گروه‌های کم درآمد شهر تبریز فراهم خواهد نمود.
تعارض منافع :
بنا بر اظهار نویسندگان ، مقاله حاضر فاقد هر گونه تعارض منافع بوده است .
Referencies:
1- Alenso, W., (1964), Location and Land Use: Toward a General Theory of Land Rent, Harvard University Press.
2- Ahari, Zahra, Amini, Zahra (1996), Experiences of different countries in providing housing, Ministry of Housing and Urban Development, Tehran.
3- Amani, Sharareh (2004), housing; Social justice and the role of the state; Housing Economics Quarterly, Nos. 35 and 36
4- Arshin, Mahsa, Sarvar, Rahim (2016), Evaluation of government executive policies in providing housing for low-income urban groups (Case study: Mashhad metropolis), Urban Management Studies, 9 (30), 81-95.
5-Babaghibi Azghandi, Alireza (2010), The Future of a New Approach in Comprehensive Urban Transportation Management, Traffic Management Studies Quarterly, Year 5 Issue 16
6- Bahmani, Afshin (2015), Evaluation of Mehr Housing Policy in Providing Housing for Low-Income Urban Groups, M.Sc. Thesis, Tarbiat Modares University, Faculty of Literature and Humanities
7- Behforouz, Fatemeh (1991), Studies of Environmental Perception and Behavior in the Field of Behavioral Geography and Contemporary Human Geography Studies, Geographical Research, No. 20
8- Darkoosh, Abedin (2004), An Introduction to Urban Economy, Publications of the Center for Urban Studies and Planning, Tehran
9-Datta, K. and Jones, G.,( 2002), Housing and Finance in Developing Countries, Routledge, Newyork
10-Dehdehzadeh Silabi, Parvin (2015), Housing Planning for Low-Income Groups with Future Research Approach, Case Study of Ardabil, PhD Thesis, Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Literature and Humanities, University Mohaghegh Ardabili.Department of Families and Communities.(2004) Affordable Housing Design Guidelines, Government of South Australia, (www.housing.sa).
11-Drakakis-Smith, D. (2000) third world cities, London, Routledge Hall &Preiffer, 2000, 154.
12- Ebrahimi, Mehdi Heidarkhani, Amir Abdolm, Abdolmohammadi, Abel, Firoozabadi, Ameneh, Taybi, Nahid (2012), A Study of Factors Affecting Customer Satisfaction with Urban Housing in Isfahan .N 18
13-Edwards, B., (1999), Sustainable Architecture: European Directives and Building Design, press oxford, UK.
14- Fathi, Soroush (2012), An Analysis of Social Relations in Sustainable Urban Space, Iranian Journal of Social Development Studies, Volume 4, Number 4.
15-Godet, A. J., Meunier, M. F., Roubelat, F.( 2003) Structural analysis with the MICMAC method & actors' strategy with MACTOR method”, AC/UNU Millennium Project, Futures Research Methodology, 7(33), pp.20-41.
16-Gooding, T. (2017) Low-Income Housing Provision in Mauritius: Improving Social Justice and Place Quality, Habitat International, Vol 53, No 1, pp. 502-516.
17-Green, R. and Wachter, S. (2007), The Housing Finance Revolution: Implications for the Subprime Market Working Paper Prepared for the 31st Economic Policy Symposium: Housing, Housing Finance & Monetary Policy Jackson Hole, Wyoming Federal Research Bank of Kansas City
18-Grigsby, W. Rosenberg, L. (1975), Urban Housing Policy, APS Publications: NY.
19- Ghorbani, Rasoul, Roustaei, Shahrivar, Karami, Sonia (2020), Future research of factors affecting the quantitative and qualitative indicators of housing in Tabriz metropolis using the scenario writing approach and matrix of cross-effects, Journal of Geography and Planning,
20- Hajipour, Khalil, Ataei, Sina (2013), Determining the criteria for housing planning of low-income groups and evaluating the implementation plans of Mehr housing in small towns, Case study: 5 small towns in North Khorasan province, Studies And Urban and Regional Research, Volume 5, Number 19
21- Hekmatonia, Hassan, Ansari, Jinus (2012), Human Geography Research, No. 79
22- Jahanbin, Reza, Pourmohammadi, Mohammad Reza, (2010), Basic Housing Strategies for Low-Income Urban Groups (Case Study of Tabriz), Zagros Vision Geographical Quarterly, Second Year, No. 3.
