صورت‌بندی مولدهای انعطاف‌پذیری خانه‌های اعیانی بر اساس تحولات گفتمان جنسیتی دوره قاجار (مورد پژوهشی: خانه‌های اعیانی قزوین)

محورهای موضوعی : دو فصل‌نامه فضای زیست

مهدخت کیائی ¹ , حسین سلطان‌زاده ² , مریم ارمغان ³ , علی‌اکبر حیدری ⁴

1 - دکترای معماری، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.
2 - استاد، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. نویسنده مسئول.
3 - استادیار، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.
4 - استادیار، گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/08/26 تاریخ پذیرش : 1399/12/05 تاریخ انتشار : 1400/02/01

کلید واژه: دوره قاجار, گفتمان جنسیتی, مولدهای انعطاف‌پذیری, خانه‌های قزوین,

چکیده مقاله :

انعطاف‌پذیری، پاسخی برای رفع نیازهای مختلف ساکنین خانه در زمان‌های گوناگون می‌باشد. در واقع این نیازها هستند که برای رفع آن‌ها قابلیت تغییرات بالقوه در بُن نظام‌های فعالیتی و فضاییِ خانه‌ها، بروز پیدا می‌کنند و بالفعل می‌شوند؛ در پژوهش پیش‌رو این دلیل بروز انعطاف‌پذیری، مولدهای انعطاف‌پذیری نامیده می‌شود. هدف اصلی بررسی دگرگونی مولدهای انعطاف‌پذیری بر اساس تحولات گفتمان جنسیتی (روابط فرهنگی میان زنان و مردان) در خانه‌های اعیانی قاجاری می‌باشد و بنابراین سوال اصلی پژوهش این ا ست که: مولدهای انعطاف‌پذیریِ خانه‌های اعیانی بر اساس تحولات گفتمان جنسیتی در میانه دوره قاجار چگونه صورت‌بندی یافته‌اند؟ روش تحقیق از نوع کیفی و با رو‌ش‌های تحقیق توصیفی تحلیلی، تفسیری تاریخی و پدیدارشناسانه ا ست؛ درگام نخست بازتاب تحولات گفتمان جنسیتی در خانه‌های اعیانیِ دوره قاجار معرفی شده است و سپس مولدهای انعطاف‌پذیری بر اساس ویژگی‌های خانه‌های اعیانی از میان کتب و منابع معتبر تاریخی شناسایی و مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. سپس با استفاده از روش تحقیق پدیدارشناسانه به بررسی مصداقی تحولات مولدهای انعطاف‌پذیری در شش خانه اعیانی قزوین با استفاده از نتایج مصاحبه‌های عمیق با ساکنان آن خانه‌ها و بررسی منابع معتبر تاریخی پرداخته شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهند نظا‌م‌های فعالیتی و فضایی که پیش از تحول گفتمان جنسیتی، مولدهای انعطاف‌پذیری (قابلیت بالقوه تغییرات) داشته‌اند پس از این دوره نیز کارکرد خود را حفظ نموده‌ اند. به‌عبارتی نیازهای ساکنان خانه‌های اعیانیِ قاجاری حتی با تحولات روابط میان زنان و مردان در میانه آن دوران کماکان باقی مانده‌اند و این تحولات، دست‌ِ‌کم در دوره قاجار نتوانسته‌اند تغییر واضحی در نیازهای ساکنان خانه‌ها ایجاد نمایند. همچنین به‌نظر می‌رسد تحولات گفتمان جنسیتی، نظام‌های فعالیتی و فضاییِ خانه‌ها را محدودتر کرده‌ا‌ند اما این محدودیت، خللی بر مولدهای انعطاف‌پذیریِ آن‌ها وارد نکرده است. به‌‌عبارتی می‌توان چنین نتیجه گرفت که تحولات گفتمان جنسیتی، مولدهای انعطاف‌پذیریِ خانه‌های قبل و پس از عصر ناصری را پوشش داده‌اند.