23- Khalili, Ahmad, Noorollahi, Hanieh, Rashidi, Naeema, Rahmani, Maryam (2014), Evaluating Mehr Housing Policies in Iran and Presenting Strategies for Its Improvement, Quarterly Journal of Urban Studies, No. 13
24-Katz, B., Turner, M.A ( 2008), Rethinking U.S. Rental Housing Policy: A New Blueprint for Federal, State and Local Action, In Revisiting Rental Housing, edited by Nicolas P. Retsinas and Eric S. Belsky Washington, DC: Brookings Institution Press.
25-Markvart, T., (2007), Radical green political theory and land use decision making for sustainability in the region of Waterloo, Ontario, Canada, Department of Environment and Resource Studies, University of Waterloo.
26- Mobin, Homayoun, (2011), Review and analysis of housing supply policies for low-income groups in the country with emphasis on the Mehr housing project Case study: Sanandaj, M.Sc. Thesis in Urban Design and Planning , Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Central Tehran Branch.
27- Mohammadi Dah Cheshmeh, Pejman (2018), Evaluation of government housing policies for urban low-income groups, Geography Quarterly, 8 (2), 281-295
28-Piran, Parviz (2001), Sociological Analysis of Urban Housing in Iran: Informal Housing, Journal of the Iranian Sociological Association, No. 6
29-Saharkhiz, Morteza (2011), A Study of Factors Affecting Land Prices by Hedonic Method: A Case Study of District 8 of Tehran, M.Sc. Thesis, Faculty of Management and Economics, Sharif University of Technology, Tehran.
30- Sarvari, Zehtab (2005), Housing Methods for Low-Income Groups, Case Study of Karaj, M.Sc. Thesis, University of Isfahan.
31- Shakouei, Hossein (2011), Perspectives on Urban Geography, Tehran Samat Publications.
32- Roustaei, Shahrivar, Ahadnejad, Mohsen, Asghari Zamani, Akbar, Zanganeh, Alireza (2012), A Study of Physical and Social Indicators of Housing in Determining Poverty Blocks Using Factor Analysis Model, Case Study of Kermanshah, Research Human Geography (Geographical Research), Volume 44, Number 81.
• 33-Warsho, Manijeh, (2010), A Study of Housing Policies for Urban Low-Income Groups (Case Study: Ferdis Karaj), Master Thesis in Geography and Urban Planning, Faculty of Literature and Humanities, Tarbiat Moallem University Tehran
34-Neuma W. (2007) Social research methods, 6thed. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, London.
35-Potter, R.B. & Lioyd- Evans (1998) The City in the Developing World, Essex, longman
36- Pourmohammadi, Mohammadreza, Asadi, Ahmad (2014), Evaluation of government housing policies for urban low-income groups, Case study of Zanjan city, Geographical space, Volume 14, Number 45
37-UN-HABITAT (2008), the State of the world's Cities 2008/2009: Homogenous Cities. www.unhabitat.org, 2008/10/28.
38- Ziari, Keramataleh (2006), Affordable Housing Policy, Proceedings of the Second Housing Development Seminar in Iran, Volume 1, National Land and Housing Organization, Ministry of Housing and Urban Development, Tehran
39- Ziari, Keramatollah, Parhiz, Farhad, Mahdenjad, Hafez, Ashtari, Hafez (2010), Housing Assessment of Income Groups and Presentation of Low-Income Housing Program, Case Study: Lorestan Province, Human Geography Research, Issue 74
Research Paper
Social factors affecting the presentation of a suitable housing model for low-income groups in the city of Tabriz
Access to housing for various groups in society, especially low-income groups, and its quality and quantity is one of the most important challenges facing governments and communities. Numerous factors have made it difficult to access in cities, especially for low-income groups. In this study, the key drivers affecting the provision of adequate housing for low-income groups in the city of Tabriz have been identified and analyzed. First, with the environmental and Delphi scanning technique, 40 primary factors in four dimensions of physical-spatial indicators, economic indicators, social indicators and environmental indicators were extracted and then using the Delphi method of managers, the matrix of intersecting effects of the components was formed and through software. The matrix analysis was performed and five categories of variables were identified accordingly. Due to the high score of direct and indirect effect of factors, sixteen main factors as key drivers in order to provide suitable housing for groups. Low income was identified in Tabriz metropolis. Among the propellants studied, the variables of physical-spatial dimension had the greatest impact on housing of the groups in the study area and factors related to the environmental dimension had the least impact.
Conflict of interest:
According to the authors of the present article, there was no conflict of interest.
Keywords: Low Income Groups, Housing Planning, Future Research, Tabriz
[1] . Form
[2] . William Alonso
[3] . Muth