چکیده انگلیسی:

The one hundred and thirty-year history of the Qajar Dynasty (from 1794 to 1925) was associated with significant cultural changes in which internal and external factors played a key role. During this era, Iran established a relationship with a modern Western world that did not exist before. This relationship, which began in Dar al-Saltanah of Tabriz and was influenced by the modernist movements of Abbas Mirza (1789-1833), reached its peak in the Nasseri era. Numerous presence of European men and women in Iran, traveling and sending of a number of Iranians (mostly of the aristocratic families) abroad to study, and the three important trips of Naser al-Din Shah can be considered the fields in which Iran had cultural relations with the West. This connection between Iran and Europe and the acquaintance and comparison of common Iranian and European cultures gradually led to the creation of a critical discourse on some common mores in Iran and the common relations between Iranian men and women are in the category of such cultures. The relationships between men and women at the beginning of the Qajar era were based on the same ancient method. Moreover, based on the relationship between the same genders with each other and due to its influence, some activity and spatial systems were also organized with strong boundaries between men and women. Inside, women spent time together without a man. In the late nineteenth century, with the arrival of the modernity discourse in Iran, which considered the interaction between men and women to be normal, Iranians realized that some sexual acts and the love of an adult man for a man, which was common in Iran, were considered baseness in morality by the Europeans. This revision of the new cultural relations between men and women has also entered into the field of houses and transformed the activity and spatial systems influenced by this culture. In addition, at the root of these activity and spatial systems and the changes that have taken place in them, there is also flexibility, that seems to meet some of the needs of residents at different times. In fact, it is these needs that the ability of potential changes at the root of the activity and spatial systems of houses emerges and becomes actual, in order to meet them; In the present study, this reason for the occurrence of flexibility is called the creator of flexibility. The present research aims to study the transformation of flexibility generators based on the evolution of gender discourse (cultural relations between men and women) in Qajar aristocratic houses. Therefore, the main question of the study is : How were the flexibility creators of aristocratic houses formed based on the evolutions of gender discourse in the middle of the Qajar era? This study is qualitative, descriptive-analytical research which was carried out using historical analysis and a phenomenological research method. In the first step, the reflection of gender discourse evolutions in the aristocratic houses of the Qajar era is discussed and then, the flexibility creators based on the characteristics of the aristocratic houses are identified and analyzed using reliable historical books and sources. Next,  using a phenomenological research method, the evolutions of flexibility creators are investigated in six aristocratic houses in Qazvin, as case studies, using the results of in-depth interviews with the residents of these houses and reliable historical sources. The results show that those activity and spatial systems which had flexibility creators (potential for change) before the evolution of gender discourse have maintained their function after this era as well. In other words, the needs of the residents of the Qajar aristocratic houses remained unsatisfied even with the changes in the relations between men and women in the middle of that era, and these changes, at least in the Qajar era, could not make a clear change in the residents' needs. It also seems that gender discourse evolutions have made the activity and spatial systems of houses more limited, but such a limitation has not undermined their flexibility creators. In other words, it can be concluded that the evolution of gender discourse has covered the flexibility creators in pre- and post-Nasseri's houses.

منابع و مأخذ:

• اتحادیه (نظام مافی)، منصوره و فرمان، بهمن. (1391). حکایت یک زن در زیروبم روزگار. زندگینامه عزت­السلطنه نظام مافی (فرمانفرمائیان). تهران: نشر تاریخ ایران.


• اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (1350). روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه. با مقدمه افشار. تهران: امیرکبیر.


• بنجامین، اس. جی. دبلیو. (1391). ایران و ایرانیان در عصر ناصرالدین‌شاه، خاطرات نخستین سفیر ایالات­متحده امریکا در ایران. ترجمه: محمد حسن کردبچه. تهران: انتشارات اطلاعات.


• پرهیزکاری، مهرزاد و محمدزاده، محمد نادر. (1385). یادگار ماندگار. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان قزوین.


• پیرنیا، محمد کریم. (1378). تحقیق در گذشته معماری ایران. تدوین: غلام­حسین معماریان. تهران: دانشگاه علم و صنعت.


• چگینی، فتانه. (1389). شناخت، مستندسازی و آسیب­نگاری خانه سید محمود بهشتی. سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری.


• خامنه­زاده، حنانه. (1396). مفهوم خلوت و چگونگی تحققِ آن در زیست-جهانِ خانه ایرانی. مطالعه تطبیقی آن در خانه ایرانیِ ماقبل مدرن و خانه مدرن ایرانی. باغ­نظر، (49)14، 40- 31.


• دبیرسیاقی، سیدمحمد. (1381). سیر تاریخی بناهای شهر قزوین و بناهای آن، از آغاز تا سال 1320 ه.ق. با فهرست و نقشه­ها و تصاویر. قزوین: سازمان میراث فرهنگی کشور، حدیث امروز.


• دلریش، بشری. (1375). زن در دوره قاجار. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.


• دیولافوا، مادام. (1390). سفرنامه مادام دیولافوا. تهران: دنیای کتاب.


• زندیه، مهدی و اقبالی، سید رحمان و حصاری، پدرام. (1390). روش‌های طراحی مسکن انعطاف‌پذیر. نقش‌جهان، 1(1)، 105- 95.


• سلطان‌زاده، حسین. (1372). فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.


• سلطان‌زاده، حسین. (1383). طراحی محیط در معماری ایرانی. فصلنامه­ معماری و فرهنگ. (21)13. 189- 195.


• سلطان‌زاده، حسین. (1396). خانه در فرهنگ ایرانی. مفاهیم و بعضی از کاربردها. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی، چاپ اول.


• سیدین، سید امین و علی­مقدم، کسری. (1394). تاثیر بلندمرتبه‌سازی بر انعطاف‌پذیری محیط و پایداری آن. آرمان­شهر، (15)8، 243-235.


• شهیدی، حسام و خانم میرمیران. (1397). مصاحبه عمیق با نگارندگان. قزوین.


• شیرخورشیدی، عفت­السادات. (1397). مصاحبه عمیق با نگارندگان. قزوین.


• عاملی رضایی، مریم. (1389). سفر دانه به گل (سیر تحول جایگاه زن در نثر دوره قاجار (۱۲۱۰-۱۳۴۰ ق.)). تهران: نشر تاریخ ایران.


• علیزاده بیرجندی، زهرا. (1391). حکومت ناصری و گفتمان نو. تهران: انتشارات هیرمند.


• عینی­فر، علیرضا. (1382). الگویی برای تحلیل انعطاف­پذیری در مسکن سنتی ایران. هنرهای زیبا، 13: 77- 64.


• غروی­الخوانساری، مریم. (1390). تعامل پایایی و پویایی در انعطاف‌پذیری اثر معماری یا تحلیل نمونه­هایی از مسکن انعطا‌ف‌پذیر معاصر. استاد راهنما: علیرضا عینی­فر، استاد مشاور: مهدی حجت، پایان نامه دکتری. دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران، تهران.


• غفوریان، میترا و آقایی، سپیده. (1396). بازشناسی و اولویت‌بندی معیارهای انعطاف‌پذیری در طراحی مسکن آپارتمانی ایران، صفه، 26. 41-64.


• کولیور رایس، کلارا. (1383). زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان. ترجمه: اسدالله آزاد. تهران: نشر کتابدار.


• کیائی، مهدخت و سلطان‌زاده، حسین و ارمغان، مریم و حیدری، علی‌اکبر. (1398). بازتاب تحول گفتمان جنسیتی دوره قاجار بر نظام­های فعالیتی و فضایی خانه­های اعیانی (مطالعه موردی: خانه­های اعیانی قزوین)، پژوهش­های انسان­شناسی ایران، (1) 8، 73 -51.


• کیائی، مهدخت و سلطان‌زاده، حسین و حیدری، علی اکبر. (1398). سنجش انعطاف­پذیری نظام فضایی با استفاده از تکنیک چیدمان فضا (مطالعه موردی: خانه­های شهر قزوین). باغ نظر، (71)16، 61-76.


• محتشم، آرزو و حمزه­نژاد، مهدی. (1394). تبیین ابعاد حریم در روابط فضاهاى داخلى مسکن ایرانی اسلامى. صفه، 25(71)، 66- 51.


• مستوفی، عبدالله. (1371). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه:از سلطنت مظفرالدین شاه تا قرارداد وثوق الدوله با انگلیس. تهران: انتشارات زوار، جلد دوم، چاپ سوم.


• مستوفی، عبدالله. (1384). شرح زندگانی من تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه. تهران: انتشارات کتابهای هرمس، چاپ اول.


• میرزازاده نیارق، مریم و بمانیان، محمدرضا. (1394). طراحی انعطاف‌پذیر در خانه‌های مسکونی. همایش ملی عمران و معماری با رویکردی بر توسعه پایدار.


• نجم‌آبادی، افسانه. (1397). زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش؛ نگرانی‌های جنسیتی در مدرنیته ایرانی. ترجمه: آتنا کامل و ایمان واقفی. تهران: تیسا، چاپ چهارم.


• یزدی، ابراهیم. (1396). شصت سال صبوری و شکوری (خاطرات دکتر ابراهیم یزدی). تهران: کویر، چاپ سوم.


• یزدی، محمد حسین. (1397). مصاحبه عمیق با نگارندگان. قزوین.

 

• Schneider, Tatjana & Till, Jeremy. (2005). Flexible Housing: The Means to the End. In Archit. Res. Q. Oxford, United Kingdom: Architectural Press. 9 (3, 4), 287-296.


• Mahdavi, Shereen. (1999). The Structure and Function of the Household of a Qajar Merchant. Iranian Studies. 32(4), 557-571.


• Wieland, Andreas & Wallenburg, Carl Marcus. )2012). Dealing with Supply Chain Risks، Linking Risk Management Practices and Strategies to Performance. International Journal of Physical Distribution & Logistics Managemen. 42. 887- 905.

 

• Ameli Rezaei, Maryam. (2010). Seed-to-Flower Journey (the Evolution of the Position of Women in the Prose of the Qajar Era (1240-1340 AH)). Tehran: Publication of Iranian History.


• Alizadeh Birjandi, Zahra. (1391). Nasserite rule and new discourse. Tehran: Helmand Publications.


• Baldoran, Majid. (2018). In-depth interviews with writers, Qazvin.


• Benjamin, S. G. W. (2012). Persia and the Persians in the Era of Nasser Al-Din Shah, Memoirs of the First US Ambassador to Iran. Translated by: Mohammad Hassan Kurdbacheh. Tehran: Information Publications.


• Chegini, Fataneh. (2010). Cognition, Documentation and Pathology of Seyed Mahmoud Beheshti's House. Ministry of Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts.


• Collier Rice, Clara. (2004). Iranian Women and Their Way of Life. Translated by: Asadallah Azad. Tehran: Ketabdar Publishing.


• Dabirsiyaghi, Seyed Mohammad (2002). Historical Process of Buildings in Qazvin and its Buildings, From the Beginning to 1320 SH. with Lists, Maps and Pictures. Qazvin: Ministry of Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts. Hadith Emrooz.


• Delrish, Boshra. (1996). Woman in the Qajar Era. Tehran: Islamic Development Organization.


• Diolafova, Madame. (2011). Madame Diolafova's Travelogue. Tehran: Donyaye Ketab.


• Etemad Al-Saltaneh, Mohammad Hassan Khan (1971). Etemad Al-Saltaneh Memoirs' Newspaper. With an introduction by Afshar. Tehran: Amirkabir.


• Ettehadieh (Nezam Mafi), Mansoureh and Farman, Bahman. (2012). The story of a woman in the ups and downs of time. Biography of Ezzat Al-Saltanah Nezam Mafi (Farmanfarmaeian). Tehran: Publication of Iranian History.


• Eynifar, Alireza. (2003). A Model For Analyzing Flexibility in Traditional Iranian Housing. Journal of Fine Arts, 13, 77-64.


• Ghafourian, Mitra. Aghaei, Sepideh. (2017). Recognition and Prioritization of Flexibility Criteria in Designing Iranian Apartment Housing, Soffeh, 26, 41-64.


• Gharavi-Al-khansari, Maryam. (2011). Interaction of Stability and Dynamism in the Flexibility of Architectural Work or Analysis of Examples of Contemporary Flexible Housing. Supervisor: Alireza Eynifar, Advisor: Mehdi Hojjat, PhD thesis. Faculty of Fine Arts, University of Tehran, Tehran.


• Khamenezadeh, Hananeh. (2017). The Concept of Privacy and How to make it happen in the Lifeworld of the Iranian House. A Comparative Study of it in the Iranian Pre-Modern and the Modern House. Baghnazar, 49,14(49), 40-31.


• Kiaee, Mahdokht and Soltanzadeh, Hossein and Armaghan, Maryam and Heidri, Ali Akbar. (2019). Reflecting the Evolution of The Gencler Discourse in Flexibilitg in Activity and Spatial Systems of Aristocratic Houses in Gajar Era (Case Study: Qazvin Aristocratic Houses). Anthropological Research of Iran, (1) 8, 73-51.


• Kiaee, Mahdokht and Soltanzadeh, Hossein and Heidri, Ali Akbar. (2019). Measuring the Flexibility of the Space System Using Space Arrangement Technique (Case Study: Qazvin Houses), Bagh-e Nazar,16(71), 61-76.


• Mahdavi, Shereen. (1999). The Structure and Function of The Household of A Qajar Merchant. Iranian Studies. 32 (4), 557-571.


• Mirzazadeh Niyaragh, Maryam and Bemanian, Mohammad Reza. (2015). Flexible Design in Residential Houses. National Conference on Civil Engineering and Architecture with an Approach to Sustainable Development.


• Mohtasham, Arezoo and Hamzehnejhad, Mahdi. (2015). Explaining the Dimensions of Privacy in the Relations of the Interior Spaces of Iranian Islamic Housing. Soffeh, 25 (71), 66- 51.


• Mostofi, AbdAllah (1992), Biography of Me or the Social and Administrative History of the Qajar Era: From the Reign of Muzaffar Al-Din Shah to the Contract of Vosough Al-Dawla with Britain,Tehran: Zavar Publications, second volume, third edition.


• Mostofi, AbdAllah (2005). My Biography is the Social and Administrative History of the Qajar Era. Tehran: Hermes Books Publishing, First Edition.


• Najmabadi, Afsaneh. (2018). Women with Mustaches and Men without Beards: Gender and Sexual Anxieties of Iranian Modernity. Translated by: Athena Kamel and Iman Waqfi. Tehran: Tisa, fourth edition.


• Parhizkari, Mehrzad and under the supervision of Mohammadzadeh, Mohammad Nader. (2006). Yadegar Mandegar.Qazvin: General Directorate of Cultural Heritage and Tourism of Qazvin Province.


• Pirnia, Mohammad Karim (1999). Research in the Past of Iranian Architecture. Edited by: Gholam Hossein Memarian. Tehran: University of Science and Technology.


• Schneider, Tatjana & Till, Jeremy. (2005). Flexible Housing: The Means to the End. In Archit. Res. Q. Oxford, United Kingdom: Architectural Press. 9 (3, 4), 287-296.


• Seyedin, Syed Amin and Ali Moghaddam, Kasra. (2015). The Effect of High-Rise Construction on the flexibility and sustainability of the environment. Armanshahr, 8(15), 243-235.


• Shahidi, Hesam & Mrs. Mirmiran. (2018). In-depth interviews with Authors. Qazvin.


• Shirekhorshidi, Eftat Al-Sadat. (2018). In-depth interviews with Authors. Qazvin.


• Soltanzadeh, Hossein. (1972). Entrance Spaces in Traditional Iranian Architecture. Tehran: Cultural Studies Department.


• Soltanzadeh, Hossein. (1383). Environmental design in Iranian architecture. Quarterly Journal of Architecture and Culture. (21) 13. 189- 195.


• Soltanzadeh, Hossein. (1396). House in Iranian culture. Concepts and some applications. Tehran: Cultural Studies Department, First Edition.


• Wieland, Andreas & Wallenburg, Carl Marcus. (2012). Dealing with Supply Chain Risks, Linking Risk Management Practices and Strategies to Performance. International Journal of Physical Distribution & Logistics Managemen. 42. 887- 905.


• Yazdi, Ibrahim. (2017). Jender Years of Patience and Thanksgiving (Memoirs of Dr. Ebrahim Yazdi). Tehran: Kavir, Third edition.


• Yazdi, Mohammad Hossein (2018). In-depth interviews with writers, Qazvin.


• Zandieh, Mehdi and Eghbali, Seyed Rahman and Hesari, Pedram. (2011). Flexible Housing Design Methods, Naghsh Jahan, 1 (1), 105-95.